Stary sabor u Karalaŭcy — adzin ź niešmatlikich budynkaŭ, što zachavalisia ad staroha horada
Kalininhradam hety horad na Bałtycy nazyvajecca ad 1946 hoda. Da taho ŭ SSSR i Rasijskaj Impieryi jaho nazyvali niamieckaj nazvaj Kionihśbierh. Ale ŭ biełaruskaj tradycyi było nie tak.
«Uviesnu 1255 hoda na miescy pruskaha haradzišča Tvanhste paŭstaje fartecyja, zakładzienaja bahiemskim karalom Atakaram II sumiesna z Ordenam. Tak pačałasia historyja hetaha horada, poŭnaja vojnaŭ dy intryh. U svaje załatyja časy jon byŭ udvaja bolšy za Bierlin», — pisała ŭ 2001 hodzie «Naša Niva».
Novazbudavany horad kryžaki nazvali na łacinie, tahačasnaj movie carkvy, Regiomontium. U pierakładzie z łaciny heta aznačała «Karaleŭskaja Hara». Karaleŭskaj jaje nazvali ŭ honar Atakara II, jaki paśla ŭzychodžańnia na bahiemski tron vypraviŭsia pa zakliku Papy ŭ 1254 hodzie ŭ kryžovy pachod na jazyčnikaŭ Prusii. Ad hetaj łacinskaj nazvy i pachodzić niamieckaja nazva Königsberg, polskaja Królewiec ci Królówgród. U starych biełaruskich chronikach i tekstach horad nazyvaŭsia Karalaviec, u litoŭskich —Karaliaučius. Nazvu Koroleviec da XVIII stahodździa ŭžyvali i rasijskija krynicy, u Rasiju jana vidavočna pryjšła praz pasiarednictva «litoŭskaj», jak nazyvali ŭ Pasolskim prykazie, tahačasnym zamiežnapalityčnym viedamstvie Maskvy, starabiełaruskuju movu.
Takim čynam, pa-biełarusku hety horad možna śmieła nazyvać Karalaviec.
Hety horad zdaŭna byŭ važnym centram adukacyi dla biełarusaŭ: tam pracavaŭ univiersitet, u jakim vučylisia mnohija naščadki mahnataŭ, što ŭ XVI stahodździ pierajšli ŭ pratestanctva. U 1530 hodzie tam ža pry dvary hiercaha-aśvietnika Albrechta Starejšaha pracavaŭ Francysk Skaryna — Prusija tady była vasałam Polščy.
Karalaviec zaznaŭ časy roskvitu.
«U 1701 hodzie, u časie karanacyi słavutaha Frydrycha Vilhielma, jaki vyzvaliŭ kraj ad šviedaŭ dy zasnavaŭ pieršuju pruskuju ŭznaharodu — Orden Čornaha Arła, natoŭpu razdali šeść tysiač załatych taleraŭ, a na płoščy biŭ fantan biełaha j čyrvonaha vina», — raskazvałasia ŭ artykule «Vostraŭ Kalininhrad» u «Našaj Nivie».
«Rasiejcy ŭ časie Siamihadovaj vajny, u 1758 hodzie, nie rabavali jaho, — praciahvaŭ aŭtar, — nie dazvolili niemcy, jakich šmat było tady siarod rasijskaha kamandavańnia. Aficeraŭ navat prymušali naviedvać lekcyi va ŭniviersitecie. U časie akupacyi noravy kionihśbieržcaŭ zrabilisia valniejšymi: jany pačali palić na vulicach dy pryzvyčailisia pić punš. Rasiejcy ŭrešcie musili syści, i Kionihśbierh umacavaŭsia nastolki, što ŭ 1808 hodzie pruski karaleŭski dvor dy ŭrad pierajechali tudy. U 1871 hodzie ŭ lustranoj zale Viersala pruskaha karala Vilhielma I karanavali na niamieckaha impieratara. A praź piaćdziasiat hod, pavodle novaj Viersalskaj damovy, Prusiju adździalili ad Niamieččyny Dancyhskim kalidoram…
Ale paŭz usie hetyja čornyja i załatyja hady, va ŭsich pieramohach i parazach Kionihśbierh zastavaŭsia Kionihśbierham — z karaleŭskim zamkam, sa słavutym univiersitetam, z ułasnaj fiłasofskaj škołaj. Pieratvareńnie jaho ŭ štości jakasna inšaje adbyłosia paśla prychodu Savietaŭ».
U 1944 hodzie Kionihśbierh mocna paciarpieŭ ad brytanskaj bambiožki i za niekalki dzion zhareŭ. U krasaviku 1945 hoda horad byŭ zachopleny savieckimi vojskami, reštki niamieckaha nasielnictva vyhnanyja, a ŭ 1946-m, kali los horada byŭ kančatkova vyrašany, źmianili i nazvu.
«Karalaviec admietny ŭ šerahu haradoŭ-pryvidaŭ, źniščanych zavajoŭnikami darešty: jon rujnavaŭsia nie z nalotu, nie pad haračuju ruku, a mietadyčna — nibyta chtości staviŭ pačvarny ekśpierymient. I nasamreč paśla vajny Saviety atrymali ŭnikalnuju mahčymaść prosta ŭ łabaratornych umovach pravieryć słušnaść i tryvałaść svajoj ideałohii», — pisaŭ 22 hady tamu ŭ ese «Jeŭrapiejski Karfahien» inšy aŭtar «Našaj Nivy».
Savieckaja madel nie była paśpiachovaj: Kalininhrad zastajecca biednym i zaniadbanym u paraŭnańni ź niamieckimi i polskimi haradami, choć kaliści pieraŭzychodziŭ ich. Ale pa rasijskich mierkach heta prestyžny horad dla žyćcia i słužby. Tut ludzi ŭsio jašče žyvuć u raskošnych kvartałach pruskich katedžaŭ, jakija budavalisia ŭ ramkach kancepcyi «horad-sad». Nadpisy na aŭto «Spasibo diedu za Pobiedu» tut nabyvajuć inšy sens.
Isnuje lehienda, što paśla vajny pieradać Kalininhrad u skład BSSR prapanoŭvaŭ tahačasny jaje kiraŭnik Pancielajmon Panamarenka. Dakumientalnych paćviardžeńniaŭ hetamu nie vyjaŭlena, ale peŭnaja łohika ŭ hetym była, bo paśla 1939 hoda Biełaruś mieła niepasrednuju miažu z Uschodniaj Prusijaj. Paśla pieradačy bolšaj častki Biełastockaj vobłaści ŭ skład Polskaj Narodnaj Respubliki mahčymaść atrymać vychad da Bałtyjskaha mora, kali jana i abmiarkoŭvałasia kaliści, dla Biełarusi źnikła.
Aŭtamabil z nadpisam «Dziakuj dziedu za Pieramohu» kala staroha pruskaha doma ŭ Karalaŭcy. Fota: «Naša Niva»
Ciapier Karalavieckaja, Kalininhradskaja, Kionihśbierhskaja, Krulevieckaja vobłaść — heta ekskłaŭ, atočany Polščaj i Litvoj, aporny punkt rasijskaha fłotu, faktyčna, vialikaja vajskovaja baza.
Rašeńnie ž polskich kartohrafaŭ viarnucca da staroj nazvy horada nie ŭnikalnaje. Tak, naprykład, u polskaj movie vykarystoŭvajucca vyklučna tradycyjnyja napisańni dla nasielenych punktaŭ Litvy: Wilno, Troki, Kowno. Anałahična i ź biełaruskimi nasielenymi punktami. Tradycyjnaje polskaje napisańnie ŭdakładniajecca adpaviednymi śpisami, jakija publikujucca na sajtach admysłovych navukovych ustanoŭ.
U Biełarusi ž pieradača taponimaŭ Rasii ažyćciaŭlajecca pavodle «Techničnaj instrukcyi pa pieradačy najmieńniaŭ hieahrafičnych abjektaŭ z ruskaj movy na biełaruskuju movu», jakaja nie robić nijakich vyklučeńniaŭ dla tradycyjnych biełaruskich nazvaŭ. U toj ža čas pry pieradačy taponimaŭ Litvy na biełaruskuju movu narmatyŭnymi aktami patrabujecca (nie dapuskajecca, a mienavita patrabujecca) paznačać u dužkach tradycyjnyja biełaruskija formy: Vilnius (Vilnia), Druskininkaj (Druskieniki), Kaŭnas (Koŭna), Trakaj (Troki) i h. d. Takim čynam i zachoŭvajecca paznavalnaść nazvy, i źbierahajecca tapanimičnaja spadčyna biełaruskaj movy. Mahčyma, taki varyjant byŭ by dobrym vyjściem i dla Kalininhrada, ci pa-biełarusku Karalaŭca.
Čytajcie taksama:
Čarlz, Karł, Karal? Jak nazyvać novaha brytanskaha manarcha pa-biełarusku
Biełarusy źbirajuć podpisy, kab na ajfonach i makbukach dadali biełaruskuju movu ŭ jakaści sistemnaj
