Siońnia — Dzień biełaruskaj vajskovaj słavy. Pieramahčy maskoŭskaje vojska dapamahli nie harmaty, jak raniej ličyli, a piachota z arkiebuzami. Piša kandydat histaryčnych navuk Aleś Kazakoŭ.
U mnohich padručnikach, navukovych pracach i litaraturnych tvorach apisana kulminacyja bitvy pad Oršaj 1514-ha: padmanny manieŭr, z dapamohaj jakoha najvyšejšy hietman VKŁ kniaź Kanstancin Astrožski zavabiŭ voraha pad ahoń schavanaj artyleryi. Pad trapnym abstrełam maskoŭskaje vojska kinułasia ŭciakać, tamu ŭ apisańniach Aršanskaj bitvy harmaty zaniali prykmietnaje miesca.
Pieršym pra artyleryju VKŁ napisaŭ u svaim znakamitym traktacie «Natatki pra maskoŭskija spravy» (Rerum Moscoviticarum Commentarii) impierski pasoł Sihizmund Hierbierštejn. Cikava, što ŭ łacinamoŭnym vydanni hetaj pracy 1549 hoda aŭtar piša tolki pra harmaty, a ŭ niamieckamoŭnaj redakcyi 1557 hoda jon dadaje, što razam z artyleryjaj u kustach była schavanaja jašče i piachota.
Ale łacinskaja viersija mieła šyrejšy raspaŭsiud, jaje čytali paźniejšyja historyki Maciej Stryjkoŭski i Marcin Bielski i piachotu Astrožskaha svajoj uvahaj abminuli. Pasprabujem vypravić histaryčnuju niespraviadlivaść i pakazać jaje realny ŭniosak u pieramohu.
Kolki piachoty było ŭ licvinskim vojsku?
Ahulnaja kolkaść sabranych pad zahadam Astrožskaha vajaroŭ była istotna mienšaja za 35 tysiač, pra jakija zvyčajna paviedamlajecca. U realnasci hietman mieŭ, vidać, 16—17 tysiač vojska. Heta była nie tolki licvinskaja šlachta, ale i najmity. Pra pamiery zavierbavanaha ŭ Polščy korpusa najmitaŭ źviestki zachavalisia. Uličyŭšy, što realnaja kolkaść žaŭnieraŭ u najmanych rotach była nižejšaj za naminalnuju i mahčymyja straty ŭ raniejšych sutyčkach, kolkaść kavaleryi možna acanić u 3 600 čałaviek, a piachoty — u 3 100.
Aproč taho, častka najmitaŭ zastałasia z karalom i vialikim kniaziem Žyhimontam u łahiery pad Barysavam. Historyki vyznačali pamier hetaha atrada ŭ 4 tysiačy čałaviek. Chutčej za ŭsio, ličba mocna zavyšanaja, jak i ahulnaja kolkaść vojska VKŁ. Pad Barysavam mahli zastacca paru rot piachoty, ahułam 400—500 čałaviek, i kala tysiačy konnikaŭ. A pad Oršu z Astrožskim vypravilisia, takim čynam, 14,5—16,5 tysiačy. I piachota składała pad 20% usiaho vojska — 2 600—2 700 čałaviek.
Ahniavaja moc — 2100 ručnic
Polskija piachotnyja roty składalisia z žaŭnieraŭ roznaha typu ŭzbrajeńnia. Kala 80% vajaroŭ byli strałkami. Astatnija padzialalisia na kapijnikaŭ i pavieznikaŭ (vajaroŭ ź vialikimi ščytami-paviezami). U kancy XV — pačatku XVI st. adbylisia kardynalnyja źmieny va ŭzbrajenni strałkoŭ: arbalet całkam sastupiŭ miesca ahniapalnaj zbroi — ručnicy. Addajučy rasparadžeńnie na viarboŭku piachoty dla kampanii 1514 h., vialiki kniaź Žyhimont patrabavaŭ, kab vajary mieli ručnicy dobraj jakasci.
Takim čynam, piachota Astrožskaha pad Oršaj mieła kala 2100 ručnic.
Nakolki vialikim byŭ artyleryjski park hietmana, zastajecca nieviadomym. Na znakamitaj karcinie ananimnaha mastaka «Bitva pad Oršaj» my bačym 14 harmat. Adnak hety mastacki šedeŭr, stvorany ŭ 1540-ch, małaprydatny dla rekanstrukcyi składu vojskaŭ i chodu bitvy[1]. Choć kolkaść u 14 stvałoŭ u pryncypie praŭdapadobnaja.
Što pisali sučaśniki
U paraŭnanni z inšymi bitvami toj epochi va Uschodniaj Jeŭropie, chada Aršanskaj bitvy adlustravanaja ŭ krynicach niabłaha. Adnak najaŭnych śviedčańniaŭ usio adno niedastatkova, kab zrabić detalovuju biassprečnuju rekanstrukcyju. I ŭsio ž krynicy dazvalajuć nam acanić rolu artyleryi i piachoty.
Piachota była padzielenaja i pastaŭlenaja hietmanam Astrožskim u roznych miescach. My možam mierkavać, što ŭ zasadzie znachodziłasia značnaja kolkaść piechacincaŭ, inačaj ichniaja stralba naŭrad ci mieła b vialiki efiekt. Karaleŭski sakratar Stanisłaŭ Hurski, apisvajučy bitvu, zhadvaje, što piachota viała ahoń pa niepryjacielu. Polski chranist Ludvik Decyj padkreslivaje, što piechacincy akazalisia vielmi karysnymi i naniesli vialikija straty niepryjacielu. Papski lehat Jakub Piza, jaki ŭ toj čas byŭ u Vilni, u svaim dopisie pra padrychtoŭku kampanii 1514 h. zhadaŭ pra piešych žaŭnieraŭ i dadaŭ, što na ich dolu vypadzie «asnoŭny ciažar vajny».
Cikava pačytać i śviedčanni pieramožanych. Paviedamlenni maskoŭskich letapisaŭ pra bitvu biednyja na padrabiaznasci, ale i ŭ ich znajšłosia miesca piachocie. Aficyjny maskoŭski letapis kaža, što ŭ licvinskim vojsku byli ludzi «z piščalami», jakija «bili ź lasoŭ vialikaha kniazia [Vasila III Maskoŭskaha] ludziej». Dziejanni artyleryi na poli boju zhadanyja tolki ŭ suviazi z tym, što ad harmatnaha jadra zahinuŭ adzin z maskoŭskich vajavodaŭ Ivan Ciomka Rastoŭski.
Što skazaŭ Astrožski
Najcikaviejšaje apisańnie bitvy pakinuŭ polski tearetyk vajskovaj spravy Stanisłaŭ Sarnicki. Dobraja pałova jaho tekstu, źmieščanaha ŭ traktacie «Hietmanskija knihi» (1570—1580-ja), pryśviečanaja dziejańniam piachoty.
Pavodle Sarnickaha, piachota VKŁ stajała ŭ bajavych paradkach za konnicaj i adyhrała vyrašalnuju rolu pry adbicci ataki maskavitaŭ z fłanha i tyłu. Spačatku žaŭniery naniesli vialikija straty vorahu ahniom z ručnic, a zatym dabivali jaho chałodnaj zbrojaj. Sarnicki źviartaje ŭvahu na važnuju akaličnaść: maskoŭskija vieršniki byli abmiežavanyja ŭ manieŭry.
U svajoj pracy Sarnicki cytuje samoha hietmana Kanstancina Astrožskaha. Pieramoha pad Oršaj u toj dzień «zaležała ad piešych», kazaŭ kniaź.
Kanstancin Ivanavič Astrožski. Nieviadomy mastak, 1-aja pałova XVII st.
Čatyry jadry za hadzinu
Nie dziva, što Sarnicki, jak i inšyja aŭtary, abminaje ŭvahaj harmaty. Na pačatku XVI st. atrymała raspaŭsiud t. zv. kłasičnaja artyleryja, jakaja pryncypova nie mianiałasia pa kanstrukcyi i bajavych jakaściach da kanca XIX st. Heta byli sucelnalityja bronzavyja ruli na łafietach z kołami. Stralali jany žaleznymi jadrami. U tuju epochu harmata mahła zrabić 4 streły na hadzinu, kali nie mieniej.
Małaimavierna, što niekalki schavanych ad maskavitaŭ harmat u bitvie pad Oršaj paśpieli dać bolš za adzin efiektyŭny załp. Artyleryja tolki pačynała sistematyčna i paśpiachova vykarystoŭvacca ŭ palavych bitvach u Jeŭropie i na Blizkim Uschodzie. Pryčym u asnoŭnym — suprać małaruchomych vialikich celaŭ, nakštałt ščylnych farmacyj piachoty. Dyj značnuju škodu možna było naniesci chiba niekalkimi dziasiatkami harmat, jak heta adbyłosia ŭ bitvie pry Ravienie 1512-ha.
Jakija ž mahčymasci davała tahačasnaja ručnica?
Na Zachadzie jaje nazyvali arkiebuzaj. Heta była mietaličnaja rula z parachavoj kamieraj na draŭlanym łožy. Važnym udaskanaleńniem, jakoje zrabiła mahčymym masavaje vykarystańnie arkiebuziraŭ u palavych bitvach, staŭ knotavy zamok. Ź jaho dapamohaj možna było padpalvać parachavy zarad, trymajučy ručnicu abiedźviuma rukami. Heta dazvalała celicca z ruk. Da vynachodnictva knotavaha zamka arkiebuzir adnoj rukoj padnosiŭ ahoń da zaradu. Trymać ciažkuju zbroju druhoj rukoj i celicca było b składana.
Arkiebuziry. Z «Knihi ŭzbrajeńniaŭ impieratara Maksimilijana I», 1502 hod.
Trapnaść i dalokaść strełu ručnicy pačatku XVI st. byli nievysokija. Najbolš efiektyŭnym byŭ masiravany ahoń ź niekalkich dziasiatkaŭ mietraŭ. Praŭda, adlehłaść efiektyŭnaha strełu zaležała ad taho, nakolki dobra vorah byŭ abaronieny daśpiechami.
Adziny šaniec na pieramohu
Asnovaju maskoŭskaha vojska, jakoje zmahałasia pad Oršaj, była kavaleryja tatarskaha typu — konnyja łučniki ŭ lohkich daśpiechach. Lohkaja konnica mieła pieravahu ŭ manieŭranasci — jana mahła imhnienna vyjsci z zony zniščalnaha ahniu arkiebuz — i ŭ chutkastrelnasci. Navat samy spraktykavany arkiebuzir hublaŭ kala chviliny na padrychtoŭku da nastupnaha strełu. Łučniku patrabavałasia niekalki siekundaŭ.
Piachota z ahniapalnaj zbrojaj mieła najbolšyja šancy pieramahčy konnych łučnikaŭ, zaśpieŭšy voraha źnianacku ŭ ciesnym miescy. Mienavita heta i zdaryłasia 8 vieraśnia 1514 h.
Pakul što zastajecca zahadkaj, jak Kanstancin Astrožski prymusiŭ voraha atakavać mienavita tam, dzie piachota mahła raskryć svaje bajavyja jakasci napoŭnicu. Było b naiŭna pavieryć u pryhožuju lehiendu pra padmannyja ŭcioki, z dapamohaj jakich konnica VKŁ zavabiła maskavitaŭ u zasadu.
A što harmaty? Jany apraŭdali svaju prysutnaść na poli boju ŭžo tym, što vypadkova zabili maskoŭskaha vajavodu.
Pieryjad ekśpierymientaŭ
Bitva pad Oršaj staić u adnym šerahu z mnohimi tahačasnymi batalijami ŭ Jeŭropie i na Blizkim Uschodzie. Pačatak XVI st. byŭ pieryjadam ekśpierymientaŭ z masavym prymianieńniem ručnoj ahniapalnaj zbroi ŭ adkrytym poli. Ispanskija i niamieckija arkiebuziry dakazvali svaju efiektyŭnaść na palach Italii ŭ bitvach pry Čeryńjole (1503), Bikocy (1522) i Pavii (1525), a asmanskija janyčary — pry Čałdyranie (1514), Marž-Dabiku (1516), Rajdanii (1516) i Mochačy (1526).
Cikava, što ŭdzielnaja vaha ahniapalnaj piachoty ŭ hetych bitvach była takoj ža nievialikaj, jak i pad Oršaj, ale jana adyhrała prykmietnuju rolu.
I kali b palavyja bitvy ŭ vojnach z Maskvoj byli čaściejšyja, mahčyma, my mieli b jašče nie adzin padobny ŭzor vajskovaha mastactva ŭ vykanańni hietmana Astrožskaha.
[1] 1540mi hadami karcinu datuje polski historyk Marek Janicki. U svaim raniejšym artykule «Aršanskaja bitva 1514 h.: pra što spračajucca historyki» («Biełaruski histaryčny časopis» № 11, 2017 h.) ja niapravilna interpretavaŭ jaho vysnovy, śćviardžajučy, što jon datuje karcinu 1530-mi hadami.
Artykuł z archivu «Našaj Historyi»
