Na dniach adzin z najlepšych litaraturnych krytykaŭ Biełarusi Piatro Vasiučenka, jaki taksama litaraturaznaŭca, prazaik, paet, dramaturh, eseist i aŭtar fentezi, adznačyŭ 50-hodździe. Napiaredadni aŭtarskaha viečara TUT.BY hutaryć ź jubilaram pra nacyjanalnuju litaraturu i mifałohiju, biełarusaŭ-chobitaŭ i budučyniu rodnaj movy.
“Śmierć litaratury adkładvajecca”
— Spadar Piatro, kali vy ŭpieršyniu zrazumieli, što litaratura — vaša paklikańnie?
— Jašče padčas navučańnia ŭ škole ŭ mianie było dva zachapleńni: litaratura i bijałohija. Moža tamu, što ja žyŭ u Połacku i dziacinstva prajšło ŭ biblijatecy, pieravažyła litaratura. Cikavaść da tekstu, vierbalnaj infarmacyi pakłała pačatak intelektualnaha žyćcia. Chacia viartańnie da prablem usiaho žyvoha na płaniecie, ekałahičnaj tematyki adbyłosia paźniej.
— Ci nie škadujecie, što vybrali hetuju ściežku?
— U raźvićci litaratury ŭ XX stahodździ jość składanaści, i mnohim maim kaleham hety šlach bačycca bieśpierśpiektyŭnym. Śmierć litaratury i ŭsio takoje… Ale ja ŭ hetym pytańni aptymist. Śmierć litaratury adkładvajecca. Sa słova ŭsio pačałosia i im, vidać, usio i skončycca.
Tak, litaratura siońnia nie abiacaje vialikich materyjalnych dyvidendaŭ. Kali čałaviek zarablaje intelektualnaj piśmieńnickaj pracaj, heta časta adbyvajecca koštam kalalitaraturnych tekstaŭ. Tym nie mienš, kali b mnie znoŭ pryjšłosia vybirać darohu, heta iznoŭ była b litaratura.
— Vy sprabavali siabie ci nie va ŭsich isnych litaraturnych žanrach. U čym pryčyna takoj usiejadnaści i što davałasia z najbolšymi ciažkaściami?
— Raniej ja tłumačyŭ zachapleńnie litaraturnymi žanrami i pracaj u ich tym, što jak krytyku mnie chaciełasia vyprabavać roznyja vidy tvorčaści. Maŭlaŭ, nielha krytykavać prozu, dramaturhiju, paeziju, kali sam nie pišaš i nie viedaješ, jak heta robiać inšyja. Ale potym mnie stała zrazumieła, što heta nie tolki imknieńnie krytyka, ale i prajava taho, što kožnaja tvorčaja asoba źmiaščaje ŭ sabie niekalki inšych asob. Nazirańnie za litaraturaj XX stahodździa mianie ŭ hetym pierakanała. Mnohija aŭtary realizoŭvalisia i ŭ prozie, i ŭ dramaturhii, i ŭ paezii. Kołas, Kupała, Karatkievič… Heta nie padvajeńnie asoby, a impuls tvorčaj natury, jakaja ŭ źmienlivyja časy imkniecca pavaročvacca da rečaisnaści roznymi hraniami. A toje, što piśmieńnik piša jašče i krytyku, heta niejkim čynam jaho samaapraŭdvaje.
Mnie nie ŭdałosia vykanać abiacańnie “Tutejšych” — litaraturnaha zhurtavańnia, da jakoha kaliści naležaŭ. Usprymajučy zapaviet-zaklik Karatkieviča “Pišycie, chłopcy, detektyvy!”, kožny ź siabroŭ “Tutejšych” paabiacaŭ napisać detektyŭ. Paet Anatol Sys pamior, tak i nie vykanaŭšy abiacańnie. Nie ŭdałosia napisać detektyŭ i mnie. Paśla niaŭdałaj sproby ja zrazumieŭ, što hety žanr vymahaje nie tolki admysłovaj padrychtoŭki, ale niejkaj pryrodnaj čujnaści, instynktaŭ, jakija dadzienyja daloka nie kožnamu.
— Vy taksama adzin ź niamnohich aŭtaraŭ, chto piša dla dziaciej i darosłych. Ci značyć heta, što vy zastalisia troški dzicionkam? Jak udajecca sumiaščać, zdavałasia b, niesumiaščalnaje?
— Kali ja atrymlivaŭ premiju “Hliniany viales” za dziciačuju knihu “Žyli-byli pany Kublicki dy Zabłockija”, u “vialesavaj lekcyi” adznačyŭ, što niama litaratury darosłaj i dziciačaj. Jość prosta litaratura. Dziciačymi ž možna nazvać tvory, jakija, pa-pieršaje, prazrystyja i jasnyja, pa-druhoje, univiersalnyja i šmatpłastovyja (kožny čytač, ad 4 da 90, znojdzie svajo), pa-treciaje, prystojnyja.
Što tyčycca maich kazak, heta chutčej nie dziciačaść, a ŭznaŭleńnie vopytu, jaki ja atrymaŭ u dziacinstvie. I voś ciapier paśla 50-ci ja zapłanavaŭ napisać raman pra lehiendarny połacki łabirynt, pra jaho pošuki, jaki budzie adnačasova i ŭspaminam pra dziacinstva, i viartańniem u Połack XXI stahodździa.
Niama “vialikich” litaratur!
— Časam kažuć, što isnujuć litaratury “vialikija i ŭsie astatnija”. Ci karektna tak padzialać litaratury?
— Na maju dumku, niama “vialikich” litaratur, jość vialikija piśmieńniki, jakija reprezientujuć nacyjanalnyja litaratury. Tak stałasia z Marysam Mieterlinkam, jaki ŭ svajoj tvorčaści reprezientavaŭ maleńkuju Bielhiju. Tak było i ź vialikim paetam Kamoensam, jaki svaimi tvorami pradstaŭlaŭ nievialikuju Partuhaliju. Toje ž stałasia z Hienrykam Ibsenem — pradstaŭnikom “maleńkaj” narviežskaj litaratury. Žyć u vialikaj krainie jašče nie značyć być vialikim piśmieńnikam.
— A jakoje miesca biełaruskaha pryhožaha piśmienstva ŭ suśvietnaj prastory?
— Kali ja čytaju studentam uvodnuju lekcyju, to pieradusim kažu pra ŭzrost našaj litaratury. Jon siaredniejeŭrapiejski. Jość litaratury značna bolš staražytnyja — uschodnija. Niekatoryja ź ich, jak indyjskaja, kitajskaja, žyvyja dasiul. U paraŭnańni ź imi biełaruskaja litaratura — dziaŭčynka. U Jeŭropie ž jość litaratury značna maładziejšyja za našu. Naprykład, finskaja ci na movie idyš, jakija byli stvoranyja ŭ XIX stahodździ. Jość tyja, što tolki naradžajucca. Hetak, afrykanskaja zahavaryła pra siabie tolki ŭ 20 stahodździ.
Što da majstroŭ, u našaj litaratury dastatkova tvorcaŭ, jakich možna nazvać vialikimi. Ad Franciška Skaryny da Vasila Bykava. Zrešty troch biełarusaŭ ja ŭklučyŭ u svaju knihu “Vielikije pisatieli XX vieka”: Kupału, Bykava i Karatkieviča.
"Litaratary prapisali matrycu Biełarusi"
— Spadar Piatro, u adnym z tekstaŭ vy śćviardžali, što nacyja musić spraŭdzicca praź litaraturu. Na pačatku XX stahodździa nacyjanalny “prajekt Biełaruś” u značnaj stupieni stvaryli litaratary. Adnak u paraŭnańni z našymi susiedziami zaduma nie była daviedziena da kanca, a praces nacyjatvareńnia ŭ Biełarusi nie zavieršany i siońnia. Ci nie tamu, što ramantyzm litarataraŭ u nas pieravažyŭ prahmatyzm palitykaŭ?
— Sprava litarataraŭ — prapisać formuły, pavodle jakich raźvivajecca hramadstva. Matrycu raźvićcia biełaruskaha hramadstva stvaryli Francišak Bahuševič (u pradmovie da zbornika “Dudka biełaruskaja”) i “našaniŭcy” (rabili hazietu-zvyštekst, jakaja stvarała vakoł siabie realii).
Pa sutnaści, uvieś ałharytm raźvićcia Biełarusi byŭ prapisany. Palitykam, ekanamistam, biźniesoŭcam zastavałasia tolki dabudoŭvać los krainy pavodle matrycaŭ. I voś hetaje dabudoŭvańnie jakraz stałasia niapoŭnym.
Moža być, nam nie chapiła svaich “prazaikaŭ”, jak ich nazyvaŭ Janka Kupała. U artykule ŭ “Našaj Nivie” jon kazaŭ, što my budziem stvarać nacyjanalnuju śviadomaść, ale vy, prazaiki, uzdymicie ekanamičny ŭzrovień, ukaranicie našyja idei ŭ šyrokija masy.
— Vy nazvali biełarusaŭ chobitami jeŭrapiejskaha lesu. Čaho ŭ našym charaktary bolej — ŭschodniaha ci zachodniaha mientalitetu?
— Ja kirujusia teoryjaj Ihnata Abdzirałoviča (biełaruski litaratar i fiłosaf pačatku XX st. — K. Ł. ), jaki ličyŭ, što biełarusy, pa-pieršaje, jość pasiarednikami pamiž Uschodam i Zachadam, a, pa-druhoje, jany nie mohuć być ni z adnymi, ni z druhimi. Nam nakanavana cierabić svaju liniju i biaskonca šukać svoj šlach niedzie pasiaredzinie.
— U svajoj tvorčaści vy stvarajecie i padtrymlivajecie mify. Nakolki apraŭdana vykarystańnie mifaŭ dla ŭmacavańnia nacyjanalnaj śviadomaści, pabudovy nacyjanalnaha dyskursu?
— Litaratura naradžałasia na hlebie mifałohii, i navuka, napeŭna, taksama. Inakš kažučy, mify majuć u sabie racyjanalnaje ziernie, jakoje vyrasła na hlebie narodnaha vopytu, nazirańniaŭ, śviedčańniaŭ staradaŭnich žracoŭ-mudracoŭ, tvory jakich nie zachavalisia.
Pra materyjalizacyju mifaŭ kažuć prostyja źjavy. Hetak, u XIX stahodździ niamiecki archieołah Hienrych Šliman, hruntujučysia na mifałohii trajanskaha cykłu adšukaŭ Troju. A ŭ XX stahodździ brytaniec Artur Evans na padstavie mifa pra minataŭra adšukaŭ staražytny łabirynt na vyśpie Kryt i vyjaviŭ prysutnaść kryta-mikienskaj epochi. Najvialikšym mifatvorcam ź biełaruskich aŭtaraŭ byŭ Vacłaŭ Łastoŭski. Jon zakinuŭ ideju pra połacki łabirynt i kryŭskuju cyvilizacyju, pošuki jakoj doŭžacca dasiul.
Toje, što zakładziena ŭ mifie, maje tendencyju stać realnaściu. Tamu kanstruktyŭnyja elemienty nacyjanalnaj mifałohii varta ŭsialak zaachvočvać.
Čakajcie pavarotu da biełaruskaści
— 21 lutaha va ŭsim śviecie budzie adznačacca Dzień rodnaj movy. Ci vierycie vy ŭ budučyniu biełaruskaj movy i ci zastaniecca Biełaruś, jak, da prykładu, Irłandyja, niezaležnaj krainaj bieź biełaruskaj movy?
— U fundamientalnym płanie strata Biełaruśsiu biełaruskaj movy niemahčymaja. Prynamsi, pakul na joj stvarajecca litaratura i jość hrandyjozny korpus tekstaŭ, u jakich pradstaŭleny ŭsie žanry i etapy litaraturnaha raźvićcia.
Inšaja reč — śfiera jaje žyvoha bytavańnia. Kali jana budzie zvužacca, heta moža pryvieści da peŭnych sacyjalnych i nacyjanalnych strat. Heta moža zvuzić mahčymaści našaha palityčnaha vyžyvańnia va ŭmovach hłabalizacyi, i paŭpłyvać na łakalnyja pracesy.
Adnak, kali niekatorym narodam Jeŭropy było ciažka restaŭravać movu, dyk biełarusam pry spryjalnaj dziaržaŭnaj palitycy budzie vielmi lohka zrabić heta. Bo jana jość u hienach kožnaha biełarusa, bo jość samabytnaja litaratura i realnyja nośbity, źniknieńnie jakich u bližejšy čas nie prahramujecca.
— Piać hadoŭ nazad u knizie “Adlustravańnie pieršatvora” vy pradkazali, što nastupnaja biełarusizacyja, pavarot da nacyjanalnaj kultury adbudziecca niedzie ŭ 2011 hodzie. Pa-raniejšamu ŭ hetym upeŭnieny?
— Ja nie pradkazvaju niejki hłabalny sacyjalny ruch, ale pavarot u hramadskaj śviadomaści da biełaruskaha, da nacyjanalnych pačatkaŭ z peŭnaj dolaj vierahodnaści adbudziecca. Moža, navat bieź niejkich sacyjalnych stresaŭ.
— Na čym vy hruntujeciesia?
— Heta nazirańnie za roznymi pieryjadami biełaruskaha adradžeńnia, prosty padlik. Usploski nacyjanalnaj śviadomaści adbyvajucca pry źmienie adnaha-dvuch pakaleńniaŭ. Zvyčajna heta 20-30 hadoŭ. Vyrastaje hienieracyja śviadomaj intelihiencyi, mianiajecca hramadskaja śviadomaść. Hladzicie sami: 1790-ja hady, kali biełaruskaje pytańnie vielmi vostra paŭstavała; 1830-ja, 1860-ja, “našaniŭskaje adradžeńnie”. U 1930-ja novamu pasijanarnamu ŭsplosku pieraškodzili stalinskija represii, a potym i Druhaja suśvietnaja vajna. Zatym byli 1960-ja z “adlihaj” i novaje adradžeńnie ŭ 1990-ja.
Pakolki ŭ 21 stahodździ ŭsie pracesy iduć chutčej niedzie na tracinu, ja adličyŭ 20 hadoŭ ad 1991 hodu, kali Biełaruś stała niezaležnaj, i atrymaŭ prybliznuju ličbu 2011.
AD TEKSTU DA CHRANATOPU
20 lutaha a 17-j u Dziaržaŭnym muziei historyi biełaruskaj litaratury (Minsk, vuł. M. Bahdanoviča, 15) adbudziecca impreza z nahody 50-hadovaha jubileju Piatra Vasiučenki i vychadu ŭ śviet jaho novaj knihi “Ad Tekstu da Chranatopu” (2009, vydaviectva "Halijafy").
Uvachod volny.
