Аб уплыве навуковых даследаванняў сумнеўнай якасці на грамадства распавядае Le Monde.
Аўтар звяртае ўвагу на тое, што 18-гадовы Пэйтан Джэндран (Peyton Gendron), які застрэліў у маі 2022 года ў горадзе Буфала дзесяць афраамерыканцаў, у сваіх запісах пакінуў спасылкі на публікацыі ў навуковых часопісах Molecular Psychiatry (2011 года) і Nature Genetics (2018 года), якія прыводзяць вынікі аналізу геному чалавека і даводзяць, што ў спадчыну ў высокай ступені перадаецца інтэлект і здольнасці ў вучобе.
Небяспечнасць выкарыстання вынікаў падобных даследаванняў у антыгуманных мэтах выклікала сярод вучоных вялікую дыскусію. Адны заклікаюць да таго, каб «не распаўсюджваць неабдумана і безадказна ідэалагічныя боепрыпасы для падтрымкі скажоных перакананняў». Іх апаненты бачаць у такіх заявах спробу «падвяргаць цэнзуры» даследаванні.
Аднак, як заўважае аўтар артыкула, каб зразумець сутнасць, трэба паглыбіцца ў дэталі спрэчкі.
Пытанне са спадчыннасцю намнога складанейшае, чым можа падацца дылетанту.
Вядома, што пэўныя рысы, такія, як целасклад, колер твару, група крыві перадаюцца ў спадчыну і ніхто з гэтым не спрачаецца. Таксама як і з тым, што прычынамі некаторых захворванняў таксама зʼяўляюцца генетычныя фактары. Так мутацыі ў генах адыгрываюць важную ролю пры некаторых формах раку малочнай залозы. Існуе шэраг «манагенных» захворванняў, звязаных з дэфектам гена (напрыклад, хвароба Хантынгтана, мукавісцыдоз).
А вось даследаванні, якія шукаюць генетычныя прычыны ў шматфактарных захворваннях ці складаных сацыяльных рысах (паспяховасць, інтэлект, сэксуальныя перавагі, палітычныя перавагі) заснаваныя на зусім іншых прынцыпах.
Даследчыкі спрабуюць знайсці ў папуляцыі статыстычныя адрозненні па ўсім геноме чалавека, вызначыць маркёры, якія з большай імавернасцю будуць прысутнічаць у адных людзей, чым у іншых.
Такія даследаванні называюцца «поўнагеномнымі асацыятыўнымі даследаваннямі» (GWAS, ад «Genome-Wide Association Studies»). Яны дазваляюць шляхам параўнання з папуляцыяй разлічыць «полігенную адзнаку» для кожнага чалавека. Напрыклад, яго схільнасць да наркаманіі, хваробы Паркінсана ці высокай паспяховасці.
Аднак, як сцвярджаюць біёлагі, «полігенныя паказчыкі» не тлумачаць прычын. Гэта значыць, што ідэнтыфікаваныя генетычныя варыянты не абавязкова ляжаць у аснове паводзін, здольнасцей ці нейкай хваробы. Яны зʼяўляюцца толькі маркёрамі.
Аўтар прыводзіць прыклад. Калі ўявіць нейкае грамадства, у якім дзеці з блакітнымі вачыма не мелі б права хадзіць у школу, то генетычныя фактары, якія характэрныя для блакітнавокіх, былі б статыстычна звязаныя з непісьменнасцю, схільнасцю да бадзяжніцтва, злачыннасці і г.д.
У такіх даследаваннях зыходзяць з таго, што геном праяўляе сябе незалежна ад навакольнага асяроддзя. Аднак даўно вядома, што генетычныя і экалагічныя фактары знаходзяцца ў пастаянным узаемадзеянні.
Функцыянаванне і экспрэсію генаў дапамагаюць рэгуляваць сацыяльнае і культурнае асяроддзе, харчовыя звычкі, стрэс, уздзеянне хімічных ці прыродных фактараў, адукацыя і г. д. Адносна гэтага даўно існуе кансэнсус сярод генетыкаў.
У той жа час, у самых прэстыжных навуковых часопісах працягваюць друкавацца сотні даследаванняў, аўтары якіх працягваюць шукаць «добрыя» і «дрэнныя» наборы генаў, усяго, што звязана з кагнітыўнымі функцыямі, здольнасцю да навучання, асацыяльнымі паводзінамі і г. д.
Секвенаванне геному і яго наступствы
Аўтар артыкула прапануе вярнуцца да пачатку ХХІ стагоддзя. У той час было здзейсненае секвенаванне геному (вызначэнне ўсёй паслядоўнасці ДНК у ядры клеткі і ў мітахондрыях). На сёння гэта самае поўнае генетычнае даследаванне, якое выяўляе максімальную колькасць магчымых генных змен, якія могуць быць прычынай генетычных захворванняў.
Менавіта надзея на тое, што выяўленне прычын многіх хваробаў дазволіць знайсці магчымасць іх лячэння і цалкам трансфармуе тэрапеўтычную медыцыну, выклікалі значныя інвестыцыі ў даследаванні GWAS.
Аўтар артыкула цытуе эпідэміёлага са Стэнфардскага ўніверсітэта Джона Іанідзіса (John Ioannidis), які адзначае інерцыю, што ўтварылася ў даследаваннях генетыкі.
«Секвенаванне геному чалавека спарадзіла шмат чаканняў, і шмат якія кіраўнічыя пасады ў навуковым свеце занялі людзі, упэўненыя ў тым, што гэта шлях да навуковага прагрэсу. Аднак гэтыя вялізныя інвестыцыі пакуль не мелі вялікага значэння для людзей і пацыентаў. Тым не менш, сёння агенцтвы, якія фінансуюць даследаванні, не могуць перастаць уліваць грошы ў гэтую бочку Данаід, а вучоныя, якія працуюць над гэтай тэмай, не могуць змяніць кірунак, каб заняцца чым-небудзь іншым».
У выніку зʼявіліся работы, якія прапануюць тыя самыя метады для выяўлення прычын раку і для выяўлення прычын непісьменнасці. Такія працы «забруджваюць навуковую літаратуру», як адзначае спецыяліст па эвалюцыі геному з Хʼюстанскага ўніверсітэта прафесар Дэн Граур (Dan Graur).
А навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі і філасофіі навукі і тэхналогій універсітэта Парыж-1 Пантэон-Сарбона Філіп Юнман (Philippe Huneman) дзеліцца сваім назіраннем:
«Паступова даследчыкі ў галіне псіхалогіі ці кагнітывістыкі ці з іншых сфер, не маючы глыбокіх ведаў у галіне біялогіі, хапаліся за генетычныя даныя і выкарыстоўвалі іх для адказаў на пытанні сваіх дысцыплін. Паступаючы такім чынам, яны ставяць на адзін узровень адносна абʼектыўны і вымяральны біялагічны фенатып, напрыклад, рост, і даволі расплывістыя ці выражаныя праз культуру паняцці, такія, як нізкі ўзровень самакантролю ці паспяховасць у школе».
Аўтар у якасці прыкладу прыводзіць некалькі публікацый. У адной, надрукаванай у 2012 годзе, расказваецца пра «генетычны дызайн палітычных і эканамічных пераваг». Аўтары другой публікацыі заяўлялі пра тое, што гены схільнасці да насілля хаваюцца ў мозгу.
Брытанскія даследчыкі ў 2013 годзе апублікавалі вынікі свайго параўнаўчага аналізу школьных вынікаў «аднаяйцавых» і «рознаяйцавых» блізнят.
Аналіз дазволіў ім сцвярджаць, што «нашмат большую зменлівасць вынікаў [паспяховасці] можна аднесці на рахунак генетыкі, а не школьнага ці хатняга асяроддзя».
Ёсць даследаванні, якія заходзяць яшчэ далей. У 2019 годзе шведскія вучоныя апублікавалі артыкул, у якім прыводзілі «доказ істотнага ўплыву генаў на тое, ці заводзяць людзі сабак».
Біёлагі з усмешкай заўважаюць, што адпаведна такому падыходу, «багатыя будуць багатымі, бо яны генетычна для гэтага лепш падрыхтаваныя, чым бедныя».
Аўтар артыкула сцвярджае, што такое выкарыстанне генетычных даных добрая ілюстрацыя таго факта, што кірункі навуковых даследаванняў — адбітак грамадства, якое іх стварае і фінансуе. Ён цытуе даследчыцу ў галіне генетыкі чалавека і сацыялогіі навукі Катрын Бурген (Catherine Bourgain):
«Мы знаходзімся ў сітуацыі, калі высокапрадукцыйнае секвенаванне дае значную колькасць генетычных даных. Аднак навуковы свет адчувае з боку палітычных структур імпульс нешта рабіць з гэтымі гарамі даных, знаходзіць для іх камерцыйны ўжытак, ствараць інавацыі».
У выніку, адзначаецца ў артыкуле, былі распрацаваныя тэхналогіі, якія дазваляюць разлічыць для кожнага канкрэтнага пацыента паказчыкі рызыкі ўзнікнення пэўных захворванняў. У ЗША цэнтры па лячэнні бясплоднасці пачынаючы з 2010-х гадоў прапаноўваюць сваім заможным кліентам выбраць эмбрыён для імплантацыі на падставе вынікаў полігенных тэстаў.
У гэтым выпадку, адзначаюць спецыялісты, гаворка ідзе не аб перадімплантацыйнай дыягностыцы, накіраванай на тое, каб прадухіліць у будучага дзіцяці монагеннае захворванне, а аб новай форме еўгенікі (вучэння аб селекцыі адносна чалавека, а таксама аб шляхах паляпшэння яго спадчынных уласцівасцей. У акадэмічных колах разглядаецца як тэарэтычная аснова злачынстваў нацызму).
Новыя этычныя правілы генетыкі
Шкоду, якую можа нарабіць публікацыя сумнеўнага даследавання, прызнаюць і навуковыя часопісы. У верасні 2021 года галоўны рэдактар часопіса «Science» прызнаў, што на пачатку ХХІ стагоддзя часопіс «адыграў ганебную і заўважную ролю ў навуковым прызнанні еўгенікі ў Злучаных Штатах».
Праз год, 28 верасня 2022 года, сваю віну прызнаў другі буйны навуковы часопіс «Nature»:
«Мы друкавалі працы, якія садзейнічалі ўзнікненню забабонаў, ізаляцыі і дыскрымінацыі. Некаторыя з нашых артыкулаў былі абразлівымі і шкоднымі, гэта спадчына, якую мы сёння імкнемся вывучыць і выкрыць».
Часопіс Nature Human Behavior у жніўні 2022 года ўвёў новыя правілы для даследчыкаў, якія хочуць у ім друкавацца. Сярод іншага адзначаецца, што часопіс не будзе прымаць артыкулы,
«заснаваныя на здагадцы аб уласцівай біялагічнай, сацыяльнай або культурнай перавазе або няпаўнавартаснасці адной чалавечай групы над іншай у залежнасці ад расы, этнічнага паходжання, нацыянальнага або сацыяльнага паходжання, полу, гендэрнай ідэнтычнасці і інш».
Аднак такая ініцыятыва не ўсім прыйшлася даспадобы. Аўтар артыкула сцвярджае, што адзін з самых уплывовых навукоўцаў, кагнітыўны псіхолаг з Гарвардскага універсітэта Стывен Пінкер (Steven Pinker) адразу абвясціў пра свой намер байкатаваць часопіс, які стаў у яго вачах «прапагандыстам палітычнага крэда».
Жаданне параўноўваць здольнасці або біялагічныя характарыстыкі катэгорый, якія, тым не менш, з'яўляюцца сацыяльна сканструяванымі, застаецца моцным у некаторых дысцыплінах. У прадмове да калектыўнай працы (What is Your Dangerous Idea?, Simon & Schuster, 2006) Стывен Пінкер пералічыў шэраг пытанняў, якія ён лічыў законнымі, але занадта палітычна некарэктнымі, каб іх належным чынам даследаваць. Сярод іх: «Ці ў сярэднім габрэі-ашкеназі разумнейшыя за неяўрэяў, таму што іх продкі прайшлі прыродны адбор у залежнасці ад здольнасцей, неабходных для пазычання грошай?» «Ці зніжаецца сярэдні інтэлектуальны ўзровень насельніцтва краін Захаду таму, што ў ідыётаў нараджальнасць вышэйшая, чым у разумнейшых?» Або яшчэ: «Ці павінны людзі мець права (…) паляпшаць генетычныя характарыстыкі сваіх дзяцей?»
Чытайце яшчэ:
Навукоўцы выявілі больш за 30 тысяч новых вірусаў. Яны хаваюцца ў мікробах
Перадаць чалавеку генаў кажана? Тады мы не зналі б раку і не баяліся б вірусаў
