Si Czińpin pje čaj padčas siesii Usiekitajskaha narodnaha schodu 8 sakavika 2024 hoda. AP Photo / Tatan Syuflana
«Našym kitajskim siabram, jakija ŭ nas paznajuć siabie» — epihraf da knihi. «U jakim sensie paznajuć siabie?» — dumaješ. Sens budzie zusim nie taki, što pieršy prychodzić u hałavu. Kirył Rudy ŭ Kitai bliskuča avałodaŭ kitajskim stylem afarystyki.
Kali pasoł Rudy ŭručaŭ davierčyja hramaty Si Czińpinu, jon pažartavaŭ, vyklikaŭšy žyvuju reakcyju kiraŭnika Kitaja: «Našy krainy blizkija dziakujučy siabroŭstvu lidaraŭ, i hieahrafična my amal susiedzi, miž nami tolki adna kraina, choć i vialikaja».
U inšym miescy Rudy adznačaje: u Kitai na Rasiju hladziać zusim inakš, čym u Biełarusi — jak na krainu z ekanomikaj u 10 razoŭ mienšaj za kitajskuju i jakaja z kožnym hodam adstaje ŭsio bolš.
Adzin tolki fakt: siaredniemiesiačny zarobak u Kitai vyras z 520 dołaraŭ u 2010-m da prykładna 1050 dołaraŭ ciapier.
«Havoryć toj, chto nie viedaje, chto viedaje — maŭčyć»
Biełarusy, jakija traplajuć u Kitaj, piša Rudy, i pad «biełarusami» jon tut jaŭna razumieje čynoŭnikaŭ i haspadarnikaŭ maładoha pakaleńnia, da jakoha naležyć i jon sam, pieražyvajuć try stadyi. Pieršaja — admaŭleńnie.
«Pad upłyvam starych stereatypaŭ, zachodnich fobij pra Kitaj, mientalnaj prynaležnaści da małoj krainy, procipastaŭleńnia «kamunistaŭ i kapitalistaŭ» źjaŭlajecca admaŭleńnie pabačanaha, krytyka, usprymańnie atačeńnia niejkim štučnym. Umacoŭvajecca pieršapačatkovaja dumka, što «ŭsie kitajcy chitruny i navat maniuki, kraduć technałohii, robiać padrobki»». Rudy piša, što takoje pieršaje ŭražańnie ŭłaścivaje nie tolki biełarusam, ale i inšym zamiežnikam.
Pieršaja stadyja chutka źmianiajecca druhoj — zachapleńniem.
«Uźnikaje zakachanaść u historyju, kulturu, kuchniu Kitaja. Uspłyvaje nastalhija pa savieckim minułym i ŭpuščanaj budučyni, jakaja nibyta ŭvasobiłasia ŭ ciapierščynie Kitaja. Idealizujecca i kitajskaja ekanomika, — piša Rudy (sam jon daloki ad idealizacyi jaje — pra heta nižej). — Składvajecca novaje ŭražańnie pra narmalnaść kitajcaŭ, ich u niečym padobnaść da amierykancaŭ, jeŭrapiejcaŭ i jakija my ŭsie da ich niepadobnyja».
Siaredniehadavy zarobak u juaniach. Kurs juania na siońnia 7,24 juania za dołar.
Treciuju stadyju Rudy charaktaryzuje jak «maŭčańnie». «U Kitai jość vyraz: «Havoryć toj, chto nie viedaje, chto viedaje — maŭčyć». Z časam prychodzić uśviedamleńnie składanaści Kitaja, jaho žorstkaha prahmatyzmu, pastajannych chutkich i hłybokich pieramien, jakija psichałahična ciažka pieratravić, što vyklikaje mientalnuju stomu.
Uźnikaje nakanavanaść ciažkaj pracy i niaspynnaha ruchu ŭ patrebnym kirunku. Stamlaje i realistyčnaje razumieńnie [ścipłaści] našaha miesca ŭ hetaj krainie».
Rost chłopčykaŭ i dziaŭčatak
Pastajannaje refarmavańnie było dziaržaŭnaj ideałohijaj Kitaja apošnija 40 hadoŭ. Reformy, reformy, reformy — jak mantru, paŭtarali i paŭtarajuć kiraŭniki partyi i ŭrada. Za hetyja hady kitajcy pryvykli da taho, što ŭsio i ŭvieś čas mianiajecca i budzie mianiacca. «My viedajem, što zaŭtra dakładna nie budzie jak siońnia ci ŭčora, tamu my pavinny być hatovyja da źmienaŭ, ruchacca napierad i raści», — tłumačyŭ biełaruskamu pasłu kitajski biznesmien.
«Pry naviedvańni ŭ vieraśni 2019 hoda vystavy dasiahnieńniaŭ Kitaja zapomniŭsia adzin sa stendaŭ — rost 12-hadovych kitajskich dziaciej u 2012 i 2017 hodzie: chłopčykaŭ 145,7 i 148,5 sm, dziaŭčatak — 146,3 i 149,1 sm», — raskazvaje Rudy.
Rost — vynik taho, što kitajcy stali bolš zarablać, lepš jeści, zdaraviej žyć. Praktyčny kryter acenki rostu ŭzroŭniu žyćcia.
Siaredni zarobak u Kitai vyras z 520 dołaraŭ u 2010 hodzie da bolš jak 1000 dołaraŭ ciapier. Pry hetym kurs juania da dołara byŭ stabilny: za 14 hadoŭ juań asłab usiaho tolki z 6,8 da 7,24 za dalar. (Dla paraŭnańnia: biełaruski rubiel za toj samy čas abiasceniŭsia proci dołara ŭ 10 razoŭ.)
Pamier dachodu, jaki nie abkładajecca padatkam, u Kitai ad 2019 hoda padniali z 515 da 735 dołaraŭ. Padatkam nie abkładajucca taksama dachody, jakija traciacca na zdym kvatery, adukacyju, padtrymku starych baćkoŭ, lekavańnie ad chraničnych chvarob.
U toj ža čas u Kitai jość razumieńnie, što jakasnuju adukacyju možna tolki kupić, biaspłatnaj jana nie byvaje.
Kitajcy ździŭlajucca, kali čujuć, što ŭ Biełarusi trochhadovy adpačynak dla dohladu dziciaci (u Kitai jaho praciahłaść — para tydniaŭ, dalej dziaciej hladziać baby i dziady) abo miesiačny adpačynak (u Kitai ŭ pačatku karjery jon składaje ŭsiaho paru dzion i tolki pastupova, z hadami, pavialičvajecca).
Usio heta było vynikam reformaŭ i svabody dla pryvatnaha biznesu.
Mały i siaredni pryvatny biznes u Kitai siońnia stvaraje bolš za 60% VUP (u 1978 hodzie było 0%, u 2007 hodzie — 52,4%). Pryvatny siektar stvaraje 90% ekspartu i praktyčna ŭsie novyja pracoŭnyja miescy. I navat ciapier ułady Kitaja ŭžyvajuć represiŭnyja miery ŭ dačynieńni tych, chto zaminaje raźvićciu niedziaržaŭnaha siektara.
Tak, za 9 miesiacaŭ 2019 hoda prakuratura Kitaja vydała ordary na aryšt bolš čym 10 tysiač čałaviek pa abvinavačvańni ŭ pieraškodach raźvićciu niedziaržaŭnaha siektara (naprykład, za administratyŭnuju pieradaču budaŭničych padradaŭ na karyść dziaržaŭnych arhanizacyj).
«Łozunh Den Siaapina «Raźniavolvajcie rozum!», jaki padšturchnuŭ da prahresu, roźnicca ad biełaruskaha «Dyscyplina i paradak!»» — piša eks-pasoł. I choć Rudy dalikatna zmoŭčvaje, jak pamianialisia VUP, siarednija zarobki i h. d. u Biełarusi za toj ža pieryjad, vyvad jaho adnaznačny: Biełaruś i Kitaj niepadobnyja nie rasaj, nie kulturaj i nie miescam na karcie, a dynamikaj raźvićcia. Kitaj pastajanna, u dzikim rytmie transfarmujecca, tady jak u Biełarusi ničoha nie mianiajecca.
Staŭka na IT
Rudy praz usiu knihu padkreślivaje, što ekanamičnyja pośpiechi Kitaja apošnich hadoŭ źviazanyja sa staŭkaj na IT. «Kidajecca ŭ vočy, — pisaŭ jon užo ŭ 2020 hodzie, — jak ludzi raźličvajucca ŭ kramach i hramadskim transparcie ŭžo navat nie skanavańniem telefonam kjuar-koda, a skanavańniem tvaru ci dałoni. U parkach jeździać bieśpiłotnyja aŭtałaŭki z prachaładžalnymi napojami, a ŭ barach robaty hatujuć kaktejli».
Z 2016 hoda Kitaj staŭ suśvietnym lidaram pa tempach rostu ličbavaj ekanomiki. Kitajcy zajmajuć pieradavyja pazicyi ŭ śviecie ŭ analizie big data, vialikich danych. U krainie realizujecca dziaržaŭnaja prahrama raźvićcia štučnaha intelektu, a finansavy ŭdzieł dziaržavy ŭ raźvićci IT — de-fakta kapitalistyčny.
Ale Kitaj pakul tolki na pačatku šlachu. Rudy pryvodzić taki prykład. U Kitai pakul tolki 8 łaŭreataŭ Nobieleŭskich premij, tady jak u ZŠA — 383, Brytanii — 132, Niamieččynie — 108. A kolkaść nobieleŭskich łaŭreataŭ — heta svajho rodu pakazčyk kolkaści ŭłasnych, nie zapazyčanych, nie kuplenych, nie kradzienych inavacyj.
Fienomien zapavolvańnia času
«Kali vy adpravili paviedamleńnie ŭ sacyjalnaj sietcy… svajmu kitajskamu partnioru i na praciahu hadziny (kali nie adrazu) niama adkazu, to, imavierna, u jaho zdaryłasia niešta surjoznaje. Pracoŭny kantakt z kitajskim partnioram adbyvajecca niezaležna ad času sutak i dnia tydnia, — piša Rudy. — U svaju čarhu, atrymać adkaz ad biełaruskaha boku na paviedamleńnie ŭ toj ža dzień u pracoŭny čas — vialikaja ŭdača i znak asabistych adnosin», — paraŭnoŭvaje Rudy. U Biełarusi ŭ paraŭnańni z Kitajem adbyvajecca «fienomien zapavolvańnia času», piša eks-pasoł.
Jon tłumačyć heta bolšym kantrolem i ŭmiašalnictvam dziaržavy ŭ štodzionnaje hramadskaje, a paroju i pryvatnaje žyćcio. Ludzi na heta reahujuć stvareńniem svabodnych ad pracy i ŭsiaho pracoŭnaha času i prastory. Paprostu kažučy, jany ŭ adkaz imknucca pracavać čym mienš.
Avijakampanija Air China
raźmiaściła ŭ svaim samalotnym časopisie artykuł pra Biełaruś pad zahałoŭkam «Kachańnie z druhoha pohladu» — napeŭna, z namiokam, što ź pieršaha zakachacca składana, adznačaje Kirył Rudy. Biełaruś u artykule pazicyjanujecca jak «apošniaje nieviadomaje miesca ŭ Jeŭropie».
Kirył Rudy adznačaje: u Kitai na Rasiju hladziać zusim inakš, čym u Biełarusi — jak na krainu z ekanomikaj u 10 razoŭ mienšaj za kitajskuju i jakaja z kožnym hodam adstaje ŭsio bolš. Si Czińpin i Uładzimir Pucin 24 kastryčnika 2023 hoda padčas forumu «Pojas i šlach» u Piekinie. Fota Sergey Savostyanov, Sputnik Kremlin Pool, via AP
Vialiki pavarot
Da prychodu da ŭłady Si Czińpina Kitaj — tak zdavałasia zamiežnym naziralnikam — pastupova, vielmi pavoli, ale ruchaŭsia ŭ bok decentralizacyi i pluralizmu.
Maa Czedun (1949—1976) mieŭ absalutnuju ŭładu, Den Siaapin (1978—1993) — absalutny aŭtarytet, Czian Czemiń (1993—2003) — absalutny kantrol nad palityčnymi pracesami z dapamohaj śpiecsłužbaŭ. Chu Czińtaa (2003—2013) zrabiŭ ekanomiku pryjarytetam nad palitykaj, pačała hučać ideja palityčnaj reformy dla stymulavańnia ekanamičnaha rostu. Pačynajučy z kanca 1970- ch u Kitai isnavała svojeasablivaja sistema kalektyŭnaha kiraŭnictva. I mienavita hety pieryjad staŭ časam ekanamičnaha ryŭka. Rynak zrabiŭ u kamunistyčnaj krainie ekanamičny cud.
Na momant prychodu da ŭłady Si Czińpina ŭ kiraŭnictvie Kitaja byli jak kansiervatary-nieamaaisty, tak i libierały-refarmatary. Si adnosiŭsia da treciaj hrupy — centrystaŭ.
Z prychodam da ŭłady Si najpierš raspačaŭ antykarupcyjnuju kampaniju. Byli aryštavanyja i pryhavoranyja da pažyćciovaha źniavoleńnia spačatku lidary kansiervataraŭ. Čystka chutka raspaŭsiudziłasia na sotni najvyšejšych čynoŭnikaŭ.
Varta adznačyć, što karupcyja prasiakała kamunistyčny Kitaj ź nizu da samaha vierchu. «Kali zmahacca z karupcyjaj, možna razvalić partyju. Kali nie zmahacca — to dziaržavu». Hety afaryzm prypisvajuć byłomu kiraŭniku krainy Czian Czeminiu.
Krytery karupcyi raniej byli nastolki razmytymi, što ŭ novuju epochu pad hetaje abvinavačańnie moh padpaści kožny.
Antykarupcyjnaja kampanija, jakuju narod vitaŭ, u vyniku akazałasia instrumientam farmiravańnia režymu adnaasobnaj ułady Si.
Sacyjalny davier
Taksama Si ŭ 2016 hodzie daŭ admašku stvareńniu sistemy «sacyjalnaha davieru».
«Treba ŭdaskanalvać jak miechanizmy zaachvočvańnia zakonapasłuchmianych i dobrasumlennych hramadzian, tak i miechanizmy pakarańnia tych, chto parušaje zakon i straciŭ davier».
Rudy raskazvaje, što heta aznačała na praktycy (sistema teściravałasia ŭ 30 haradach). Usim ludziam prysvojvajecca startavy rejtynh 1000 bałaŭ. Dalej rejtynh čałavieka pavialičvajecca ci mienšaje ŭ zaležnaści ad infarmacyi pra jaho z roznych orhanaŭ.
Tak, naprykład, kali sistema videanazirańnia zafiksavała, što vy nie prybrali za svaim sabakam, bały ŭ vas zdymajucca. A voś kali vy paviedamili ab pravaparušeńni inšaha čałavieka, vam, naadvarot, dadajuć 5 bałaŭ. Adziny infarmacyjny centr analizuje 160 tysiač paramietraŭ pra vas! Ad naviedvańnia partyjnych schodaŭ da aktyŭnaści ŭ sacyjalnych sietkach.
Taksama dziejničaje sietka infarmataraŭ. Nasielnictva padzielenaje na błoki, jakija pavinny kantralavać adzin adnaho. Akramia taho, źbirajucca fota– i videadokazy parušeńniaŭ. Infarmatyzacyja dazvalaje aŭtamatyčna apracoŭvać hihanckija masivy infarmacyi.
Da apisanaha ŭ knizie Rudaha varta dadać, što, z ulikam raźvićcia ŭ Kitai štučnaha intelektu i sistemy raspaznavańnia tvaraŭ, kantrol za dziejańniami čałavieka robicca ŭsio bolš tatalnym. Havorka pra raźmiaščeńnie kamier videanazirańnia, dałučanych da adzinaha centra, unutry kvater pakul nie idzie, ale ŭžo raspracavanyja ałharytmy acenki emocyj čałavieka.
Čałaviek nie pavinien być razzłavanym u publičnym miescy; kali takoje zdarajecca, va Ujhurskaj aŭtanomnaj akruzie heta ŭžo fiksujecca. Nastupny krok naprošvajecca: čałaviek pavinien demanstravać radasnyja emocyi, kali bačyć partrety kiraŭnika krainy.
Kali ŭ čałavieka rejtynh bolšy za 950 bałaŭ, jon maje prava na biaspłatnaje lačeńnie biez uniasieńnia zakładu, kali košt lačeńnia nie pieravyšaje 10 tysiač juaniaŭ. Z rejtynhami, bolšymi za 1000 i 1050 bałaŭ, biezzakładnaja suma na lačeńnie pavialičvajecca da 20 i 50 tysiač juaniaŭ adpaviedna. Ad rejtynhu zaležyć prava na turpucioŭki sa źnižkami, biaspłatnaje karystańnie sportabjektami. A voś kali ŭ ciabie rejtynh źnižajecca da 850 bałaŭ, ty stračvaješ prava pracavać na dziaržaŭnaj słužbie ci ŭ municypalnych strukturach. Kali ž ty maješ rejtynh nižejšy za 600, tabie nie vydaduć kredyt, nie pradaduć bilet na samalot ci chutkasny ciahnik, tabie zabaroniena vučyć dziaciej u pryvatnaj škole.
Anałahičnyja rejtynhi prysvojvajucca i pradpryjemstvam.
Ličbavy tatalitaryzm? Hetyja oruełaŭskija navacyi spałučajucca — prynamsi, da apošniaha času spałučalisia — z praciaham kursu na dalejšuju libieralizacyju ekanomiki. Kniha Rudaha vyjšła da taho, jak ułady Kitaja ŭ 2021-m pačali «narmalizavać» ličbavych hihantaŭ, u tym liku Džeka Ma, biznes jakoha biełarusy viedajuć pa «Aliekspresie».
Źmiena masak u kitajskaj opiery
Rudy ščyra piša i pra nieadnaznačnaść pracesaŭ u kitajskaj haspadarcy, narastańnie niehatyŭnych źjaŭ u finansavym siektary, a taksama pra toje, nakolki ciažkija kitajcy partniory: i ŭ dypłamatyi, i ŭ biznesie. Jon apisvaje cyrymonii staroha kitajskaha impieratarskaha dvara i pierakazvaje šmatlikija sučasnyja «truki kitajskaha pratakoła».
«Adzin z kitajskich partnioraŭ, uśmichajučysia kožny raz, vychodziŭ na sustreču tolki paśla taho, jak ad zamiežnaha hościa hučała prapanova z-za spaźnieńnia haspadara pieranieści pieramovy», — apisvaje ŭłasny dośvied jon. Abo «sychod ad pramych adkazaŭ sa spasyłkaj na «treba pačakać»», a paśla «vytančana sfarmulavanaja piśmovaja admova, jakaja ŭnušaje aptymizm čytaču, nie znajomamu z kitajskim stylem, i vusnym kamientarom, što nikoli takoha nie było, u tym liku ź inšymi krainami, «i jašče hadoŭ 100 nie budzie»».
Biełaruskija zahany
Jakija pretenzii kitajcy najčaściej vystaŭlajuć biełarusam na pieramovach: «składanaść biełaruskich normaŭ, pravił, pracedur, bojaź siłavikoŭ, kantraloraŭ, pryniaćcia rašeńniaŭ, zaležnaść ad Rasii».
«Biełaruski bok zaŭsiody hatovy vyrašyć pytańnie siłavym ci palityčnym sposabam, kitajski — kamiercyjnym ci sudovym», — adznačaje Rudy.
Adzin z kitajskich biznesoŭcaŭ skazaŭ pasłu Rudamu, što biełarusy pieraniali ad ruskich i jeŭrapiejcaŭ toje, što ŭ spałučeńni daje najhoršy vynik: ad pieršych — niedaskanałyja zakony, a ad druhich — žorstkaje pravaprymianieńnie.
U Kitai z vami siabie pavodziać tak, jak vy dazvalajecie z saboj pavodzić, adznačaje biełaruski eks-pasoł: «Hetuju pastajannuju źmienu pazicyj, liślivaści na pahrozu, družby na varožaść i naadvarot, u dypłamatyi Kitaja moj kaleha, pasoł FRH u KNR u 2013—2018 hadach Majkł Kłaus, adnojčy vielmi dakładna paraŭnaŭ sa «źmienaj masak u kitajskaj opiery».
Što čakaje Kitaj epochi Si?
Rudy ŭ detalach tłumačyć, što Kitaj rabiŭ, a Biełaruś nie rabiła apošnija dziesiacihodździ, i ŭ toj ža čas nie abychodzić pytańni, adkazu na jakija siońnia šukaje ceły śviet: ciapier, kali Kitaj pierajšoŭ ad kalektyŭnaha kiraŭnictva da kultu asoby Si Czińpina i pačaŭ «narmalizacyju» hihantaŭ IT, hetaj krainie ŭdasca zachavać raniejšyja tempy raźvićcia ci nie?
Prahnoz Rudaha ŭ 2021 hodzie byŭ aptymistyčny. Ci moža być, što naš dypłamat niedaaceńvaje pahrozy ličbavaha tatalitaryzmu?
Cikava paraŭnoŭvać acenki dypłamata trochhadovaj daŭniny ź siońniašnimi realijami — u pryvatnaści, z tym, jak Kitaj zachoŭvaje dystancyju ad Rasii padčas vajny va Ukrainie.
«Na praktycy biesterminovaje kiravańnie — paroju nie samameta. Jano zychodzić z unutranaha pierakanańnia, što słužyć umovaj dla rašeńnia inšych zadač, — piša Kirył Rudy. — Niepaźbiežna z časam ścirajucca miechanizmy strymlivańnia i procivahi, utvarajecca atmaśfiera pastajannaha kansensusu, spryjalnaja dla promachaŭ i pamyłak, iniercyi i strachu pieramien u kiraŭničaha aparatu, pierakładańnia adkaznaści za ŭsie rašeńni na lidara», — piša Rudy.
Ale, na dumku biełaruskaha pasła, jak by ni źmianiła Kitaj adnaasobnaje kiravańnie i novy kurs, «my zastajomsia niepadobnymi. Kitaj źmianiŭsia, pajšoŭ dalej i ŭžo prajšoŭ punkt nieviartańnia. Kab vyjści na jaho ŭzrovień, daviadziecca mianiacca i Biełarusi, — padsumoŭvaje Rudy.
— Nadziei na vonkavy ryčah dla raźvićcia Biełarusi ŭ abliččy Kitaja ŭ siłu jaho ŭsio bolšaj niepadobnaści i apieradžalnych tempaŭ raźvićcia źnikajuć. Biełarusi nie paźbiehnuć, jakim by nudnym i stamlalnym toje ni zdavałasia, ekanamičnych, instytucyjnych dy inšych reformaŭ, jakija ŭ vyniku raskadzirujuć pavodziny biełarusaŭ, zrabiŭšy Biełaruś i Kitaj padobnymi».
Kiriłł Rudyj. Niepochožije. Vzhlad na Kitaj i biełorussko-kitajskije otnošienija. — Vydaviecki dom «Źviazda», 2021
