Horadabudaŭničaja realnaść stalinskaha śvietu — heta paradaksalnaje spałučeńnie raskošy i ŭbostva. Dvarovyja ścieny «pałacaŭ» na hałoŭnych praśpiektach dziela ekanomii najčaściej navat nie tynkavali. U zadumie savieckich uładaŭ Minsk pavinien byŭ stać horadam dla stvareńnia ŭražańnia na zamiežnikaŭ, jakija prajazdžajuć hałoŭnym praśpiektam z Bresta ŭ Maskvu. Pry hetym vielič pavinna była stvaracca minimalnymi srodkami. Adnak architektary chitraściami vyciskali ź minimumaŭ maksimum. Tak naradžaŭsia styl minskaha centra. Francuzski prafiesar Fabjen Bieła napisaŭ zachaplalnuju knihu pra architekturu Minska 1920—1950-ch hadoŭ, u jakoj rasšyfroŭvaje zadumy architektaraŭ. Minsk — heta nie tolki i nie stolki stalinski ampir. Karani paślavajennaj architektury Minska siahajuć i ŭ Staražytnyja Rym dy Hrecyju, i ŭ Vieniecyju i Fłarencyju časoŭ Reniesansu, i ŭ Francyju Ludovika XIV, i ŭ niamieckaje baroka, i ŭ kłasičnuju anhlijskuju kulturu, i ŭ Pieciarburh časoŭ Piatra I, i ŭ Maskvu paśla 1812 hoda.
Frahmient doma na praśpiekcie Niezaležnaści.
Fabjen Bieła. «Minsk. Architiektura stolicy 1917—1956».
Kniha, pierakład jakoj vyjšaŭ u maskoŭskim vydaviectvie «Kučkovo pole», — heta pohlad na Minsk čałavieka ź vializnaj architekturnaj erudycyjaj. Aŭtar analizuje kožny elemient znakavych minskich budynkaŭ i pakazvaje, čym natchnialisia architektary, kali jaho stvarali.
Pry hetym čakać apoviedu pra ŭnutranuju kuchniu architektaraŭ i sprečki vakoł prajektaŭ nie vypadaje. Losy dojlidaŭ padadzienyja vielmi ścisła.
Plus knihi — redkija ilustracyi. Heta i archiŭnyja materyjały (naprykład, prajekty), i aŭtarskija fota sučasnaha horada ź niejmavierna cikavych rakursaŭ. Na zdymkach Bieła Minsk zusim nieznajomy i taki žyvy (choć biaźludny)! Kałony Akademii navuk byccam tancujuć, a vazy na praśpiekcie vypramieńvajuć ciapło.
Jašče adzin plus — mietafaryčnaja mova («Hałoŭpaštamt u pačatku praśpiekta — jak uvierciura ŭ opiery»), aryhinalnyja razvažańni. Ale pradziercisia da ich sensu praź pierakład byvaje niaprosta.
Minsk jak łabaratoryja sučasnaści XX stahodździa
U 1926-m u Minsku abviaścili pieršy vialiki architekturny konkurs — na kompleks budynkaŭ BDU. Čaho tolki nie prapanoŭvali architektary! Navat prajekt hałoŭnaha korpusa na pálach. Usie prajekty byli ŭ styli funkcyjanalizmu: architektary bačyli novy ŭniviersitet jak vytvorčy cech, jaki vypuskaje nie ćviki i mašyny, a dypłamavanych śpiecyjalistaŭ. Adsiul amal u kožnym prajekcie — adsyłki da niamieckich zavodaŭ.
Niahledziačy na raznastajnaść prapanoŭ, praz try hady ŭniviersitet uźviali pa dosyć prostym, strohim prajekcie Ivana Zaparožca dy Hieorhija Łaŭrova, vučnia El Lisickaha i prychilnika idej Kazimira Maleviča. Upłyŭ jaho suprematyzmu možna ŭbačyć u strohich formach univiersiteckaha haradka.
Paśla BDU Łaŭroŭ adrazu ŭziaŭsia prajektavać Biblijateku BSSR (ciapier budynak Savieta Respubliki na Čyrvonaarmiejskaj, 9). Spłaŭleńnie hieamietryčnych fihur (kuba, paralelepipieda, cylindra), strohija ścieny, doŭhija płoskaści fasadaŭ i doŭhija akonnyja pieraploty — heta ŭpłyŭ vykładčykaŭ Łaŭrova bratoŭ Vieśninych i maskoŭskaha kanstruktyvista Ilji Hołasava dy jaho inavacyjnych budynkaŭ, u pryvatnaści, Doma Savietaŭ u Chabaraŭsku i Doma kultury imia Zujeva ŭ Maskvie. Hołasaŭ stvaryŭ styl, jaki tak pasavaŭ SSSR: z entuzijazmam imknuŭsia demanstravać sučasnaść, ale byŭ skavany pastajannym deficytam materyjałaŭ. Krochkaja raŭnavaha miž ścipłymi mahčymaściami i niedasiažnymi metami, iranizuje Bieła. Biblijateka taksama pabudavanaja vielmi ścipła, minimalnymi srodkami.
Kłub imia Zujeva ŭ Maskvie. WIKIMEDIA COMMONS
U 1930-ja Alaksandr Voinaŭ buduje Dom pijanieraŭ z Teatram junaha hledača i haścinicu «Biełaruś» (ciapier Crowne Plaza) na rahu Kirava i Vaładarskaha. Heta ŭžo novy saviecki styl: ułady patrabujuć bolej pyšnaści i mienš ekscentryčnaści. Ale kab vyhladała pa-sučasnamu! Architektary adčajna sprabujuć znajści bałans.
Sproba padaryć Minsku ŭłasny styl
Čałaviek, jakomu znajści bałans udajecca idealna, — Iosif Łanhbard. Niby pradbačyŭšy budučyja patrabavańni ŭładaŭ, jon stvaraje miks novaj i kłasičnaj architektury, vieličy i madernizmu. Tolki ŭ Minsku raskryvajecca hienij Łanhbarda, jaho niepaŭtorny styl.
Na Dom urada Łanhbarda natchniła cyharetnaja fabryka
Iosif Łanhbard ź Bielska-Padlaskaha ŭ 1907 hodzie pastupiŭ u Impieratarskuju akademiju mastactvaŭ i jaŭna ŭraziŭ kamisiju talentam — jaŭrejaŭ u Akademiju nabirali vobmal. U 1920-ja jon braŭ udzieł u mnohich prajektach, ale ŭsie jaho idei adchilali, až pakul Łanhbard nie ŭziaŭsia za Minsk. Tut jon sprajektavaŭ čatyry kultavyja budynki. Vialikaja zasłuha architektara — sproba padaryć Minsku ŭłasny architekturny styl. I niebiezvynikovaja.
Dom urada, jaho pieršaja minskaja rabota, užo napoŭnicu pakazvaje hienij architektara. U im u absalutnaj harmonii suisnujuć i kłasičnaja manumientalnaść, i manifiest sučasnaści. Piaredni dvor u formie P, jak u bahatych arystakratyčnych siadzibach. Budynak vyhladaje stroha, ale ŭ im niama nijakaj histaryčnaści — čysta hieamietryčnyja formy biez dekoru. Bakavyja kryły stvarajuć chvalepadobny fasad. Na hety prajekt Łanhbarda natchniła cyharetnaja fabryka Neuerburg u Hamburhu i budynki staleliciejnaha zavoda ŭ Dziusieldorfie.
Kampazicyju Doma ŭrada zaviaršaje pomnik Leninu aŭtarstva Maćvieja Maniziera. Heta adzin ź pieršych Leninaŭ u SSSR, tamu jon jašče nie štampavany, a davoli niezvyčajny. Napeŭna, vy nie źviartali ŭvahi na niezvyčajny fundamient pomnika: jon zrobleny ŭ duchu abstrakcyjanizmu, suprematyzmu. Heta nie prosta padstaŭka, a składanaja hieamietryčnaja fihura!
Minskaja Opiera
Druhi kultavy minski budynak Łanhbarda — Teatr opiery i baleta. U 1920-ja opiera jašče padavałasia niepapraŭna buržuaznym mastactvam, ale ŭ 1930-ja va ŭładaŭ źjaviłasia žadańnie adradzić opieru i balet tak, kab jany słužyli metam praletarskaha mastactva. Za 20 hadoŭ u SSSR źjaviłasia kala 20 teatraŭ opiery i baleta, pryčym ich imknulisia rabić bolšymi za jeŭrapiejskija.
Prajekt Pałaca Savietaŭ u Maskvie.
U 1934-m savieckija architektary mieli składany vybar: rabić prajekt dla stalicy Turkmienistana Ašchabada ci dla Biełarusi. U vyniku Minsku było z čaho vybirać: antyčny amfiteatr z załaj-kaliziejem, spałučeńnie kanstruktyvizmu z elemientami rymskaha Panteona (chrama ŭsich bahoŭ II stahodździa n. e.) i bazilik (kupał, arki)…
Patrebien byŭ prajekt, jaki pakaža suviaź revalucyi z kłasičnaj kulturaj. Heta zmoh Łanhbard. Cikava, što minski teatr — adaptavany prajekt, zrobleny dla Charkava. Tonki sintez madernizmu (hieamietryčnaść formaŭ) i nieaakademizmu (masiŭnaść, manumientalnaść, skulptury, pilastry, hirlandy — choć i sproščanyja). Minski teatr staŭ adnym z apošnich, u jakim udałosia pajadnać avanhardnaje i kłasičnaje. U pracesie budoŭli Łanhbard admoviŭsia ad bareljefaŭ i skulptur (apošnija źjavilisia ŭžo ŭ naš čas). Jon maksimalna ŭciskaŭsia ŭ srodkach i lišni raz ničoha nie prasiŭ, kab jaho nie abvinavacili jak sabatažnika i rastratčyka.
Akademija navuk
Akademija navuk prajektavałasia tady, kali ŭłady ŭžo patrabavali ad budynkaŭ vieličnaści, apory na kłasiku. Ale ŭdałosia zachavać i viernaść kanstruktyvizmu. Budynak akademii intryhuje: jon niečakana razryvaje liniejnaść praśpiekta, staić niby ŭ paŭabarota.
Budynak akademii paznačaje važny pavarot: historyja architektury stanovicca na słužbu SSSR. Chacia zvarot da histaryčnaści byŭ ahulnajeŭrapiejskaj tendencyjaj. Takija ž kałony ŭ vyhladzie prostych cylindraŭ biez kapitelaŭ — jak kampramis miž sučasnaściu i historyjaj — źjavilisia na znakavych jeŭrapiejskich budynkach taho času: Takijskim pałacy ŭ Paryžy, Muziei rymskaj cyvilizacyi ŭ Rymie.
Kopija Doma ŭrada ŭ Mahilovie
Dom aficeraŭ u Minsku
Łanhbard stvaraje budynki dla čynavienstva, baleryn, navukoŭcaŭ, biarecca i za vajskovuju temu. U prajekcie Doma aficeraŭ jon praciahvaje raspracoŭvać asučaśnieny kłasicyzm, ad kanstruktyvizmu tut amal ničoha.
Za surovym fasadam — utulnaje kafe, elehantny teatr, śvietłyja interjery. Jany stvarali atmaśfieru amal anhlijskaj vytančanaści, pakazvajučy, što i ŭ SSSR jość miescy, jakija ŭ svajoj arystakratyčnaści mohuć supierničać z anhlijskimi pryvatnymi kłubami. Usio heta — kab zadobryć vajskovuju elitu i čynoŭnikaŭ. Da pačatku masavych represij.
Centralnaja častka Doma aficeraŭ schavanaja ŭhłyb, bakavyja častki vystupajuć — heta nadaje dynamiki. Budynak viančaje ciažki antablemient jak simvał nadziejnaści. Niahledziačy na siarednija pamiery pabudovy, takoje vyrašeńnie padkreślivaje jaje vyklučnuju važnaść i niby dadaje abjomu. Efiekt vieličnaści dasiahajecca za košt napyšlivych paŭkałon biez kapitelaŭ. Vokny miž imi niby ŭrazajucca ŭ fasad i pryŭnosiać ažyŭlenaść.
Paślavajennyja rekamiendacyi Łanhbarda
Paśla vajny rola Łanhbarda zvuziłasia da taho, kab davać parady maskvičam i leninhradcam, jakim dastavalisia asnoŭnyja zamovy ŭ Minsku. Kiraŭnik BSSR Pancielajmon Panamarenka adchiliŭ jaho prajekt Kastryčnickaj płoščy (tady jana zvałasia Centralnaj), nie zachacieŭšy pracavać sa śviedkam represij 1930-ch, čyje zamoŭcy ŭžo nie žyli.
U 1950-m Łanhbard piša rezki list Michaiłu Asmałoŭskamu, jaki kiravaŭ adbudovaj Minska: «Maja 20-hadovaja dziejnaść u Biełarusi, vidać, pavinna prypynicca. Vy dobra viedajecie, što ja rablu heta nie pa svajoj, a pa vašaj voli».
Jon vyśmiejvaje adbudovu Minska ŭ duchu histaryzmu, ramantyzmu i «starych jak śviet tradycyjnych kanonaŭ». Zaklikaje imknucca da praŭdy i strohaj dy natchnialnaj prastaty, jakaja lažyć u asnovie najlepšych pomnikaŭ staražytnaści i paźniejšych stylaŭ, uklučna z rasijskim kłasicyzmam.
Čas dapamoža adździalić ziernie ad miakiny i pakaža, chto mieŭ racyju, piša jon Asmałoŭskamu, adznačajučy: «Mianie zaŭždy biantežyć taja samaŭpeŭnienaść, ź jakoj vy vystupajecie», — i pryhadvaje vystup na kanfierencyi maładych architektaraŭ, dzie Asmałoŭski krytykavaŭ Dom urada ŭ prysutnaści samoha Łanhbarda. «Ciažka skazać, u jakoj stupieni vam udałosia pierakanać aŭdytoryju. Ale mnie vaš vystup pakazaŭ inšaje. Nie nazavieš vialikim vaš honar za radzimu na jaje šlachu da praćvitańnia. Ale heta sprava vašaha hramadzianskaha sumleńnia».
Vidać, Łanhbard nie mieŭ iluzij nakont svajoj budučyni, tamu byŭ nastolki rezki. Nieŭzabavie jon vyjechaŭ u Leninhrad i praz hod pamior.
Kanstruktyvisckaja luboŭ da kruhłych formaŭ pakinuła adbitak i ŭ budynku haścinicy «Biełaruś» (ciapier Crowne Plaza). Architektar jaŭna natchniaŭsia paryžskaj manumientalnaściu epochi Asmana. Baron Žorž Asman ździejśniŭ pierapłaniroŭku Paryža, pašyryŭ vulicy i zapoŭniŭ ich charakternymi šaścipaviarchovymi damami sa skošanymi dachami. A paryžskija hateli atrymali hullivyja kupały. I na «Biełaruś» tak prasiŭsia hetki kupał! Ale architektar nie rašyŭsia: hety buržuazny elemient razburyŭ by ŭsiu strohuju vielič. Zamiest kupała jon zrabiŭ atyk (dekaratyŭnuju ścienku nad karnizam) — simvał surovaj vieličy, kab pastajalcy nie zabyvalisia, čaho pryjechali.
Sučasnyja restaŭratary ŭsio ž zrabili kupał. Pahladzicie, jak adzin elemient mianiaje ŭvieś nastroj budynka. WIKIMEDIA COMMONS, HOMOATROX
Pry hetym nichto nie viedaŭ, jak być z reštkami baročnych chramaŭ
Minsk jašče tolki vyzvalili — i ŭžo abviaścili ŭsiesajuzny konkurs prajektaŭ Kastryčnickaj płoščy. Architektary kinulisia prajektavać. Prapanovy byli samyja niejmaviernyja. Łanhbard prapanavaŭ stvaryć aleju-praśpiekt ad Doma aficeraŭ da Opiernaha teatra. Barys Mieziencaŭ pieranosiŭ u Minsk architekturu Nieapala i karaleŭskaha pałaca Madryda. Siarhiej Śpieranski sprajektavaŭ hipiertrafiravanuju viersiju pieciarburhskaha kłasicyzmu — manumientalnaść ź lohkim patryjatyčnym akcentam. Nieviadomy architektar prapanavaŭ prajekt, natchniony pravasłaŭjem i historyjaj Staražytnaj Rusi. Była i prapanova vysotki sa špilem, jak u Maskvie, ale dla Minska heta było zadoraha.
Maskoŭski architektar Ivan Sobaleŭ stvaryŭ dla Kastryčnickaj adaptacyju staražytnahrečaskaha akropala (umacavanaha vierchniaha horada), u jakuju dadaŭ abstraktnaj hieamietryi kanstruktyvizmu, kłasicyzmu XVIII — XIX stahodździaŭ i viežy rasijskich kramloŭ u niearuskim styli.
Pry hetym nichto nie viedaŭ, jak być z reštkami baročnych chramaŭ. Niščyć ich u bolšaści nie padymałasia ruka.
Urešcie kiraŭnictva BSSR spynilisia na prajekcie biełaruska-rasijskaha trya: Michaiła Asmałoŭskaha, Uładzimira Karala i Michaiła Paruśnikava. Paruśnikaŭ byŭ adnym z 12-ci vučniaŭ Ivana Žaŭtoŭskaha, jakoha nazyvali «čyrvonym Paładya» za luboŭ da vieniecyjanskaha stylu. Žaŭtoŭski byŭ rodam ź Pinska. Jon adaptavaŭ duch Reniesansu da maštabaŭ SSSR.
Trya prapanavała dla Kastryčnickaj paładyjanski styl. Kulminacyjnym punktam praśpiekta musiŭ być budynak, padobny da Kalizieja. Zaćvierdzić takuju bieskarysnuju pryhažość u Minsku akazałasia ciažka, tamu zamiest jaho dla ažyŭleńnia prastory prapanavali viežu. Jana nahadvała vieniecyjanskuju Kampaniłu (zvanicu) Śviatoha Marka i hadzińnikavuju viežu brytanskaha parłamienta. Pobač budynak z kałanadaj, natchnionaj Viersalem, i baročny pałac z karynfskimi kapitelami (pravobrazam jakoha staŭ chram Vieniery ŭ livanskim Baalbieku III stahodździa). Na fonie hetaha pomnik Iosifu Stalinu na płoščy hladzieŭsia jak namiok na Nierona, na jaho niezdarovaje samaŭźvieličeńnie i na kryvavyja ŭčynki rymskich impierataraŭ.
Dzivosnamu kałažu architekturnych stylaŭ tak i nie sudžana było źjavicca. U apošnim varyjancie płoščy (1950 hod) ambicyi architektaraŭ zhaśli.
Na miescy hałoŭnaha budynka sprajektavali pałac z kałanadaj (na ŭzor Alaksandraŭskaha pałaca ŭ Carskim Siale), pa centry jaho kvadratnaja vieža — adsyłka da minskaj ratušy. Tak architektary nahadvali pra haradskija svabody i pra represiŭnaje minułaje.
Ź niejkich pryčyn prajekt Kastryčnickaj tak i nie byŭ uvasobleny. Moža, pustka ŭ centry horada vakoł pomnika Stalinu stvarała nieabchodnuju atmaśfieru simvaličnaha padparadkavańnia? I ŭsio ž na płoščy treba było pabudavać choć niešta. Vielič miesca padkreśliŭ Pałac kultury prafsajuzaŭ, jaki nahadvaje antyčny chram. Budynak natchniony pieciarburhskaj Biržaj (1805 hod).
Hałoŭnaha budynka z ratušnaj viežaj płošča tak i nie atrymała. U 1984-m na jaho miescy sprajektavali biezabličny Pałac Respubliki, jaki skončyli budavać až u 2001-m.
«Praśpiekt pastavić Minsk na ŭzbočynie darohi Brest-Maskva»
Jašče da poŭnaha raźminiravańnia ŭ Minsk na vajskovym ciahniku pryjechała bryhada viadomych architektaraŭ — rychtavać pieršy paślavajenny hienpłan. Ich niefarmalny kiraŭnik Alaksiej Ščusieŭ da revalucyi byŭ talenavitym stvaralnikam pravasłaŭnych chramaŭ, a paźniej vykarystaŭ relihijnyja matyvy i ŭ architektury Maŭzaleja Lenina. Jon ža staŭ aŭtaram pieršaha savieckaha płana rekanstrukcyi Maskvy.
U Minsku sprajektavali šyroki praśpiekt — anałah paryžskich Jelisiejskich paloŭ: 50 mietraŭ ušyrki, 15 km udoŭžki (paryžskaja vulica karaciejšaja na 2 km, ale ŭšyrki maje 70 m).
Suprać idei praśpiekta paŭstała hramadskaść. Skulptar i partyzan Andrej Biembiel praročyŭ, što «praśpiekt pieraŭtvorycca ŭ siehmient vialikaj darohi, jakaja viadzie ŭ nikudy, zrobić horad pustynnym biez kanca i kraju, pastavić Minsk na ŭzbočynie trasy Maskva — Brest».
Ale ŭładam praśpiekt byŭ nieabchodny: jon musiŭ pakazvać impierski razmach supierdziaržavy. Uschodnija varoty SSSR pavinny byli adlustroŭvać tryumfalnuju vielič savieckaj impieryi. Kab vyrazić jaje, vykarystoŭvalisia najlepšyja ŭzory antyčnaha Ryma, Reniesansu, kłasičnaj anhlijskaj kultury, Rasijskaj impieryi… Tak horad pieratvaraŭsia ŭ kalekcyju pałacaŭ.
Pry hetym horadabudaŭničaja realnaść stalinskaha śvietu — heta paradaksalnaje spałučeńnie raskošy i ŭbostva. Dvarovyja ścieny «pałacaŭ» dziela ekanomii najčaściej navat nie tynkavali. Heta byŭ horad dla stvareńnia ŭražańnia na zamiežnikaŭ, jakija prajazdžajuć praz horad hałoŭnym praśpiektam z Bresta ŭ Maskvu. Vielič stvarali minimalnymi srodkami. Tak naradžaŭsia styl minskaha centra.
Žyłaja tryumfalnaja arka
Dla rajona vakzała leninhradski architektar Barys Rubanienka pazyčyŭ schiemu paryžskaj płoščy Zhody: centralny praśpiekt u abramleńni dvuch adnolkavych budynkaŭ. Dva mahutnyja danžony nadajuć dynamiki haryzantalnym pabudovam. Ich piramidalnaja forma dazvoliła raźmiaścić na adnoj viežy hadzińnik, jak u Siaredniavieččy, a na druhoj — hierb SSSR.
U 1948 hodzie Rubanienku represavali ŭ čas kampanii suprać «biazrodnych kasmapalitaŭ». Jon pieradaŭ prajekt Asmałoŭskamu i kamandzie, jakija skončyli ŭsio adzin u adzin z prajektam i hetym vykazali svaju padtrymku i pavahu kalehu.
Paštamt u formie carkvy Santa-Stefana
Uvachod paštamta nahadvaje Załatyja varoty ŭ Pule, Charvatyja (I stahodździe da n. e.). WIKIMADIA COMMONS, ERZY STRZELECKI
Hałoŭpaštamt prajektavaŭ biełarus Uładzimir Karol. U studenctvie jon lubiŭ kanstruktyvizm, zatym zacikaviŭsia paładyjanstvam.
Źniešniaja hruvastkaść kampiensujecca prazrystaściu interjeraŭ. Dvuchuzroŭnievaje faje ŭ anhlijskim styli pierachodzić u ratondu, dzie ździajśniajucca paštovyja apieracyi. Arhanizacyja prastory ŭziataja z Antyčnaści, jana adsyłaje da Chrama Hroba Haspodniaha ŭ Ijerusalimie (IV stahodździe), a ŭnutranaje azdableńnie halerej, kałon i kupała vielmi nahadvaje carkvu Santa-Stefana ŭ Rymie V stahodździa (na fota).
Ideałahičnaja pravakacyja ŭ formie budynka KHB
Čakana pieršym na praśpiekcie byŭ zavieršany budynak KHB. Vykonvać zamovu vypała Michaiłu Paruśnikavu. Pry padbory kamandy jon niejkim čynam zmoh uklučyć u jaje svajho vučnia Lva Ryminskaha. Toj pravioŭ piać hadoŭ u HUŁAHu za aniekdot, raskazany ŭ kuryłcy architekturnaha instytuta.
Strohaja centralnaja častka natchnionaja rasijskim kłasicyzmam (Admirałciejstva ŭ Sankt-Pieciarburzie). Hładki fasad padkreślivaje manumientalnaść bakavych kryłaŭ i porcika, jaki kapiruje porcik chrama Aŭhusta ŭ charvackaj Pule (I stahodździe n. e.).
Chram u Pule byŭ pryśviečany pieršamu rymskamu impierataru Aktavijanu Aŭhustu i pabudavany pry jaho žyćci. (U 1935-m Žaŭtoŭski źviarnuŭsia da hetaha ŭzoru dla Doma Savietaŭ u Sočy, tamu Paruśnikaŭ jašče i ŭ niejkaj stupieni addaŭ daninu pavahi svajmu nastaŭniku.)
Chram Aŭhusta ŭ Pule (Charvatyja). WIKIMEDIA.COMMONS, BERTHOLD WERNER
Usia prajektnaja dziejnaść była zasakrečanaja. Akramia Paruśnikava i Ryminskaha, nichto nie moh bačyć eskizy. Nie pravodziłasia i nijakich uzhadnieńniaŭ. Ryminski zakančvaŭ vyvučeńnie eskizaŭ Paruśnikava pad achovaj na dačy KHB.
Na dumku Bieła, Paruśnikaŭ śviadoma imknuŭsia stvaryć budynak — zašyfravanaje pasłańnie, jaki budzie ŭvasablać nieadnaznačnaść savieckaj ułady. Kali ŭvieś ansambl stvaraje ŭražańnie spakojnaj i surovaj vieličy, to detali kažuć pra inšaje.
Pieršaja cikavostka — u levaj častcy budynka. Dla harmaničnaha pierachodu da žyłych damoŭ zroblena dvuchkałonnaja arka, uviančanaja razarvanym łučkovym frantonam. Kałony z razarvanym frantonam — charakternaja rysa dynastyi architektaraŭ Dyncenchofieraŭ (XVIII stahodździe, Karaleŭstva Bahiemija): kaplica zamka Śmiržyce, abactva Banc, carkva Jana Niepamuka ŭ Prazie, carkva Śviatoj Jadvihi ŭ Lehnickie-Pole… Čamu vybar vypaŭ mienavita na niamieckich architektaraŭ, kali Biełaruś tolki vyzvaliłasia z-pad hniotu nacystaŭ?.. Akramia taho, hetaj baročnaj rysaj Paruśnikaŭ razburaje amal liturhičnuju vieličnaść budynka KHB, pabudavanaha ŭ strohim kłasicyźmie.
Baročnaja dvuchkałonnaja arka, uviančanaja razarvanym łučkovym frantonam, pazyčanaja ŭ niamieckich architektaraŭ. Jana razburaje kłasičnuju strohaść budynka. Na fota pražski kaścioł Śviatoha Jana Niepamuka na Skałcy. WIKIMEDIA COMMONS, VITVIT
U budynku źjavilisia i inšyja anamalii, a mienavita zapazyčańni detalaŭ z ekscentryčnych krynic. U vyniku atrymlivajecca, što budynki, uziatyja za ŭzor dla minskaha KHB, uzvodzilisia dla rymskaha impieratara, katalickaha pantyfika, vieniecyjanskich arystakrataŭ i handlaroŭ, jepiskapaŭ, manaskich ordenaŭ, brytanskich manarchaŭ… Voś takaja ideałahičnaja pravakacyja Paruśnikava i Ryminskaha. Hety architekturny monstr źniešnie zadavalniaŭ imknieńnie SSSR da vieličy, ale pry hetym dziorzka hulaŭ z uzorami relihijnaha i manarchisckaha minułaha. Budynak minskaha KHB — ilustracyja ŭsioj supiarečnaści stalinskaj architektury ŭ jaje apahiei.
Fłarencijski bank u Minsku
U 1927-m Paruśnikaŭ (u suaŭtarstvie z Hieorhijem Holcam) užo budavaŭ u Minsku kanstruktyviscki bankaŭski budynak, padkreślivajučy ekanamičnuju prazrystaść maładoha SSSR šyrokimi zašklonymi fasadami. Ciapier stajała zadača ŭźvieści stalinski ekvivalent chrama finansaŭ. Budynak musiŭ vyhladać tryvałym i nieprystupnym. Architektar vykarystaŭ italjanskuju estetyku dy zbudavaŭ vializny pałac dla hrošaj. Za etałon jon vybraŭ fłarencijski bank epochi Reniesansu. Ironija losu, što savieckija i amierykanskija banki majuć šmat supolnaha, bo ZŠA taksama brali za ŭzor rymskija i fłarencijskija pałacy.
Prajektujučy bank, Paruśnikaŭ šukaŭ natchnieńnia ŭ kultavaj architektury. Vysoznyja pilastry nadali budynku vieličy, a jašče bolšy akcent na kałasalnym pamiery pałaca zrabili vuzkija vokny, raźmieščanyja pamiž pilastrami. Hety pryjom zapazyčany ŭ Mikiełandžeła, z apsidy sabora Śviatoha Piatra ŭ Rymie.
Tonka pradumany atyk z prostymi voknami znoŭ nahadvaje pra fantan Trevi ŭ Rymie (inšaja jaho detal uziataja dla budynka KHB). Niečakany elemient u davoli banalnym fasadzie, jaki źmiakčaje surovaść ansambla, — poźniebaročnyja pakatyja arki ŭ antablemiencie. Jany złučajuć pilastry i stvarajuć pierakličku z paŭkruhłymi voknami. Mahčyma, elemient uziaty z bakavoha fasada carkvy San-Filipa Niery ŭ Turynie (1715 hod).
HUM — adziny z žalezabietonu
HUM — heta adziny budynak centra, uźviedzieny z žalezabietonu (dla inšych vykarystoŭvali atynkavanuju cehłu), hihancki zhustak z mnostva pradumanych formaŭ, vielizarnaja bietonnaja skulptura. Zahadka, jak i čamu ŭradžencu Tbilisi Lvu Mielehi, stvaralniku nievialičkich typavych kramak 1930-ch hadoŭ, dazvolili realizoŭvać nastolki darahi i składany prajekt.
Natchnieńnie aŭtar minskaha HUMa čerpaŭ u francuzskim Reniesansie. Vokny na 4-m paviersie, abramlenyja dvuma kieramičnymi bareljefami, nahadvajuć vokny ŭ kryle Fransua I ŭ Łuŭry (1550 hod, jano jašče nazyvajecca «kryło Lesko», architektara). A słupy ź vientylacyjnymi adtulinami ŭnutry budynka kapirujuć formu kaminaŭ z aračnymi frantonami ŭ zamku Anie (1552 hod).
Ceły arsienał kłasičnych detalaŭ: šerahi antyčnych hirlandaŭ, raślinny dekor z terakoty, padzieł akonnych prajomaŭ na častki salidnymi paŭkałonami, akrateryi (navieršy) u hrečaskim styli ź siarpom i mołatami — robić akcent na pryziemistaść budynka i adnačasova padkreślivaje pustečy ŭ masie bietonu, akcentuje hulniu formaŭ. Tak kłasičnyja elemienty transfarmujucca ŭ baročnaje pračytańnie…
HUM: detali. Fota: Naša Niva
Mielehi pamior u čas budaŭničych rabot, HUM staŭ jaho zapavietam. Jaho tvorčaść zastajecca ŭnikalnaj u svajoj nieardynarnaści i stylistyčnym dzivactvie.
Praśpiekt: bujstva pilastraŭ
Žyłyja damy kala banka, HUMa i KHB prajektavalisia tak, kab adpaviadać vieličnym susiedziam.
Pry atmaśfiery špijonamanii takija anhlijskija zapazyčańni vyhladajuć dziŭna. Ale jany pakazvajuć, što architektary nie stali zakładnikami prapahandy (bolš za toje, Asmałoŭski ŭłasnaruč źbiraŭ va ŭpraŭleńni biełaruskaj architektury tečku dakumientaŭ pra historyju Łondana i płany jaho rekanstrukcyi).
Jany ŭ roŭnaj stupieni zachaplalisia italjanskim Reniesansam i anhlijskim kłasicyzmam, admoviŭšysia zamykacca ŭ pavajennym stalinskim ampiry i stvarajučy estetyku ŭniviersalizmu.
Ansambl u italjanskim styli la Kastryčnickaj płoščy (dom z univiersamam «Centralny» i dom nasuprać) prajektavaŭ architektar Paruśnikaŭ. Za ŭzor jon uziaŭ pałac bankaŭ u Bałońji (1565 hod): zapazyčyŭ maštab, sistemu arkad i pilastraŭ. Astatniaje darabiŭ na svoj hust, daŭšy volu talentu.
Minabarony i BNTU — reminiscencyi z 1812-ha
Štab Biełaruskaj vajskovaj akruhi i hałoŭny korpus BNTU sprajektavanyja ŭ «styli 1812 hoda»: strohi kłasicyzm, jaki nabyŭ patryjatyčnyja kanatacyi ŭ čas adbudovy Maskvy paśla vajny z Napaleonam. Takim čynam architektary pravodzili paralel miž 1812 i 1945 hadami, nahadvali pra pieramožnuju baraćbu z zavajoŭnikami.
Etałonam dla rekanstrukcyi hałoŭnaha korpusa Techničnaha ŭniviersiteta stała adna z klučavych vajskovych pabudoŭ Rasijskaj impieryi — Admirałciejstva ŭ Pieciarburzie. Vielič kłasičnaha pałaca nadajuć budynku porcik uvachoda i dva bakavyja kryły, što abramlajuć doŭhi centralny fasad. Ścieny BNTU zastalisia z davajennych časoŭ, a voś fasady pryjšłosia stvarać nanova. Rabili heta Leŭ Ryminski i studentka Maskoŭskaha architekturnaha instytuta Luboŭ Usava rodam ź Sibiry. Architektaraŭ nie chapała, tamu prajektavać pałacy časta daviarali studentam.
Štab Biełaruskaj vajskovaj akruhi (sučasnaje Ministerstva abarony) i hałoŭny korpus BNTU prajektavali ŭ «styli 1812 hoda». U im adbilisia paraleli pamiž vajnoj z Napaleonam i Druhoj suśvietnaj. WIKIMEDIA COMMONS
Trochi varjactva na płoščy Pieramohi
Mnohija budynki centra prajektavaŭ Michaił Baršč, kolišni madernist, aŭtar manifiesta sučasnaści — maskoŭskaha płanietaryja, vučań Žaŭtoŭskaha. Nastaŭnik uratavaŭ jaho ad represij suprać jaŭrejaŭ i sasvataŭ u Minsk.
Baršč kiravaŭ pierapłaniroŭkaj płoščy Pieramohi. Jašče da vajny jon zadumaŭ ansambl žyłych damoŭ, jakija padkreślivali bierahi Śvisłačy: dźvie simietryčnyja hrupy pa try budynki, abjadnanyja kałanadaj. Vuhłavyja viežy naviejanyja fłamandskaj architekturaj XVII stahodździa. Niz damoŭ — bujnaja rustoŭka rodam z Fłarencyi, vierch — vykštałconaja tynkoŭka ŭ duchu rańniaha Reniesansu.
Architektar choć i prystasavaŭsia da stalinskaha ampiru, ale nie padnačaliŭsia jamu, imknučysia pryŭnieści elemienty sučasnaści ŭ paciomkinskija vioski pałacaŭ na praśpiekcie. Z boku dvaroŭ Baršč zmoh usunuć u ansambl kanstruktyvisckija elemienty: akcent na strohaj i funkcyjanalnaj viertykalnaści zašklonych liftavych šachtaŭ. Tak naradžałasia eklektyčnaja, trochi varjackaja architektura.
Kab dasiahnuć vizualnaj suviazi pamiž praśpiektam i zialonymi nasadžeńniami, architektary stvarali ŭzdoŭž praśpiekta porciki (na ŭvachodzie ŭ park Horkaha, park Čaluskincaŭ, Bataničny sad). Dla hetaha ž stavili balustrady i dekaratyŭnyja vazy — nabytak francuzskich sadoŭ. Raniej jany słužyli francuzskamu absalutyzmu, ciapier stalinizmu.
Baršč taksama sprajektavaŭ porcik minskaha stadyjona «Dynama» — trajnuju arku z karynfskich kałon. Niby rymskuju archieałohiju pieranieśli ŭ Minsk.
Niečakany kaniec
U 1950 hodzie Maskva zapatrabavała ad Minska rezka skaracić vydatki na budaŭnictva. Płošča rekanstrukcyi skaraciłasia amal udvaja. U 1954-m uvohule pryjšoŭ zahad spynicca i pierachodzić da spraščeńnia architektury. Nastupnyja try hady architektary i ŭłady BSSR jašče ciahnuli čas, spadziavalisia, što čarhovy pavarot palityki dazvolić zakončyć zadumanaje.
U Minsku jašče paśpieli źjavicca mikrarajony standartnych damkoŭ-pałacykaŭ. Jany zachavali maštab, suvymierny čałavieku, tamu ŭ hetych rajončykach tak utulna.
Asmałoŭka — čaroŭnaść ścipłaści, minimum dekoru: frantony nad dźviaryma, vuhłavyja erkiery, draŭlanyja vuhłavyja bałkony i rustoŭka. Aŭtazavod: łodžyi, porciki z taskanskimi kałonami i frantony, jakija abramlalisia zdvojenymi akonnymi prajomami z sandrykami. A ŭ rajonie Traktarnaha źjaŭlajucca elemienty Viersala…
Usioj knihaj Fabjen Bieła pakazvaje, što naš horad — heta nie tolki i nie stolki stalinski ampir. Karani paślavajennaj architektury Minska siahajuć i ŭ Staražytnyja Rym dy Hrecyju, i ŭ Vieniecyju i Fłarencyju časoŭ Reniesansu, i ŭ Francyju Ludovika XIV, i ŭ niamieckaje baroka, i ŭ kłasičnuju anhlijskuju kulturu, i ŭ Pieciarburh časoŭ Piatra I, i ŭ Maskvu paśla 1812 hoda… Kožny architektar źviartaŭsia da svajoj lubimaj epochi, pierapracoŭvajučy detali lubimych budynkaŭ. Z ulikam hetaha prahułka pa praśpiekcie nabyvaje zusim inšaje vymiareńnie. Staličnyja kałony nie stanoviacca mienš vieličnymi, ale nadziva zusim pierastajuć cisnuć.
a na stvareńnie opiernaha teatra peŭna teatr opiery Zempiera ŭ Drezdenie) prynamsi hałoŭny fasad. nam raskazvali, što sam Łanhbard nie lubiŭ hety budynak i pieršaj spravaj, kali viarnuŭsia paśla vajny ŭ Minsk, spytaŭ - ci nie razbambili jaho? i byŭ zasmučany, što nie