«Takija vyniki mohuć raskazać pra toje, čaho nie raskažuć užo ni prodki, ni dakumienty»
Natalla Harkovič pačała pošuki karanioŭ u darosłym uzroście. Pieršyja kroki ŭ vyvučeńni hienieałohii — heta apytańnie rodnych i daśledavańnie siamiejnych archivaŭ (fotazdymki, dakumienty). Natalla raskazvaje, što jana šmat zajmałasia svajoj hienieałohijaj i pracavała z archiŭnymi krynicami, u tym liku z mietryčnymi knihami i revizskimi skazkami, jakija fiksujuć i imiony, i sacyjalny status prodkaŭ. Joj paščaściła znajści šmat prodkaŭ pa troch halinach: da dziaviataha, siomaha i šostaha pakaleńnia, ale biełaruska padkreślivaje, što archiŭny pošuk — nie vyčarpalnaja krynica.
Natalla i Antoś Harkovičy, 2019 hod. Fota: archiŭ Natalli Harkovič
Tamu Harkovič vyrašyła papoŭnić svaje hienieałahičnyja viedy z dapamohaj DNK. Jana maje bahata siabroŭ z dośviedam u hetaj śfiery, u tym liku archivistaŭ, pracavała ŭ archivie i sama, i šmat chto ź jaje znajomych daviaraje hetamu mietadu. Jon časam daje niečakanyja źviestki, dziakujučy jakim možna atrymać bahata novych viedaŭ pra radavod. Byvaje, što ŭ archiŭnych pošukach prodkaŭ ludzi zachodziać u tupik, a DNK-testy mohuć ź jaho vyvieści i padkazać napramki dalejšych pošukaŭ. Kab daśledvać hienieałohiju praz DNK, nie abaviazkova mieć raspracoŭki pa pošukach prodkaŭ inšym čynam, ale lepš viedać asnoŭnyja rodavyja proźviščy, kab bolš jakasna asensavać vyniki.
Natalla padkazvaje, jak atrymać bolš dakładnyja vyniki: «DNK-testy lepiej pačynać nie ź siabie, a sa svaich rodnych, bo tady možna daviedacca svaich prodkaŭ na pakaleńnie-dva hłybiej, čym kali budziecie testavać siabie. Dla hetaha dastatkova viedać, chto najstarejšy žyvy čałaviek z tvajho rodu, u maim vypadku heta byŭ 90-hadovy tataŭ dziadźka pa mužčynskaj linii Antoś Harkovič i tatava ciotka pa žanočaj linii Aniuta, u dziavoctvie Łysaja. Potym treba było zamović nabor dla testavańnia, atrymać zhodu hetych ludziej, kab ja ich pratestavała, i samaje składanaje — rastłumačyć im, navošta heta».
Jak z usiaho asartymientu testaŭ vybrać adzin? «Šmat firmaŭ robiać DNK-testy, jany pracujuć u roznych krainach, i ŭ ich časta jość svaja śpiecyfika. Naprykład, jość firma, jakuju stvarali, kab šukać praz DNK habrejaŭ, i, adpaviedna, u ich vialikaja baza danych pa habrejach. Ja vybrała adnu z amierykanskich firmaŭ, jany ličacca bolš vartymi davieru. Tam možna było zamović aŭtasomny test, to-bok ahulny, a taksama testy na prodkaŭ pa žanočaj i pa mužčynskaj linijach.
Ja nabyła samy tanny test, jon kaštavaŭ 79 dalaraŭ, i apłaciła pierasyłku, bolš hłybokija testy kaštujuć daražej. Heta niatanna, ale firmy časta robiać źnižki. U vyniku ja znajšła trajuradnuju siastru svajho baćki, Dženis, raniej my nie viedali adna pra adnu. Ale jana, jak i ja, cikavicca hienieałohijaj, i ź jaje boku testy prajšli ŭsie svajaki, kab sabrać maksimum hienietyčnaj infarmacyi i daviedacca pra svaju siamju jak maha bolš».
Natalla tłumačyć: kali vy zdajacie test, vy padpisvajecie damovu, kab u vypadku supadzieńniaŭ vam mahli napisać vašy novyja svajaki. Kožnaja firma maje niejkuju bazu ludziej, jakija prateścilisia, i dziakujučy hetaj vybarcy jany mohuć z bolšaj ci mienšaj dakładnaściu skazać, adkul rodam mohuć być vašy prodki. A jašče isnujuć ahrehatary vynikaŭ testaŭ ad roznych firmaŭ, i kali tudy ŭvodzić svaje vyniki, možna znachodzić supadzieńni nie zaležna ad taho, u jakoj firmy vy nabyvali test.
Areał, adkul pachodzili prodki Antosia Harkoviča. Karta: archiŭ Natalli Harkovič
Ad momantu, kali hienietyčny materyjał Antosia trapiŭ u łabaratoryju, da atrymańnia vynikaŭ prajšło niekalki tydniaŭ. Na anłajn-płatformie Natalla pabačyła kolkaść supadzieńniaŭ peŭnych błokaŭ DNK ź ludźmi, jakija testavalisia ŭ hetaj kampanii. Vypała supadzieńnie z katehoryi «stryječny brat ci siastra /dziadźka ci ciotka», i ludzi z taho boku sami napisali biełaruscy: «Chto vy? My zajmajemsia hienieałohijaj užo 20 hadoŭ, ale nikoli nie mieli takoha blizkaha supadzieńnia!»
Akazałasia, što hetyja svajaki Harkovič pratestavali staroha čałavieka ŭ dzień jaho śmierci, dziadźku Dženis. Jon byŭ stryječnym bratam stryječnaha dzieda Natalli, i kali b nie było DNK-testa, jany b nikoli nie znajšli adzin adnaho. Siemji i Natalli, i Dženis pachodzili ź dźviuch paleskich viosak, i novyja svajaki napisali Harkovič, jakija proźviščy jość u ich hienieałohii. A jana viedała proźviščy, jakija byli ŭ jaje rodzie, u tym liku dziavočaje proźvišča prababuli, tamu adrazu zrazumieła, chto byli hetyja ludzi.
Jak ža palešuki apynulisia pa inšy bok akijana?
«Prodki novaj svajački razam ź dziećmi źjechali ź Biełarusi ŭ Kanadu ŭ kancy 1920-ch hadoŭ. Jašče pa darozie tudy ŭ ich siamji niešta nie załadziłasia, a kali jany dabralisia da miesca, pačałasia Vialikaja depresija. Utrymoŭvać dvuch dziaciej kamuści adnamu z baćkoŭ było składana, tamu jany ich addali ŭ sacyjalnuju apieku, adkul dziaciej usynavili miascovyja fiermiery. Małyja, bliźniuki Piatro i Pavieł, atrymali inšaje proźvišča — Chobs, i tolki dziakujučy DNK-testu ja zmahła znajści ich naščadkaŭ».
Siamja Dženis Makkechił — novyja svajaki Natalli. Fota: archiŭ Natalli Harkovič
Svajačka napisała Natalli: «Kali my atrymali vaš list, my płakali, bo nie viedali, što vy isnujacie!».
Dla biełaruski heta taksama było vialikim uzrušeńniem. A voś dziadźka taty Natalli zhadaŭ, što siastra jaho maci źjechała ŭ Amieryku. Akazałasia, što novyja svajaki Natalli rabili zapyt u Nacyjanalny histaryčny archiŭ u Minsku i navat pryjazdžali na Paleśsie.
«Samaje kaštoŭnaje — toje, što ja paznajomiłasia z novymi ludźmi, a taksama toje, što ŭ ich byli dakumienty ab naradžeńni tych bliźniukoŭ, Piatra i Paŭła, dzie napisana, ź jakoj vioski rodam ich maci. Zrazumieła, što adtul ža była i maja prababka, i ŭ vyniku ja zmahła prasunucca dalej u svaich pošukach.
Byvajuć duža cikavyja vyniki, jakija dazvalajuć hłybiej zrazumieć historyju siamji, znajści stračanych svajakoŭ abo prykładny rehijon, adkul pajšła vaša siamja. U lubym vypadku, supadzieńni buduć, prosta pytańnie ŭ tym, nakolki jany buduć da vas blizkija. Heta moža być nie pieršaje-druhoje pakaleńnie, jak u mianie, a piataje-šostaje. Ale navat takija vyniki mohuć raskazać pra toje, čaho nie raskažuć užo ni prodki, ni dakumienty», — padsumoŭvaje Natalla.
«Samy poŭny test pa Y-chramasomie kaštuje bieź źnižki 449 dalaraŭ»
Žurnalist Maksim Hacak zrabiŭ pieršy test DNK 11 hadoŭ tamu. Jon tłumačyć, što hienietyčny analiz dapaŭniaje zvyčajnyja źviestki, jakija možna atrymać z dapamohaj archivaŭ, bo časam nie ŭsio možna daviedacca — moža nie chapać niejkich danych ci dakumientaŭ. Sam Hacak u pošuku prodkaŭ źviartaŭsia i da afłajnavych, i da anłajnavych archivaŭ, i časam heta było paśpiachova. Ale chaciełasia pahladzieć hłybiej.
Nabory dla testaŭ mužčyna zamoviŭ na sajcie familytreedna.com:
«Tam časta byvajuć siezonnyja źnižki, kali možna ŭsio nabyć tańniej. Źnižki dasiahajuć 50 dalaraŭ, što važna, bo sami testy — nie tannaje zadavalnieńnie. Naprykład, samy poŭny test pa Y-chramasomie kaštuje bieź źnižki 449 dalaraŭ — praŭda, jaho možna nabyvać u rasterminoŭku. Sabie ja zrabiŭ try roznyja testy, jašče niekalki — svajakam.
Liču, hetyja testy siabie apraŭdali, bo analiz u tym liku pakazaŭ miesca žycharstva maich prodkaŭ umoŭna na tysiaču hadoŭ tamu i zaśviedčyŭ majo dakładnaje hienietyčnaje pachodžańnie, pakazaŭ nieviadomych mnie svajakoŭ. Pastupova, jak novyja ludzi buduć rabić analizy, kolkaść źviestak musić pavialičvacca».
Areał pachodžańnia prodkaŭ Maksima Hacaka. Karta: archiŭ Maksima Hacaka
Taksama Hacaku stali viadomyja šlachi mihracyi jaho prodkaŭ, pačynajučy z Afryki dziasiatki tysiač hadoŭ tamu.
Biełarus daznaŭsia, što jaho prodki byli tak zvanymi «pamorskimi słavianami» — kala tysiačy hadoŭ tamu jaho prodki žyli na terytoryi paŭnočnaj Polščy, tak zvanaha Pamorja, vierahodna, na terytoryi siońniašniaha Kujaŭska-Pamorskaha vajavodstva. Paśla, chutčej za ŭsio ŭ časy Rečy Paspalitaj, jany pierasialilisia ŭ Biełaruś.
Hetaja infarmacyja dapaŭniaje źviestki, atrymanyja ŭ archivach. Tam pieršaja zhadka ab prodkach Maksima — 1773 hod, i źjavilisia jany na Biełarusi, pad Babrujskam, tolki za paru dziesiacihodździaŭ da taho. Adkul źjavilisia, niama pakul źviestak.
Infarmacyja z DNK-testaŭ daje Hacaku niekalki padkazak dla dalejšaha pošuku: «U tym polskim rehijonie, dzie žyli maje prodki, šmat ludziej z proźviščam, jakoje pačynajecca na «Hac-». Ale ž rehijon za apošnija 500-600 hadoŭ nadta źmianiŭsia, i tamu skazać, dzie kankretna žyli prodki, pakul niemahčyma. Adnak isnuje nadzieja, što chtości z padobnym proźviščam taksama zrobić analiz DNK, i tady budzie praściej znajści svajaka. Pakul nichto z takim proźviščam, chto b byŭ maim svajakom, taki test nie rabiŭ».
Fota: archiŭ Maksima Hacaka
Hetyja vyniki daŭ analiz DNK u mužčynskaj Y-chramasomie. A voś vyniki aŭtasomnych testaŭ, padkazvaje žurnalist, mohuć być nie vielmi relevantnyja dla Biełarusi i dla tych ludziej, čyje prodki stahodździami žyli ŭ adnym rehijonie. Daviedacca pa aŭtasomach etničnuju prynaležnaść taksama nie atrymajecca, tolki ahulny rehijon pachodžańnia, jaki ŭ bolšaści DNK-kampanij uklučaje adrazu niekalki krain.
Ci raiŭ by Hacak rabić takija testy? «Usio zaležyć ad taho, jakija źviestki čałaviek choča atrymać. Nichto vam nie pakaža vašych vialikich prodkaŭ, vašu nacyjanalnaść, bo hienietyčna — pa aŭtasomnym DNK — biełarusy mała adroźnivajucca ad susiednich narodaŭ. Ale kali vy sapraŭdy chočacie daviedacca karani, takija testy varta rabić.
Šlach mihracyi prodkaŭ Maksima Hacaka dziasiatki tysiač hadoŭ tamu. Karta: archiŭ Maksima Hacaka
Taksama čym bolš ludziej robiać DNK-testy, tym bolš jość źviestak u bazie DNK, adpaviedna, bolš i mahčymaściaŭ dla paraŭnańnia. Ale ludzi, jakija šukajuć, pavinny razumieć, što daje test i čaho jon nie daje. Jość ludzi, jakim nie padabajucca vyniki, bo jany bačać nie toje pachodžańnie abo atrymlivajuć mała infarmacyi».
Kali vy ŭžo vyrašyli rabić testy, to Hacak raić nie marnavać hrošy na tych, chto robić niajakasnyja testy abo maje maleńkuju bazu. Pa dośviedzie Maksima, testy na Y-chramasomu i mitachandryjalnuju DNK (jana pieradajecca pa žanočaj linii) varta rabić na familytreedna.com, a aŭtasomnyja testy lepš rabić u firmy 23andme.
«Mianie ździvili 8% bałkanskich karanioŭ. Mahčyma, ciapier krychu bolš siabie razumieju»
Žurnalist Źmicier Biahanski pačaŭ zapaŭniać svajo hienieałahičnaje dreva niekalki hadoŭ tamu. Dla pačatku apytaŭ pra prodkaŭ babulu i dziadulu, a taksama baćkoŭ, ale pačuŭ niašmat novaj infarmacyi: «Jany pamiatali, kali naradziŭsia prodak i kali pamior, dzie žyŭ i kim pracavaŭ, ale znajści niešta bolš padrabiaznaje było składana, u niekatorych vypadkach uvohule viedali tolki imia. Ź inšaha boku, znajšoŭ svaju prababulu, jakaja žyvie ŭ biełaruskaj vioscy, joj užo 94 hady. Dazvaniŭsia da jaje praz vajbier, joj dapamahała z telefonam dačka, zadaŭ prababuli šmat pytańniaŭ i zmoh dadać u śpis jašče čałaviek 30. Raniej u ludziej było pa šeść-vosiem dziaciej u siamji, tamu i dreva siamiejnaje ŭ mianie tak mocna papoŭniłasia. Z hetymi ludźmi taksama možna źviazacca, ale pakul što nie maju času hetym zaniacca».
Chłopiec raskazvaje, što jamu było składana patłumačyć prababuli, navošta jon raspytvaje ab prodkach — na jaje dumku, «tyja staryja ŭžo nikomu nie cikavyja».
A taksama dzielicca łajfchakam: pa dośviedzie Źmitra, u pošuku svajakoŭ duža dapamahaje sacsietka «Adnakłaśniki», bo mienavita tam, a nie ŭ fejsbuku ci instahramie, siadziać ludzi 50+.
U «Adnakłaśnikach» taksama možna pa adkrytych danych znajści ludziej, prahledzieć ich svajackija suviazi, pabudavać łancužki pamiž ludźmi i pahladzieć ich fotazdymki.
Biez analizu DNK Źmicier zdoleŭ znajści prodkaŭ da šostaha kalena, samaha dalokaha viadomaha jamu prodka zvali Tamaš Rusinovič. Taksama biełarus daviedaŭsia, što šmat jaho prodkaŭ pracavali ŭ kałhasach i vioskach, niekatorych ź ich paśla vajny vysłali ŭ Tadžykistan.
Krynica: archiŭ Źmitra Biahanskaha
Na dumku Źmitra, łahičny praciah pošukaŭ — zrabić DNK-test, kab pabačyć, mahčyma, niejkich nieviadomych svajakoŭ. Dziakujučy jamu možna znajści ŭ inšych krainach novyja znajomstvy.
Skrynka z materyjałami dla testu kaštavała chłopcu 50 dalaraŭ, ale jon zapłaciŭ amal stolki ž za dastaŭku svajho ŭzoru ŭ Amieryku. Spačatku Źmicier adkładaŭ na test hrošy, ale jaho svajaki, jakija viedali pra zachapleńnie chłopca hienieałohijaj, sami padaryli jamu test firmy MyHeritage. Skrynia išła da chłopca niekalki tydniaŭ, jašče niekalki tydniaŭ jon čakaŭ vynikaŭ.
I vyniki nie rasčaravali: «Čakaŭ, što zbolšaha maje prodki — uschodniejeŭrapiejcy, mahčyma, maju trochi karanioŭ u Zachodniaj Jeŭropie, ale mianie ździvili 8% bałkanskich karanioŭ. Mahčyma, ciapier krychu bolš siabie razumieju, viedaju, čamu ekspresiŭna reahuju na niespraviadlivaść.
Vyniki testa vielmi kruta aformlenyja, i heta padabajecca navat bolš, čym sama infarmacyja, jakuju ja daviedaŭsia, padača vyrašaje. Pabačyŭ statystyku, pierasiačeńni pa DNK ź inšymi ludźmi, hetaha ja i čakaŭ. Daviedaŭsia pra bolš za 5 tysiač dalokich svajakoŭ, u jakich sa mnoj supadzieńnie pa DNK na 1%, prykolna pavyvučać ich, napisać im i daviedacca ich mierkavańnie pra toje, što my ź imi na 1% padobnyja. Na žal, nie znajšoŭ bolš blizkich svajakoŭ, ale heta, mnie zdajecca, začyn na budučyniu. U Biełarusi nie tak šmat ludziej robiać takija testy, heta chutčej zabava dla zachodnikaŭ, tamu, spadziajusia, u budučyni, kali bolš ludziej zrobiać test, buduć novyja supadzieńni.
Karta: archiŭ Źmitra Biahanskaha
Taksama ja praz radavod znajšoŭ u Batumi, dzie žyvu ciapier, trajuradnuju siastru, jana siudy niadaŭna pierajechała. Kali ty viedaješ, što čałaviek isnuje, a raniej ty pra jaho nie čuŭ, heta vielmi cikava, tym bolš što ŭ nas znajšłosia vielmi šmat supolnaha».
Cikavaść da hienieałohii jašče i matyvuje Źmitra palepšyć adnosiny ź niekatorymi z rodnych. Chłopiec nie kamunikuje sa svajakami pa baćkoŭskaj linii, ale viedaje, što siastra jaho baćki skłała hienieałahičnaje dreva siamji. Tamu Biahanski spadziajecca, što luboŭ da karanioŭ niekali parušyć ścianu pamiž im i rodnymi.
Źmicier charaktaryzuje zadumu z testam jak duža cikavuju. Ciapier, kali jon nie moža viarnucca ŭ Biełaruś, takija pošuki źviazvajuć jaho z časam na Radzimie i kala svajakoŭ: «Ja naradziŭsia na vioscy ŭ Niaśvižskim rajonie i viedaju, jak heta kruta, kali ty maješ šmat znajomych. Taksama mnie padabajucca roznyja falkłornyja rečy: vioŭ supołku svajoj vioski, šukaŭ niejkija naviny dla jaje. Z nami źviazany biełaruski paet Siarhiej Novik-Piajun, i ja znajšoŭ pra jaho šmat faktaŭ: jon paciarpieŭ i ad palakaŭ, i ad niemcaŭ, i jašče ad savieckich uładaŭ. Cikavaść da historyi, da rodnaha kraju — tyja rečy, jakija mianie ź im jadnajuć ciapier».
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
