U XIX stahodździ łacinkaj karystalisia biełaruskija litaratary, uklučajučy Jana Čačota, Franciška Bahuševiča i rańniaha Janku Kupału. U savieckija časy łacinka nie vykarystoŭvałasia, pry niezaležnaj Biełarusi jaje śfiera ŭžyvańnia pašyryłasia.
Hetaj zimoj u Biełarusi spačatku krytykavali, a potym prapanavali admianić biełaruskuju łacinku jak asnovu dla tranślitaracyi. U internet trapiła dakładnaja zapiska ab vykanańni daručeńnia Alaksandra Łukašenki, zhodna ź jakoj łacinku rekamiendavana prybrać z vulic i vyvieści z užytku.
«Pačałosia z ajfona, u jakim nie było kiryličnaj biełaruskaj raskładki»
Janina*. Art-mieniedžarka, karystajecca łacinkaj z 2016 hoda, žyvie ŭ Hiermanii
Biełaruskaj movaj ja pačała karystacca ŭ 2010 hodzie, całkam pierajšła na jaje ŭ 2012-m. U paŭsiadzionnym žyćci ja karystajusia niamieckaj, z baćkami i siabrami ź Biełarusi — biełaruskaj.
Viedańnie pra łacinku pryjšło z akademičnaha pola padčas vučoby ŭ Licei BDU ci navat na padrychtoŭčych kursach da vučoby. Kali pačali vyvučać litaraturu XIX—XX stahodździaŭ, to ja daviedałasia, što vydavieckaja sprava viałasia dvuma šryftami, i heta było narmalna. Šmat vydańniaŭ drukavalisia łacinkaj i kirylicaj, uklučajučy tvory Bahuševiča, haziety «Naša Niva» i «Naša dola». Z taho momantu ja viedała, što biełaruskaja łacinka isnuje — a karystacca joj davoli prosta.
U 2016 hodzie ŭ mianie źjaviŭsia ajfon, u jakim nie było kiryličnaj biełaruskaj raskładki, i pierapisvacca biełaruskaj łacinkaj dla mianie stała naturalna. Kali ja pierajechała ŭ Hiermaniju piać hadoŭ tamu, paŭstała pytańnie, jakoj movaj vieści sacsietki. Ja vyrašyła, što heta buduć niamieckaja mova i biełaruskaja łacinka (da hetaha ja karystałasia kirylicaj).
Afiša 2011 hoda. Fota: Aŭtar: commons.wikimedia.org CC BY-SA 3.0
Ciapier ja pišu łacinkaj asabistyja zapisy ŭ natatniku albo padpisvaju fotazdymki ŭ instahramie. Ale kali rablu vialiki tekst u sacsietkach nie tolki dla siabie — naprykład, anons — to pišu ŭsio ž kirylicaj, jakuju pakul što ludziam praściej čytać.
Kali ščyra, u biełarusaŭ nikoli nie ŭźnikała pytańniaŭ da łacinki. Zatoje dziŭnym čynam jany prychodzili ad ukraincaŭ: «Čamu ty pišaš polskaj movaj? — Heta nie polskaja, heta łacinka. — U biełarusaŭ jość łacinka?? — Va ukrainskaj taksama jość, prykiń». Ale tradycyja vykarystańnia łacinki ŭ biełaruskaj movie našmat bolš raźvitaja.
Ciapier mnohija ruskamoŭnyja biełarusy pierajšli na biełaruskuju — vajna va Ukrainie im vielmi dapamahła zrazumieć, čym važnaja nacyjanalnaja samaśviadomaść i što treba admiažoŭvacca ad uschodniaha susieda. Łacinka moža być adnym ź simvałaŭ takoha admiežavańnia, heta ŭ peŭnym sensie cyvilizacyjny vybar. Asabista mnie bolš blizkija kaštoŭnaści hramadstvaŭ, u movach jakich pa dziŭnym supadzieńni vykarystoŭvajecca łacinskaje napisańnie.
«Z Google ci «Jandeksam» łacinka pakul absalutna nierelevantnaja»
Pałanka. Fryłansierka ź Minska, karystajecca łacinkaj z 2005 hoda
Ź biełaruskaj movaj ja paznajomiłasia ŭ sanatoryi, kali mnie było hady try. Tam była biełaruskamoŭnaja vychavalnica, i dla mianie heta na toj momant hučała inšapłanietna. Pamiataju, ja ŭsio namahałasia zapomnić svoj numar u śpisie — siomy. Ale kali mianie zapytali, ja adkazała: «Sied́moj». I była takaja złaja, što nie zmahła skazać pa-biełarusku!
U sadku ja zastała časy biełarusizacyi, a potym u mianie byli vielmi dobryja vykładčyki biełaruskaj movy i litaratury ŭ škole.
A ŭ 19 hadoŭ, kali ja ŭžo razmaŭlała pa-biełarusku, ja paznajomiłasia z chłopcam, jaki nie prosta viedaŭ movu lepiej za mianie, ale i vałodaŭ biełaruskaj łacinkaj. Padumała tady: jak heta ja jaje nie viedaju? Zachapiłasia, pačała pierajmać i adrazu stała karystacca łacinkaj u asabistych zapisach.
Raniej mnie padavałasia, što my mieniej raźvityja za zachodnija krainy. Dziakujučy łacincy ja adčuła siabie bolš upeŭniena i pa-jeŭrapiejsku, adčuła, što my ničym nie horšyja za Polšču ci Čechiju. A jašče ja ździviłasia, kali daviedałasia, što łacinka jość nie tolki ŭ Biełarusi, a taksama i va Ukrainie, i ŭ Rasii.
Ciapier mnie 37 hod, i ŭ štodzionnym žyćci ja zazvyčaj pišu łacinkaj. Aprača, moža być, aficyjnych zvarotaŭ — ich čaściej nakiroŭvaju kirylicaj. U mianie jość reśpiekt i da łacinki, i da kirylicy, i mnie chaciełasia b, kab u nas byli dva paŭnavartasnyja alfabety.
Toje, što ŭ nas jość łacinka, važna dla zamiežnikaŭ, źviazanych ź Biełaruśsiu: im jaje lohka čytać. Što tyčycca biełarusaŭ u Biełarusi, byvaje, jany kažuć: «Pišitie po-russki ili po-biełorusski». Kali heta adbyvajecca ŭ niejkaj ustanovie, ja prašu knihu skarhaŭ. Darečy, niadaŭna ŭ małaznajomaj kramie adrazu try asoby paprasili mianie razmaŭlać pa-rusku: u adździele kulinaryi, achoŭnik dy jašče i na kasie. Ja paprasiła knihu skarhaŭ, ale mnie admovilisia jaje vydać.
Byvajuć rečy, jakija mianie prosta dzika raźjušvajuć: kali kažuć, kab ja pierastała pisać pa-polsku. Ja adkazvaju, što nie dazvalaju maju movu nazyvać polskaj. Ź inšaha boku, ciapier ja piśmova ŭdakładniaju niekatoryja rečy ŭ pradstaŭnikoŭ adnaho z sudoŭ, i ja była ździŭlenaja, što tam nie ŭźnikła nijakich pytańniaŭ nakont łacinki. Heta niepradkazalna.
Z Google ci «Jandeksam» łacinka pakul absalutna nierelevantnaja. Pašukaviki nie chočuć avałodvać joj i ŭvohule ŭsprymajuć biełaruskuju movu sa skryhatam.
Tym, chto pytaje pra łacinku, ja zazvyčaj kidaju link na «Vikipiedyju». Byvaje, niechta kaža, što nie razumieje praviłaŭ, ale ja nie baču ničoha składanaha. Moža, heta psichałahičny barjer? Bo padobny strach, što budzie składana, taksama prajaŭlajecca i ŭ mianie, tolki nie z movami, a ŭ inšych žyćciovych aśpiektach.
«Niekatoryja siabry i kalehi pierachodziać na biełaruskamoŭnuju łacinicu sa mnoj, takich čałaviek piać»
Aleś. Historyk, piša łacinkaj bolš za 20 hadoŭ
Ja karystajusia łacinicaj vielmi daŭno, śviadoma — paśla taho, jak u pryncypie pierajšoŭ na biełaruskuju movu ŭ kancy 1990-ch hadoŭ. Čamu? Tut niekalki tłumačeńniaŭ.
Pikiet kala Doma ŭrada ŭ 1991 h. Fota: Jazep Stepanovič, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
Pieršaje ź ich — junackaja cikavaść i maksimalisckaje žadańnie rabić nasupierak narkamaŭskamu pravapisu biełaruskaj movy, dzie pryniata pisać vyklučna kirylicaj. Druhoje — maja siamja biełaruskamoŭnaja, ryma-katalickaha vieravyznańnia. Značnaja častka ryma-katalickaj kultury źviazanaja z łacinskim šryftam, a tamu dla mianie łacinica aznačała praciah nacyjanalnaha raźvićcia i moj cyvilizacyjny vybar.
Reakcyja ludziej na biełaruskuju łacinicu — ździŭleńnie. Tyja, z kim my tolki paznajomilisia, pytajuć: «Chiba vy ciapier u Polščy?» Ja adkazvaju, što ŭ mabilnika niama kiryličnaj raskładki, i ludzi «spačuvajuć»: u mianie, biednaha, niama raskładki. Jany kažuć, što tady zrazumieła. Dla ich heta toje samaje, jak skazać, što ja historyk — i tady zrazumieła, čamu ja razmaŭlaju pa-biełarusku.
Łacinica ŭ mianie zbolšaha ŭ asabistym užytku. Niekatoryja siabry, kalehi pierachodziać sa mnoj na łacinicu, takich čałaviek piać. Mahčyma, praktykujucca — ja nikoli nie pytaŭ ich matyvacyju. Ale ich schilnaść zrazumiełaja: ja atačaju siabie ludźmi, blizkimi kaštoŭnasna.
Maje ruskamoŭnyja kalehi zbolšaha pryvykli i kažuć, što razumiejuć, kali ja im pišu. Kali ludzi ŭžo čytajuć pa-biełarusku, to i łacinicu mohuć zrazumieć.
Bolš byvaje niehatyŭnych reakcyj na biełaruskuju movu ahułam, naprykład: «A čio, nielzia po-čiełoviečieski razhovarivať?» Ja dasyłaŭ siabru zamoŭny list, i mianie spytali na pošcie: «Kak eto [zamoŭny list] budiet po-russki?» I takoha skroź.
U piśmovych zvarotach u dziaržaŭnyja ŭstanovy ja časam mahu ŭžyć taraškievicu. Ale zapaŭniać biełaruskaj łacinicaj takija dakumienty — nie. U svoj čas ja pracavaŭ na dziaržaŭnaj pracy i zapaŭniaŭ tam dakumienty pa-biełarusku, ale nie łacinicaj. Isnujuć niejkija normy, i, moža, ja chacieŭ by ich padkarektavać, ale idu na kampramis. Bo dziaržorhany i biełaruskuju movu ahułam nie chočuć prymać.
Kali razvažać, ci aktualnaja ciapier łacinka dla biełarusaŭ, ja ŭśviedamlaju dźvie rečy. Pieršaja — z dvuch šryftoŭ biełaruskaj movy kiryličny značna starejšy. Druhaja — łacinka źjaŭlajecca prajavaj ryma-katalickaści i pratestanckaści nasielnictva. I ŭ hetym histaryčnaje i cyvilizacyjnaje abhruntavańnie prysutnaści łacinicy ŭ našym hramadstvie.
Na žal, łacinica tak i nie pieramahła anhlijskuju transkrypcyju, jakaja čaściej za ŭsio sustrakajecca ŭ našych pašpartach. U vyniku proźvišča «Čarniakievič» na polskaj miažy pračytajuć jak «Chierniakievich», albo «Čajkoŭski» jak «Chajkchoŭski». Navat tranślitaracyja «Nasha Niva», napisanaja ŭ anhielskaj transkrypcyi, čytajecca jak «Nascha niva» (na biełaruskaj łacincy nazva pisałasia b jak «Naša Niva» — NN). Transkrybavańnie łacinicaj anhielskaha typu — heta dla narodaŭ, u katorych niama nacyjanalnaj łacinicy. A nam tak nie treba, bo ŭ nas jość svajo.
Jak pierajści na łacinku?
Vam dapamohuć karysnyja servisy:
- Dobrapis.belsat.eu — servis, jaki dazvalaje pisać pa-biełarusku (narkamaŭkaj i taraškievicaj) i kanviertavać tekst u łacinku ci ŭ zvyčajnuju anhlijskuju transkrypcyju.
- Slounik.org — maje kanviertar kirylicy ŭ łacinku i zvyčajnuju anhlijskuju transkrypcyju, a taksama ŭ łacinku biez dyjakrytyčnych znakaŭ, kab pieradać imia i proźvišča łacinkaj dla pašparta.
- Belazar.info — taksama maje kanviertary ŭ dvuch kirunkach, a jašče padkazvaje aficyjnuju tranślitaracyju biełaruskich hieahrafičnych nazvaŭ u łacinku.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
