Marak Budziš
Marak Budziš — adzin z asnoŭnych polskich ekśpiertaŭ pa biełaruskaj tematycy. U jaho histaryčnaja adukacyja, jon pracavaŭ u šerahu polskich ŚMI, aŭtar niekalkich knih, adna ź jakich pryśviečanaja Biełarusi. Jon krytykuje palityku Zachadu adnosna Biełarusi i ličyć, što kali b jana kiravałasia «nie dušeŭnymi impulsami, a razumieńniem sytuacyi», to była b bolš efiektyŭnaj.
— U 2021 hodzie vy napisali knihu «Iluzija svabodnaj Biełarusi». Što hetaja nazva aznačaje? Bo hučyć jana vielmi piesimistyčna.
— Hetaja nazva składajecca ź dźviuch častak. Paśla skazu, jaki vy pryviali, jość praciah: «Jak u baraćbie za demakratyju možna stracić radzimu». Ja apisvaju ŭ hetaj knizie abhruntavanyja i apraŭdanyja imknieńni biełarusaŭ da svabody, ale ŭ toj ža čas prapanuju zadumacca: zasiarodžanaść biełaruskaha naroda i apazicyi vyklučna na baraćbie za demakratyju — ci nie stvaraje jana niebiaśpieki inkarparacyi Biełarusi ŭ skład Rasii?
Treba razumieć, što hieahrafičnaje raźmiaščeńnie Biełarusi i značeńnie jaje dla Rasii prymusiać Rasiju da ahresiŭnych dziejańniaŭ. Ja pisaŭ pra heta jašče ŭ 2020 hodzie, pierad pratestami, ale ŭ 2023 hodzie pierakanany, što hetaja dylema pavinna być jašče bolš prysutnaj u refleksii nad situacyjaj u Biełarusi.
Na maju dumku, Rasija nie admovicca ad sprobaŭ padparadkavać sabie biełaruskuju dziaržavu. Ja maju na ŭvazie padparadkavać nie tolki z palityčnaha punktu hledžańnia, ale i vajskovaha.
U suviazi z hetym demakratyčnyja siły pavinny zadumacca nad stratehijaj svaich dziejańniaŭ. Nieabchodna znajści takuju formu baraćby, kab nie stvarać ryzyki rasijskaha ŭvarvańnia i kab nie apynucca ŭ jašče horšaj situacyi, čym zychodnaja pazicyja.
«Rasija pahražaje Biełarusi značna bolš surjozna, čym adsutnaść demakratyi»
— Vy chočacie skazać, što biełarusy nie pavinny byli ŭ 2020 hodzie pratestavać suprać sfalsifikavanych vybaraŭ, hvałtu?
— Biełarusy majuć poŭnaje prava zmahacca za svabodu, jak i luby narod u śviecie. Nivodzin razumny čałaviek nie stavić heta pad sumnieŭ. Ale inšaje pytańnie — stratehija dasiahnieńnia hetaha vyniku. Bo z fakta, što niechta maje prava na svabodu, jašče nie vynikaje, što jamu ŭdasca hetaje prava realizavać.
Paśla ŭviadzieńnia kamunistami vajennaha stanovišča ŭ Polščy palaki jašče 8 hadoŭ zmahalisia za svabodu, prafsajuzy i hramadzianskija pravy. U 1988—1989 hadach apazicyja źmianiła svaju taktyku. Vynikam hetaha stali pieramieny i pieršyja častkova svabodnyja vybary ŭ 1989 hodzie.
Apazicyja ŭ toj čas demanstravała strymanaść, kali havaryć pra radykalizm metaŭ. Ale heta chutka źmianiłasia, pakolki źmianiŭsia i ahulny kantekst.
Mienavita heta ja maju na ŭvazie, kali havaru pra biełaruskuju apazicyju. Isnuje vialikaja ryzyka — heta ahresiŭnaja Rasija, jakaja vajuje suprać Ukrainy. I navat kali Rasija prajhraje hetuju vajnu, što jašče pakul nie fakt, choć heta davoli vierahodna, jana zachoča abaranić svaje intaresy. Rasija budzie imknucca zabiaśpiečyć sabie takuju stratehičnuju pazicyju, jakaja dazvolić joj paźniej znoŭ napaści na Ukrainu. I tamu jana budzie akazvać jašče macniejšy cisk na Biełaruś i imknucca jaje inkarparavać.
Na maju dumku, biełaruskaja apazicyja pavinna zmahacca z hetaj pahrozaj. Kali my havorym pra pahrozy dla biełaruskaj dziaržaŭnaści, to Rasija pahražaje Biełarusi značna bolš surjozna, čym adsutnaść demakratyi. Adsutnaść demakratyi — heta časovaja prablema. U vypadku jeŭrapiejskich narodaŭ ź jeŭrapiejskaj kulturaj, jakim biassprečna źjaŭlajecca biełaruski narod, niemahčyma biaskonca kiravać aŭtarytarna. Tym bolš tady, kali Rasija budzie słabieć.
Na maju dumku, biełarusy pavinny siońnia šmat enierhii pryśviačać temie, jak pryvieści Biełaruś da svabody, nie ryzykujučy, što krainu zachopić Rasija.
«Abiacańni ŭvajści ŭ Biełaruś sa zbrojaj, na maju dumku, tolki kansalidujuć ludziej ułady vakoł Łukašenki»
— Vy pryviali ŭ prykład 80-ja hady ŭ Polščy. Polskaja apazicyja tady vystupała za dyjałoh z uładaj. Ale, u adroźnieńnie ad Łukašenki, hienierał Jaruzielski na jaho pajšoŭ. I jon, choć i nie byŭ demakratam, usio ž nie zmahaŭsia z polskaj identyčnaściu, z movaj, nie rusifikavaŭ Polšču.
— Tak, Łukašenka nie taki čałaviek. Jaho palityčnaja budučynia paśla ŭsiaho, što jon narabiŭ, pradvyznačanaja. Jon nie partnior dla pieramovaŭ i damoŭlenaściaŭ, navat kali i vysyłaje takija sihnały. Darečy, na praciahu apošniaha hoda takich sihnałaŭ było niekalki.
Hałoŭnaje pytańnie ciapier u tym, ci zhurtavany ciapier uładny łahier u Biełarusi, ci nie pačynajuć užo tyja ludzi, jakija vakoł Łukašenki, dumać pra budučyniu. Jany ŭsie cudoŭna bačać, jak raźvivajecca vajna pamiž Rasijaj i Ukrainaj, i pavinny razumieć, što Rasija moža asłabieć. A heta aznačaje, što mienšaj stanie ekanamičnaja i vajskovaja padtrymka Biełarusi.
Niezdarma Łukašenka palacieŭ u Piekin. Ja hety vizit usprymaju mienavita jak pošuk novaha patrona, jaki b moh ekanamična padtrymlivać hety režym.
Ja pierakanany, što ludzi z ułady ŭžo dumajuć pra budučyniu. I ciapier uźnikaje pytańnie, ci adkazvaje na hetuju refleksiju biełaruskaja apazicyja?
— Z boku apazicyi šmat hadoŭ hučali zakliki da dyjałohu, pieramovaŭ. U tym liku i za apošnija paru hadoŭ. Ale jany całkam ihnaravalisia.
— Asnoŭnaje pasłańnie, jakoje ahučvajuć roznyja častki apazicyi ciapier, — heta hatoŭnaść da siłavoj baraćby. Abiacańni ŭvajści ŭ Biełaruś sa zbrojaj, na maju dumku, tolki kansalidujuć ludziej ułady vakoł Łukašenki. Paradaksalna, ale taki naratyŭ nie nabližaje Biełaruś da svabody, a naadvarot, uzmacniaje łahier ułady. Jany pačynajuć adčuvać siabie jak hanhstar, jakoha prycisnuli da ściany i ŭ jakoha tolki adzin šlach uciokaŭ. Heta, na maju dumku, kidaje Biełaruś u abdymki Rasii.
Ja nie chaču vyrašać za biełarusaŭ, ja mahu tolki rekamiendavać. Na maju dumku, siońnia nieabchodna vyklikać padzieły ŭnutry ŭłady i nabližać źjaŭleńnie takoj hrupy, ź jakoj u budučyni možna budzie razmaŭlać pra pierachod ad aŭtarytarnaj sistemy da demakratyčnaj.
Heta budzie doŭhi pierachod. I toje, što moža abjadnać častku ŭłady i apazicyi, — heta jakraz realnaja pahroza z boku Rasii. I čym bolš Rasija budzie bačyć svajo paražeńnie va Ukrainie, tym bolš u jaje budzie pavialičvacca rašučaść, kab razabracca ź Biełaruśsiu.
«U samym krajnim vypadku moža pačacca hramadzianskaja vajna»
— Siońnia šmat u kaho siarod apanientaŭ Łukašenki jość pierakanańnie, što pieramoha Ukrainy akurat pazityŭna paspryjaje demakratyzacyi Biełarusi.
— Pieramoha Ukrainy nie abaviazkova pavinna prynieści svabodu i niezaležnaść Biełarusi. U samym krajnim vypadku jana moža prynieści hramadzianskuju vajnu. Jana moža taksama prynieści ahresiŭnyja dziejańni Rasii i vybar častkaj režymu prarasijskaha napramku, jak heta było ź Janukovičam va Ukrainie.
— Ci bačycie vy siarod łukašenkaŭcaŭ takich ludziej, jakija byli b hatovyja da takoha dyjałohu z apazicyjaj?
— Kab razmaŭlać pra taki scenaryj, nieabchodna zrabić niekalki važnych krokaŭ.
Spačatku apazicyja pavinna damovicca sama z saboj. Nieabchodna, na maju dumku, vykarystać dva elemienty, złučajučy ich razam. Ja maju na ŭvazie mižnarodnuju pazicyju Śviatłany Cichanoŭskaj i pazicyju pałka Kalinoŭskaha. Nieparazumieńni pamiž Cichanoŭskaj i PKK abjektyŭna asłablajuć biełaruski niezaležnicki ruch.
Pa-druhoje, nieabchodna damahacca, kab krainy-susiedzi Biełarusi raspracavali adzinuju palityku adnosna pieramienaŭ u krainie i taho, jak jany buduć padtrymlivać Biełaruś u budučyni. Ja liču vielmi kiepskim, što absalutna roznyja sihnały siońnia pasyłajuć Varšava i Kijeŭ. Heta taksama asłablaje ŭpłyŭ biełaruskaj apazicyi.
Pa-treciaje, nieabchodna, kab biełaruskaje pytańnie viarnułasia ŭ paradak dnia zachodnich dziaržaŭ. Słovy Bajdena ŭ Varšavie, jaki pryhadaŭ pra baraćbu biełarusaŭ za svabodu, — heta dobry znak, ale ja nie ŭpeŭnieny, što Zachad maje niejkaje supolnaje bačańnie, jakuju palityku nieabchodna pravodzić adnosna Biełarusi ciaham miesiacaŭ ci navat hadoŭ.
— Ci nie pieraaceńvajecie vy ŭpłyŭ Zachadu? Navat kali ŭ jaho źjavicca niejkaja supolnaja palityka, što heta daść?
— Zachad pavinien raspracavać stratehiju ekanamičnych pieraŭtvareńniaŭ u Biełarusi, kab padrychtavać biełaruskuju ekanomiku da rynkavych reformaŭ.
Čamu Łukašenka pieramoh pratest u 2020 hodzie? Najpierš tamu, što adbyłasia telefonnaja razmova z Pucinym, jakaja kansalidavała siłavy błok vakoł Łukašenki. A pa-druhoje, u Biełarusi nie ŭdaŭsia strajk, u adroźnieńnie ad Polščy ŭ 80-ja.
U Biełarusi jon nie ŭdaŭsia, bo rabočyja razumiejuć, što pracujuć na dziaržaŭnych pradpryjemstvach, i va ŭmovach rynkavaj ekanomiki jany straciać pracu. A Zachad i apazicyja nie majuć płana pieraŭtvareńniaŭ. A heta vielmi važna, bo takija pracesy vielmi balučyja.
U nas zbankrutavali cełyja haliny pramysłovaści, jakija byli nierentabielnyja, biespracoŭje vyrasła da 20%, a ŭzrovień žyćcia byŭ vielmi nizki. Paradaksalna, Polšča i inšyja dziaržavy rehijona mahli sabie dazvolić balučuju transfarmacyju, bo ŭ ich nie było ahresiŭnaha susieda, jaki b chacieŭ skarystać hetyja ciažkaści i napružańni.
I kali ŭ Biełarusi pačniecca transfarmacyja ekanomiki, to Rasija heta skarystaje dla svaich hieapalityčnych metaŭ. Rasijskija palittechnołahi adkryta hadami havaryli, što navat kali režym stracić uładu, to ludzi režymu mohuć paźniej viarnucca va ŭładu padčas demakratyčnych vybaraŭ, vykarystoŭvajučy prablemy ŭ ekanomicy i niezadavolenaść ludziej.
Mienavita tamu Zachad pavinien mieć prahramu ekanamičnaj transfarmacyi Biełarusi.
I apošniaje, pa ŭsich apytańniach my bačym, što biełaruskaje hramadstva vystupaje suprać vajny, i prychilniki ŭłady, i jaje apanienty. Apazicyja musić heta ŭličvać. Bo kali jana kaža, što my vierniemsia sa zbrojaj u Biełaruś, heta nie toje, čaho čakajuć biełarusy. Ja razumieju, što hety arhumient vykarystoŭvajecca jak instrumient cisku na ŭładu, ale kali heta nie supravadžajecca scenaryjem biełaruskaha kruhłaha stała, to ŭpłyŭ apazicyi moža być nieefiektyŭny.
I pakul usia hetaja praca nie budzie zroblenaja biełaruskaj apazicyjaj, nichto nie daviedajecca, ci jość hrupa ŭ łahiery ŭłady, ź jakoj možna damaŭlacca. Kali takich ludziej nie budzie, tady siłavy scenaryj zastaniecca bolš praŭdapadobnym. Ale heta los, jakoha, jak mnie padajecca, Biełaruś pavinna paźbiehnuć luboj canoj.
«U stratehičnaj hieahrafii Rasii Biełaruś — najvažniejšaja dziaržava, bolš važnaja, čym Ukraina»
— Ci pačała b Rasija vajnu ŭ Biełarusi, kali b uźnikła imaviernaść, što Biełaruś sychodzić z-pad kantrolu Rasii?
— Nie sumniajusia, što mienavita tak i było b. U stratehičnaj hieahrafii Rasii Biełaruś — najvažniejšaja dziaržava, bolš važnaja, čym Ukraina. Pa-dobramu Rasija nie admovicca ad upłyvu ŭ Biełarusi, i heta, u svaju čarhu, moža stać pryčynaj vajennaha scenaryja: padziełu Biełarusi abo inkarparacyi.
Dziakujučy kantrolu nad Biełaruśsiu, Rasija moža ŭtrymlivać Kalininhradskuju vobłaść. Paśla taho, jak Finlandyja i Šviecyja dałučacca da NATA, hetaja vobłaść moža ŭtrymlivacca vyklučna suchaputnym šlacham praź Biełaruś. U vypadku hipatetyčnaj vajny suviaź mahčymaja taksama vyklučna praź Biełaruś. Kali b Biełaruś vyjšła z-pad kantrolu Rasii, to ŭtrymańnie ŭsiaho ankłava i vajskovaha kantynhientu stračvaje sens. Tady mahčymaści Rasii pahražać Varšavie značna mienšyja.
Biełaruś — heta nie taja hieahrafičnaja prastora, jakoj možna było b padzialicca. Tut nie moža być supolnaha intaresu pamiž Rasijaj i Zachadam. Kali Rasija kantraluje Biełaruś, to jana pahražaje Varšavie i Vilni, a taksama Ukrainie. A kali Biełaruś kantraluje Zachad, ci prynamsi harantuje, što jana suvierennaja dziaržava, tady pahroza jość dla Maskvy i Pieciarburha. Bo adlehłaść da ich ad biełaruskaj miažy nastolki małaja, što dazvalaje chutkaje pierasoŭvańnie.
Usio heta pakazvaje, što kampramis nakont Biełarusi prosta niemahčymy, prynamsi nie ź siońniašniaj Rasijaj. Pačytajcie pradstaŭnikoŭ «Vałdajskaha kłuba». Jany ličać Biełaruś najvažniejšaj siarod usiaho, što rasijanie chočuć kantralavać. Strata Biełarusi aznačaje dla Rasii, što jana tryvała vykinutaja ź jeŭrapiejskaj palityki. Jana ŭžo nie zmoža pahražać Ukrainie i krainam Bałtyi. Tamu rasijskija ekśpierty Bardačoŭ i Łukjanaŭ adkryta kažuć, što toje, što siońnia adbyvajecca, — heta supiernictva Zachadu i Rasii za kantrol nad Centralnaj Jeŭropaj.
I tamu Rasija nie budzie hladzieć skłaŭšy ruki, jak biełarusy zdabyvajuć svabodu. Rasija jašče dastatkova mocnaja, kab narabić šmat drennych rečaŭ u Biełarusi. I hetaja pahroza značna horšaja, čym adsutnaść demakratyi ŭ Biełarusi.
— Mahčyma, Zachad ničoha ź Biełaruśsiu nie robić z adnoj pryčyny — jon źmiryŭsia, što heta śfiera ŭpłyvu Rasii?
— Tak dumali pra Biełaruś na Zachadzie, i dzieści jašče heta zastałosia. Hety pohlad palahaje na tym, što jany spadziavalisia naładzić dobryja adnosiny z Rasijaj, a prablemu, ci budzie Biełaruś častkaj «ruskaha śvietu», ci častkaj cyvilizacyi Zachadu, ličyli druhasnaj.
Ale vajna mianiaje hety stan rečaŭ. Pačała źmianiacca palityčnaja kanjunktura i bačańnie biaśpieki ŭ Jeŭropie. A Biełaruś tut źjaŭlajecca klučom. I ciapier biełaruskaja apazicyja pavinna hetuju kanjunkturu skarystać.
Ź Pieršaj suśvietnaj vajny Polšča vyjšła niezaležnaj dziaržavaj, a Armienija — nie. Armienija mieła nie horšyja ŭmovy, bo amierykanskaja palityka havaryła tady pra padzieł Asmanskaj impieryi i pabudovu Vialikaj Armienii. Ale Armienija hetuju histaryčnuju bataliju prajhrała. Kaniec vajny i pieramoha voraha nie zaŭsiody zapuskaje realizacyju scenaryja, jaki mianiaje situacyju da lepšaha.
Čytajcie taksama:
Śvińnia i parasia. Voś čamu pry lubych pieramovach Zachadu z Maskvoj pytańnie nielehitymnaści minskaha kiraŭnictva budzie pastaŭlena rubam
