Ilja Piečienkin, Olha Šuryhina. Ivan Žołtovskij. Opyt žiźnieopisanija sovietskoho architiektora. Novoje litieraturnoje obozrienije, 2023
Pakolki ja hruntoŭna pierapisvaŭ artykuł pra Ivana Žałtoŭskaha dla biełaruskaj Vikipiedyi, to, naturalna, cikava było zirnuć i novuju jaho bijahrafiju, da taho ž, zasnavanuju i na novych archiŭnych krynicach, piša ŭ siabie ŭ fejsbuku kandydat sacyjałahičnych navuk Alaksiej Łastoŭski. Tym bolš, što ź jaje robicca jašče bolš zrazumiełaj paradaksalnaja evalucyja stalinskaha stylu ŭ architektury, jakaja mieła niepasrednym vynikam i stvareńnie architekturnaha ansambla paślavajennaha Minska.
Napačatku aŭtary nahaniajuć tumanu, što Žałtoŭskamu było ŭłaścivaje pamknieńnie stvarać mistyfikacyi sa svajho žyćcia, ale za hetymi zamanlivymi dla čytačoŭ słovami chavajecca niejkaja inšaja rečaisnaść.
Sapraŭdy, samym značnym dasiahnieńniem aŭtaraŭ možna ličyć toje, što jany asprečyli aŭtarstva pierakładu traktata pra architekturu Paładya, vydadzienaha ŭ 1936 hodzie jak pierakład Ivana Žałtoŭskaha. Archiŭnyja pošuki vyśvietlili, što pierakład byŭ zrobleny jašče ŭ 1919 hodzie Alenaj Paŭłaŭnaj Rabušynskaj, jakaja taksama zachaplałasia historyjaj mastactva i była prychilnicaj i miecenatkaj Žałtoŭskaha.
Ale paśla revalucyi 1917 hoda ich roli radykalna źmianilisia. U Rabušynskaj była kanfiskavanaja ŭsia majomaść, i ŭžo Žałtoŭski joj dapamahaŭ, u tym liku z łabiravańniem zamovy na pierakład. Aŭtarku pierakładu vymusili vyjechać z Savieckaj Rasii, jana chutka pamierła ŭ emihracyi, i jasna, što pad jaje imieniem hety pierakład nie moh być vydadzieny.
Ale toje, što Žałtoŭski chavaŭ svajo pachodžańnie, to heta całkam było zrazumieła ŭ savieckaj dziaržavie, dzie takaja mimikryja była pytańniem žyćcia i śmierci. Šlachcic, «architektar dla miljanieraŭ» — hetyja bijahrafičnyja momanty jaŭna treba było retušavać.
Sprečnym zastajecca pytańnie jaho ŭłasnaj identyčnaści, bo heta taksama było važnym dla dalejšaj jaho karjery.
My dobra viedajem, što jon naradziŭsia ŭ šlachieckim majontku pad Pinskam, što dazvoliła jaho zafiksavać jak biełaruskaha savieckaha architektara, ale aŭtary pryvodziać jašče cikavaje śviedčańnie, što ŭ dakumientach jaho nacyjanalnaść padajecca jak «biełarus» (spasyłka idzie na archiŭ Rasijskaha nacyjanalnaha muzieja muzyki: F. 318, jed. chr. 1034, ł. 5).
Kaścioł u vioscy Asavaja (ciapier Stolinski rajon), u jakim chryścili Jana Žałtoŭskaha. Fota: Wikimedia Commons
Ja dumaju, što Siarhiej Chareŭski tut, viadoma, uzradujecca, heta raniej było nieviadoma, ale padazraju, što tut mahła być i mimikryja: jaŭna ŭ stalinskija časy biaśpiečniej było mieć u pašparcie nacyjanalnaść «biełarus», čym «palak».
U darevalucyjnaj Maskvie Žałtoŭskaha biezumoŭna ŭsprymali jak palaka. Nie mahu ŭstrymacca, kab nie pracytavać charaktarystyku, jakuju jamu daŭ kniaź Siarhiej Ščarbataŭ: «Žołtovskij, polak, nienavidiaŝij Rośsiju, chotia jeju kormiłsia, polzovałsia v Moskvie zasłužiennoj rieputacijej tonkoho znatoka italjanskoj kłaśsiki».
Dadam, što piersanalnyja natatki, zroblenyja na vystavie dyzajnu ŭ Turynie 1902 hoda, Žałtoŭski robić na polskaj movie.
Jašče ź cikavych adkryćciaŭ rańniaj bijahrafii možna zhadać, što paśla vučoby ŭ pinskaj i astrachanskaj himnazijach jon hod vučyŭsia ŭ Ryzie, što zhadvałasia ŭ nieapublikavanaj pracy Suchareviča, ale aŭtary znajšli i dakumientalnaje paćvierdžańnie pobytu Žałtoŭskaha ŭ Ryzie 1886—1887 hadoŭ, tolki dakładna nieviadoma, u jakoj vučelni jon tam atrymlivaŭ adukacyju.
Pinskaje realnaje vučylišča, dzie pačynaŭ vučycca Žałtoŭski. Fota: Wikimedia Commons
Kniha daje mahčymaści i adčuć bijahrafičnyja raźviłki, jakija my postfaktum adčuvajem jak dadzienaść. Tak, Žałtoŭski nie imknuŭsia być architektaram, navat u Akademiju mastactvaŭ jon padavaŭsia na adździaleńnie žyvapisu, a na adździaleńnie architektury pieravioŭsia, bo tam byŭ mienšy konkurs.
I paładyjancam jon adrazu nie staŭ, pieršyja jaho architekturnyja pracy byli dosyć eklektyčnyja, ale my možam amal dakładna rekanstrujavać, jak adbyŭsia hety pavarot, jaki paŭpłyvaŭ na ŭsiu savieckuju architekturu.
U 1902 hodzie Žałtoŭski jedzie ŭ Turyn, kab ahledzieć vystavu sučasnaha dyzajnu (cikaviŭ jaho tady madern, jak možam zdahadacca), ale ŭ ciahniku ź Miłana da Vieniecyi jon uziaŭsia čytać apisańni padarožžaŭ pa Italii Hiote i natyknuŭsia na natchnionaje apisańnie tam prac Paładya, i złazić ź ciahnika ŭ Vičency.
Viła Ratonda ŭ Vičency — viaršynia tvorčaści Andrea Paładya, na jakuju buduć aryjentavacca architektary nastupnych stahodździaŭ, u tym liku Žałtoŭski. Fota: Wikimedia Commons
Dalej Žałtoŭski dziasiatki razoŭ byŭ u Italii, daśledavaŭ paładyjanskija viły i pieradaŭ heta zachapleńnie maskoŭskaj architekturnaj supolnaści, navat vynošvaŭ užo pry balšavikach ambicyjny płan stvareńnia ŭ Vile Ratonda rasijskaj kulturnaj fundacyi.
I tut cikava, jak heta estetyčnaja prahrama, aryjentavanaja na architekturnuju tradycyju Reniesansu i Antyčnaści, dazvalała Žałtoŭskamu vyžyvać u niespryjalnym asiarodździ. Pry tym, što i balšavikoŭ jon nie lubiŭ, chacia zrabiŭ pry ich bliskučuju karjeru, aŭtary raskapali pierapisku Rabušynskaha, adnaho z bahatych klijentaŭ architektara da revalucyi, ź jakim jon sustrakaŭsia ŭžo padčas vyjezdaŭ za miažu, i tam cytujecca vielmi rezkaje i niehatyŭnaje staŭleńnie Žałtoŭskaha da balšavikoŭ.
I razam z tym mienavita aryjentacyja Žałtoŭskaha na kłasiku pieramahła ŭ zmahańniach z kanstruktyvistami i stała asnovaj dla stalinskaha architekturnaha stylu. Heta moža prahučyć jak paradoks, ale pohlady čałavieka, jaki nienavidzieŭ balšavikoŭ, vyznačyli stalinski ampir.
Siadziba Lipki pad Maskvoj, pabudavanaja Žałtoŭskim u 1907 hodzie jak pierajmańnie Viły Ratonda. U 1930-ja hady architektar całkam pierabuduje jaje pad uradavuju daču, dzie budzie žyć Stalin
I my tut užo pacichu padbirajemsia da Minska. Na poźnim etapie svajho žyćcia Žałtoŭski, jaki šmat vykładaŭ i karystaŭsia vialikim aŭtarytetam, pracavaŭ pieravažna jak kiraŭnik vialikich tvorčych kalektyvaŭ, ułasnaj architekturnaj majsterni, što dazvalała vykonvać vialikija i składanyja budaŭničyja zamovy.
Užo ŭ časy vajny Žałtoŭski aktyŭna pieraklučajecca na zadaču «adnaŭlenčaj architektury», z metami adnaŭleńnia akupavanych haradoŭ, i 23 lutaha 1944 hoda jon atrymlivaje pryznačeńnie kiraŭnikom majsterni «dziela prajektavanńnia adnaŭlenčaha budaŭnictva ŭ Biełaruskaj SSR».
U śniežni 1944 hoda hetuju majsterniu ŭmacavali daśviedčanymi architektarami, jakija byli vučniami Žałtoŭskaha. Faktyčna, tady i była stvoranaja škoła-majsternia, unikalnaja instytucyja, jakuju ŭznačalvaŭ žyvy kłasik.
Hety dom u italjanskim styli na praśpiekcie Niezaležnaści ŭ Minsku, jak i siadziby KDB i budynak Nacbanka, sprajektavaŭ vučań Žałtoŭskaha Michaił Paruśnikaŭ. Fota: Wikimedia Commons
Na žal, aŭtaraŭ zusim nie cikavili pracy hetaj majsterni ŭ Biełarusi, ale my viedajem, što pry razbudovie praśpiekta ŭ Minsku Barščom i Paruśnikavym vykarystoŭvałasia estetyčnaja prahrama ich nastaŭnika — Ivana Žałtoŭskaha, šlachcica z-pad Pinska, jaki dekłaravaŭ siabie ŭ savieckich dakumientach jak «biełarusa», «architektara dla miljanieraŭ», jaki lubiŭ reniesansnuju Italiju i nienavidzieŭ balšavikoŭ.
I nahadajem, što niadaŭna ŭ «Našaj Nivie» vyjšaŭ vialiki artykuł pra Ivana Žałtoŭskaha: Ivan Žałtoŭski — biełaruski šlachcic, jaki stvaryŭ «stalinski ampir»
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
