Pieršy vobraz, jaki prychodzić u hałavu bolšaści baśnijcaŭ i hiercahavincaŭ, kali jany dumajuć pra stečki, — heta vyjava mužčynskaj fihury, vyhraviravanaja na adnym z nadmahillaŭ. Siońnia padniataja ruka mužčyny ŭsprymajecca jak adkrytaść baśnijskaj kultury. Niekropal Radzimla ŭ Bośnii i Hiercahavinie, 2021 hod. Fota: Wikimedia Commons
Nadmahilli stećci (vymaŭlajecca jak stečci) — adna z samych viadomych, choć i zahadkavych słavutaściaŭ Bośnii i Hiercahaviny, raskazvaje BBC. Słova stećci (množny lik ad stećak) pachodzić ad dziejasłova stajati (stajać): heta anałah našaha słova «stojka, stoječka». Pomnik stvaraŭsia, kab stajać nad mahiłaj pamierłaha.
Nadmahilli stvaralisia z XII pa XVI stahodździe. Malunki na ich bahatyja i raznastajnyja ŭ paraŭnańni ź inšymi malunkami na nadmahillach taho času: možna ŭbačyć vyjavy soniečnaha dyska, paŭmiesiaca ŭ supravadžeńni zorki, kryža, lilei, pryład i instrumientaŭ, fihury mužčyn i žančyn z pałkami abo kryžami ŭ rukach. Sceny palavańnia na aleniaŭ, rycarskija dvuboi i pachavalnyja tancy — usie hetyja vobrazy dazvalajuć zazirnuć u paŭsiadzionnaje žyćcio siaredniaviečnaj Bośnii.
Na niekatorych stečkach jość kiryličnyja nadpisy, jakija źmiaščajuć infarmacyju pra pamierłych, a taksama fiłasofskija zaŭvahi nakštałt: «Ja kaliści byŭ takim, jak ty, i ty budzieš takim, jak ja», «Ja naradziŭsia ŭ vialikaj radaści i pamior u vialikim smutku», «Pryjšoŭ ja ŭ hety śviet hołym, i hołym ź jaho idu».
Stečak z vyjavaj kryža. Dałmacinskaja Zahora, Charvatyja, 2007. Fota: Wikimedia Commons
Adno z samaha cikavaha ŭ stečkach heta toje, jak jany demanstrujuć pieraplacieńnie roznych upłyvaŭ — uschodnich i zachodnich, mižziemnamorskich, vizantyjskich i centralnajeŭrapiejskich, katalickich i pravasłaŭnych, łacinskaj i kiryličnaj piśmiennaści.
Z taho času, jak antrapołahi pačali vyvučać stečki ŭ kancy XIX stahodździa, sierby, charvaty i baśnijcy (try etničnyja hrupy, jakija siońnia składajuć nasielnictva bolšaj častki Bośnii i Hiercahaviny) — usie sprabavali pretendavać na stečki jak na ŭłasnuju admietnaść (što ŭ niečym nahadvaje sprečki pra toje, jakoj litaratury naležyć Adam Mickievič).
Tak ci inakš, ale z kanca XIX — pačatku XX st. stečki pieratvarylisia ŭ simvał bałkanskich krain, bo stali častkaj uśviedamleńnia paŭdniovymi słavianami svajoj admietnaj kultury — choć bolšaść historykaŭ źviazvajuć stečki z vłachami, naščadkami dasłavianskich ramanizavanych iliryjcaŭ.
Stečak z vyjavaj rycarskaha pajadynku i kalaśnicy ŭ Duhapoli, Bośnija i Hiercahavina, 2013. Fota: Wikimedia Commons
Choć u lipieni 2016 hoda stečki byli ŭniesienyja ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA, mnohija z hetych niekropalaŭ pa-raniejšamu zastajucca pa-za ŭvahaj miascovych uładaŭ i razburajucca.
Tak, try hady tamu baśnijec daŭ anłajn-abjavu, u jakoj chacieŭ pradać mierkavany stečak, jaki znachodziŭsia la jaho doma, što vyklikała burnuju reakcyju hramadskaści — niekatoryja asudzili jaho, a inšyja — chałatnaść ŭrada ŭ achovie hetych abjektaŭ.
Ale ŭ śfiery mastactva da siaredniaviečnych kamianioŭ nazirajecca vialiki ŭsplosk cikavaści. Maładyja baśnijska-hiercahavinskija tvorcy ź impetam daśledujuć stečki i ŭklučać ich u svaje pracy: stvarajuć ź imi ilustracyi, adlustroŭvajuć u skulpturach i ramieśnickich vyrabach, zhadvajuć u vieršach.
Vyjavy kamianioŭ pačali tyražavacca i na suvienirach: siońnia vandroŭniki mohuć nabyć žanočyja ŭpryhažeńni ŭ vyhladzie stylizavanych stečkaŭ, dekaratyŭnyja broški, futbołki i inšyja rečy, jakija papularyzujuć siaredniaviečnaje minułaje krainy.
Adnym z apošnich prajektaŭ pa zachavańni stečkaŭ stała składańnie interaktyŭnaj karty hetych nadmahillaŭ. Meta hetaha prajekta — vyznačyć raniej niezarehistravanyja stečki i aličbavać užo viadomyja.
Vam taksama moža być cikava:
Niezvyčajnaja historyja radziviłaŭskich paleskich spanielaŭ
