Siarhiej Chanžankoŭ adsiedzieŭ dziesiać hadoŭ u łahiery za sprobu ŭzarvać minskuju «radyjohłušyłku».
Jon — antysavietčyk u trecim pakaleńni. I ŭžo školnikam viedaŭ, što budzie zmahacca z savieckaj uładaj. Jon nie byŭ biełaruskim nacyjanalistam, bo pachodziŭ ź siamji rasiejcaŭ. Ale jaho pryhniatała toje, što žyćcio ŭsialak abmiažoŭvajecca.
Spadar Siarhiej naradziŭsia ŭ 1942 h. na Kałymie, dzie jaho baćka adbyvaŭ pakarańnie. Kamsamolca Mikałaja Chanžankova aryštavali ŭ 1935 h. pa «kiraŭskim patoku» (vysyłka kala 100 tysiač čałaviek u łahiery ŭ suviazi z zabojstvam Siarhieja Kirava). Dzied pa maci naležaŭ da eseraŭ. I balšavikam supraćstajaŭ da samaha aryštu. U 1929 h. jaho adpravili na try hady na Sałaŭki. A ŭ
«Majo dziacinstva prachodziła ŭ asiarodku łahieraŭ.
Mnie nie treba było ničoha raskazvać — ja sam usio bačyŭ.
U siamji ja rana pačaŭ prysłuchoŭvacca da taho, ab čym havaryli baćki. Heta nie było niejkim pratestam — krytyčnyja adnosiny da ŭłady. Ad ich ja zasvoiŭ, što moža być i druhi punkt hledžańnia na žyćcio, adrozny ad panujučaha». Jon kaža, što na Kałymie bačyŭ tolki ŭsieahulny strach. Nijakich razmoŭ ab represijach nie čuŭ. Uzhadvaje tolki śmierć Stalina: adny płakali, inšyja — nie. Heta dla jaho stała ŭskosnym śviedčańniem nieadnaznačnych adnosinaŭ ludziej da toj ułady.
Da
U hety čas ja byŭ sfarmiravanym antysavietčykam. Užo ŭ škole ja ŭsich ahitavaŭ suprać ułady».
Ale siarod vučniaŭ nie znachodziŭ padtrymki. «Ja nie bačyŭ taho hora, što jany bačyli ŭ suviazi z vajnoj, akupacyjaj. Ja nie viedaŭ, što takoje kałhasnaja haleča (u łahiery pastajanna byŭ chleb). A tutejšyja praz heta prajšli. I ŭ ich była meta — uchapicca za žyćcio, a nie zmahacca».
A Siarhiej Chanžankoŭ bolš za ŭsio chacieŭ zmahańnia. Ale razumieŭ, što dla hetaha treba arhanizacyja. Pastupiŭ u Politechničny instytut, pačaŭ šukać adnadumcaŭ. Imi stali Viktar Chrapavicki i Hieorhij Siarohin. Ale siońnia sp. Chanžankoŭ abodvuch nazyvaje vypadkovymi ludźmi ŭ svajoj hrupie, chacia i nie asudžaje.
Chanžankoŭ napisaŭ prahramu.
«Heta była nie stolki prahrama, jak manifiest ab našych namierach. Ahulnyja demakratyčnyja patrabavańni: svaboda słova, schodaŭ, šmatpartyjnaść, pryvatnaja ŭłasnaść». Spačatku dumali nadrukavać ulotki. Ale paličyli heta nieefiektyŭnaj pracaj. Vyrašyli pravieści akcyju, jakaja padšturchnuła b ludziej da rozdumu ab tym, što adbyvajecca vakoł. Zadumali ŭzarvać radyjohłušyłku na vulicy Kazłova ŭ Minsku. Jana stvarała pieraškody na peŭnych chvalach, na jakich dla SSSR tranślavalisia zachodnija radyjostancyi.
«Usie viedali ab joj i ličyli heta narmalnym. A čamu narmalna? Chto maje prava abmiažoŭvać nas u atrymańni infarmacyi?» U instytucie sp. Siarhiej atrymaŭ vajskovuju śpiecyjalnaść sapiora. Tamu nie było prablem z tym, kab usio raźličyć. Składaniej było z vybuchoŭkaj. Ale i hetaje pytańnie vyrašyłasia.
«Hrupa» Chanžankova znajšła snarady časoŭ vajny i adtul dastała toł.
«Z čysta praktyčnaj padrychtoŭkaj da akcyi było drenna. Prysutničali zaduma, žadańnie… Ale, napeŭna, ničoha nie ŭzarvali b. Chutčej za ŭsio, nie…», — adznačaje Siarhiej Chanžankoŭ ciapier. Aryštoŭvali ž antysavietčykaŭ pa navodcy čaćviortaha člena hrupy, jakoha pryniali paźniej za astatnich. Sp. Siarhiej upeŭnieny, što toj student supracoŭničaŭ sa śpiecorhanami. «Nakryli» ŭ internackim pakoi Viktara Chrapavickaha. Pierad adjezdam na letniuju instytuckuju praktyku vyrašyli schavać toł, šryfty, prahramu. «Mianie aryštavali sa snaradam u rukach. Ja ad jaho jašče admiažoŭvaŭsia, maŭlaŭ, znajšoŭ. Viktaru ž admaŭlacca było niemahčyma: pry sabie jon mieŭ našu prahramu. Tamu jon adrazu pačaŭ davać pakazańni. A ja tolki na nastupny dzień, kali mnie pakazali jaho pryznańnie».
Heta byŭ start dziasiacihadovamu źniavoleńniu.
U mardoŭskim łahiery, kudy nakiravali Chanžankova, znachodzilisia adny palityčnyja: ułasaŭcy, banderaŭcy, litoŭskija lasnyja braty, byłyja palicai. Ale jon nie ličyć tyja hady stračanymi. «Hety čas byŭ vielmi cikavy, ale tolki dla tych, chto ŭsurjoz na heta chvareŭ. Ja ciapier škaduju, što ŭ mianie nie chapiła času (heta za dziesiać hadoŭ!), kab paznajomicca z tymi, chto prajšoŭ vajnu». Zatoje było znajomstva ź Cimocham Vostrykavym — pradstaŭnikom Rady BNR, jakoha ŭ 1952 hodzie zakinuli ŭ Biełaruś samalotam dla arhanizacyi antysavieckaj baraćby. Čałaviek hety ŭraziŭ Chanžankova addanaściu Biełarusi.
Źbirać razam tysiačy palitviaźniaŭ było niebiaśpiečna. Ale sp. Chanžankoŭ kaža, što «bolšaść heta byli tyja, chto ni ab jakim supracivie tam i nie maryŭ. Jany chacieli tolki vyzvalicca. I kali kažuć, što heta vorahi savieckaj ułady… ničoha padobnaha. Heta byli nieščaślivyja ludzi. Jany trapili spačatku ŭ savieckuju armiju, a zatym u pałon, stali palicajami. A da ŭsiaho jany pa bolšaści byli ŭ łahiery na słužbie ŭ KHB».
Vyzvalicca chacieli ŭsie. Ale niekatoryja i nie zabyvali ab mecie, jakuju stavili pierad saboj — zmahańnie. Nichto nie moh dumać ab niejkim paŭstańni ci niečym padobnym. Adzinaje, ab čym išli havorki — kab stvaryć niejkuju arhanizacyju paśla vyzvaleńnia. «My ličyli, što bolš raniejšych pamyłak nie zrobim. Maŭlaŭ, stvorym takuju arhanizacyju, jakuju nichto nie vykryje. Ale heta byli iluzija. Čałaviek, jaki trapiŭ u łahier, byŭ pad nahladam da kanca žyćcia».
Dziesiać hadoŭ prajšli. Raniej byłych «palitzekaŭ» nie puskali nazad tudy, adkul zabirali. Ale kali vyzvalaŭsia, zabaronu admianili: jana praciahvała dziejničać tolki adnosna Zachodniaj Ukrainy, Litvy, Maskvy, Leninhrada. «Kali viałosia śledstva pa majoj spravie, apytali ŭsich znajomych, kahości navat zavierbavali. I im było zručniej, kab ja viarnuŭsia ŭ Minsk». U Minsku žyli baćki, małodšy brat, jakoha ŭsialak admiažoŭvali ad luboj prajavy antysavietčyny. A starejšaha syna nichto nie asudžaŭ. Baćki ličyli siabie vinavatymi ŭ tym, što adbyłosia.
1973 hod. Čas brežnieŭskaha zastoju. Što źmianiłasia z času pasadki?
«Źnik strach u ludziej. Ja havaryŭ usio adkryta.
Ja słuchaŭ «Hołas Amieryki» i raskazvaŭ znajomym, kaleham. I jany sami słuchali. Bo kali mianie pasadzili, takoha prosta nie mahło być.
Ale nielha skazać, što ludzi rvalisia da baraćby».
Pa viartańni Chanžankoŭ znachodziŭsia pad nahladam śpiecorhanaŭ. Uładkavaŭsia na pracu. Naziraŭsia karjerny rost. Praŭda, padniacca vyšej pasady hałoŭnaha inžyniera zabaraniali.
U
***
Siarhiej Chanžankoŭ nar. u 1942 u horadzie
