Konsuł BNR u Maskvie 38

20 kastryčnika spaŭniajecca 125 hadoŭ z dnia naradžeńnia Alaksandra (Alesia) Burbisa. Anatol Sidarevič publikuje nieviadomuju pramovu Jazepa Losika na pachavańni hetaha vydatnaha dziejača nacyjanalna-vyzvolnaha ruchu i biełaruskaje kultury.

Rada BNR. Pieršy źleva siadzić Aleś Burbis.

Tut drukujecca nie narys žyćcia i tvorčaści hetaha talenavitaha čałavieka, suzasnavalnika Biełaruskaje Sacyjalistyčnaje Hramady, arhanizatara revalucyjnaha zmahańnia ŭ 1905–1906, viaźnia Łukišak, arhanizatara biełaruskaha choru i biełaruskaje dramatyčnaje družyny ŭ Vilni, zasnavalnika ekanamičnaje hieahrafii Biełarusi, adnaho ź pieršych historykaŭ biełaruskaha nacyjanalna-vyzvolnaha ruchu i biełaruskaha teatru (jaho ŭspaminy «Kolki słoŭ ab biełaruskim teatry i chory» drukujucca sioleta ŭ piataj knižcy «Dziejasłova»), konsuła BNR u Maskvie, namieśnika narodnaha kamisara zamiežnych spravaŭ BSSR. Kožny, chto choča daviedacca pra Alaksandra Burbisa bolej, moža razharnuć druhi tom Encykłapiedyi historyi Biełarusi i pračytać hruntoŭny artykuł Michasia Biča.

Tut drukujecca pramova, jakuju jašče adzin revalucyjanier i zmahar za Biełaruś, Jazep Losik, skazaŭ nad śviežavykapanaju mahiłaju Alaksandra Burbisa 22 sakavika 1922 hoda na Staražoŭskich mohiłkach u Miensku.

Aleś Burbis byŭ ź plejady tych patryjotaŭ Biełarusi, jakich nazvali nacyjanał-kamunistami (Źmicier Žyłunovič, Usievaład Ihnatoŭski, Alaksandr Čarviakoŭ i dziasiatki inšych dziejačoŭ). U adroźnieńnie ad balšavikoŭ, biełaruskim nacyjanał-kamunistam, jak i sacyjał-demakratam, impanavała toje, što pisaŭ «poźni» Enhiels, a mienavita — što biez nacyjanalnaha vyzvaleńnia nie moža być vyzvaleńnia sacyjalnaha, što internacyjanalizm, pra jaki tak šmat kazali maskoŭskija balšaviki, mahčymy tolki pamiž samastojnymi, h. zn. raŭnapraŭnymi narodami.

Jazep Losik akcentavaŭ uvahu na hetym.

Na maju dumku, žałobnaja pramova Jazepa Losika źjaŭlajecca vydatnym tvoram biełaruskaj aratarskaj prozy. 24 sakavika 1922 hoda jaje nadrukavała «Savieckaja Biełaruś».

Vyklikajučy ŭ pamiaci słuchačoŭ vobraz praroka Majsieja, nahadvajučy historyju Vychadu narodu Izrailevaha ź Jehiptu, Jazep Losik źviartajecca da ŭžo niežyvoha Alaksandra Burbisa i kaža: «Śpi ž spakojna, biełaruski praroča! Ty nie dajšoŭ jašče da Abiacanaje Ziamli, nia dojdzie jašče i šmat chto z nas, bo ŭsie my ŭ niavoli radzilisia i musim pamierci, jak toje žydoŭstva, što vadziŭ Majsiej pa pustyni».

Heta było niajnačaj jak pradbačańnie i losu tavaryšaŭ, jakija składuć svaje hałovy ŭ 1930-ch hadoch, i svajho asabistaha losu.

Anatol Sidarevič

Jazep Losik. Nad mahiłaj Alesia Burbisa

Tavaryšy i hramadzianie! Ja pryjšoŭ siudy, kab ad imia Instytuta biełaruskaj kultury prynieści apošniaje ŭšanavańnie i pieradać apošniaje praščaj najlepšamu synu Biełarusi, dobramu hramadzianinu i darahomu našamu tavaryšu Alaksandru Burbisu. Jak čornaja chmara, źvisła nad Biełaruśsiu pachavalnaja žałoba. Adzin za druhim zychodziać u mahiły najlepšyja ludzi našaj mnohapakutnaj staronki, našy nacyjanalnyja praroki.

Revalucyja, vialikaja rasiejskaja revalucyja, što raźbiła strašny rasiejski astroh narodaŭ dy naściež rasčyniła dźviery na volu, na šyrokija prastory nacyjanalnaha i sacyjalnaha pierabudavańnia, — hetaja revalucyja razam z radaściu vyzvaleńnia pryniesła nam, biełarusinam, najciažejšy ŭdar. Nivodzin narod na terytoryi byŭšaj Rasiejskaj impieryi nie daznaŭ takich ciažkich strat u ludziach — pravadyrach, jak našaja staronka Biełaja Ruś. U samym pačatku revalucyi zyšoŭ u syruju ziamielku naš słaŭny paeta, piaśniar charastva, vialiki zamiłavalnik svaje niaščasnaje Ajčyny Maksim Bahdanovič. Pamior ad suchot, 23-letnim junakom [M. Bahdanovič žyŭ 25 hadoŭ — AS] z malboju ŭ vusnach: «Maci rodnaja, maci kraina! Ty prabač, ty prymi svajho syna, za ciabie jamu ŭmierci dazvol!»

Roŭna cieraz hod pajšoŭ za im u chałodnuju mahiłu taksama ad suchot druhi naš paeta, biełaruski lirnik Kahaniec. A jašče cieraz hod za imi ŭśled pajšoŭ u maładym 37-letnim vieku [I. Łuckievič pražyŭ 38 hadoŭ. — AS] revalucyjanier, pijanier biełaruskaha adradžeńnia, publicyst i vučony Ivan Łuckievič, pamioršy hetaksama ad suchot. A pazaletaś uvosień dzieś u dalokaj Halicyi pachavali jašče adnaho našaha revalucyjaniera i słaŭnaha paeta, pieražyŭšaha ŭ Sibiry viečnaje pasialeńnie da revalucyi, Alesia Haruna. U Halicyi jon lačyŭsia ad suchot i pamior, pajšoŭ, jak śviečka, da nieba i panios z saboju svaje «dumki-dyjamienty» [Niepasrednaju pryčynaju śmierci A. Haruna (28.07.1920) była kryvaŭka. Pachavany jon u Krakavie. — AS]. A voś sioleta, jašče na prošłym tydni, zahraničnyja haziety prynieśli novuju žałobnuju viestku — ab śmierci najstarejšaha adradženca i piśmieńnika Jadvihina Š., Antona Lavickaha, i hetaksama ad suchot. A siońnia my syšlisia siudy, kab pachavać u syruju ziamielku novuju achviaru suchot — revalucyjaniera i słaŭnaha biełarusa-adradženca Alaksandra Burbisa.

Jak čornaja chmara, źvisła nad Biełaruśsiu pachavalnaja žałoba.

Što ž heta za fatalnaja dola takaja, što ŭsich ich skasiła śmierć suchotami? Dzie pryčyna taho, što biełaruski paet i piśmieńnik, biełaruski vučony, biełaruski hramadzianski dziejač, biełaruski revalucyjanier umiraje ad suchot — ad chvoraści, što raźvivajecca tolki ŭ padvojna ciažkich, u padvojna nienarmalnych umovach žyćcia?

A pryčyna tut taja, što jany byli nia tolki paetami i piśmieńnikami, nia tolki vučonymi hramadzianskimi dziejačami, nia tolki revalucyjanierami-sacyjalistami i kamunistami, a byli jany jašče i biełarusinami. Jany nieśli na plačoch svaich padvojny ciažar, padvojny kryž, i hetym druhim kryžam na ramiu ich była biełaruskaja sprava, nacyjanalnaje adradžeńnie. U darevalucyjnyja časy, u časy caryzmu być biełarusam — heta značyła narazić siabie na ŭsie niaščaści śvietu hetaha. Aryštam, astroham, kajdanami, Sibirju i katarhaj karaŭ biełarusa caryzm, a paśmieški, ździek, źnievažeńnie i hvałt sustrakaŭ biełarusin z boku ŭsiaho hramadzianstva, pačynajučy ad pana-buržuja i kančajučy chamam-praletaram.

Biełarusin u darevalucyjnyja časy — heta šaleniec, varjat, kamiedyjant, apošni čałaviek, z katorym hańbavali vitacca znajomyja, a svaje rodnyja vyrakalisia i praklinali jak adščapienca i vyradka. Hetaha ciažaru, hetaj piakielnaj muki nia moh vytrymać nijaki, navat zialezny čałaviečy arhanizm.

A ciapier? Chiba nie ablivajecca kryvioju serca biełarusina, pazirajučy na toje, jak jaho maci-kraina razrezana na čaści, jak žyvoje čałaviečaje cieła? Chiba heta nie piakielnaja muka, chiba heta nie ahoń, z połymiem katoraha nia moža supiarečyć nijakaje čałaviečaje žyćcio?..

Voś hetaha padvojnaha ciažaru, hetaj muki nia moh vytryvać i niabožčyk A. Burbis, — zachvareŭ jon na suchoty dy pamior. Nia vydzieržali siły jaho taho niepamiernaha ciažaru, katory ŭzłažyŭ jon na ramia svajo i nios až da śmierci z samaha pačatku 1900-ch hod. Niabožčyk vyjšaŭ na nacyjanalna-revalucyjnuju pracu daŭno, jašče maładzieńkim chłapčukom, pracavaŭ 22 hady i sapačyvaŭ chiba tolki tahdy, kali carski ŭrad sadziŭ jaho ŭ vastroh. Niabožčyk byŭ pieršym śviadomym biełarusinam-sacyjalistam; jon pieršy vystupaŭ na mitynhach, na schodach z revalucyjnymi pramovami pa-biełarusku. U tyja darevalucyjnyja časy publičnaje vystupleńnie pa-biełarusku było tak niespadziavana, jak hrom u jasnuju pahodu. A što važniej za ŭsio, dyk heta toje, što niabožčyk byŭ u pieršym liku tych, chto ŭ 1902 h. prahałasiŭ łozunh niezaležnaści Biełarusi, chto bieź dziaržaŭnaj niezaležnaści nia bačyŭ sacyjalnaha vyzvaleńnia pracoŭnych mas. Niabožčyk Burbis byŭ pieršym zakładčykam pieršaj revalucyjna-nacyjanalnaj biełaruskaj partyi «Bieł. Sac. Hramady».

Apošnim časam jon staŭ kamunistam, ale ni na momant nie zabyvaŭ, što nie «adzinym chlebam žyŭ byvaje čałaviek», što ŭ carstva sacyjalizmu ŭvojduć nie praletary krajoŭ, a praletary narodaŭ, što sacyjalistyčny internacyjanał heta nie suma ludziej biez nacyjanalnaha tvaru, a hramada nacyjanalna śviadomych narodaŭ. Koratka kažučy, niabožčyk razumieŭ, što

biez nacyjanalnaha vyzvaleńnia nie moža być i sacyjalnaha vyzvaleńnia.

A nacyjanalnaje vyzvaleńnie jon myśliŭ jak poŭnuju niepadzielnuju dziaržaŭnuju niezaležnaść dla svajho biełaruskaha narodu. Ale nie dažyŭ da hetaha ščaścia. Jon pakinuŭ svoj narod, svaju Maci-Biełaruś jašče ŭ mukach vyzvaleńnia, padzielenuju na čaści. Adnu jon mieŭ naharodu za svaju ciažkuju pracu biełarusina-revalucyjaniera. Pierad śmierciu jon užo moh uzajści na tuju vysokuju horu, adkul, jak i Majsiej, aziraŭ Abiacanuju Ziamlu Biełaruskaha Narodu. Jon užo bačyŭ tyja šyrokija śvietłyja prastory, pad jakimi zapanuje mnohapakutny biełaruski narod, dzie jon budzie hetaksama pracavać, žyć i barocca za novaje i jašče lepšaje žyćcio, ale baraćba jaho asałodzicca nievymoŭnaju radaściu svaje ŭłasnaj nacyjanalnaj tvorčaści, katoraj nie adčuvajuć i nie razumiejuć usie nacyjanalna sytyja narody [Nacyjanalna sytyja (nasyčanyja) narody — termin, jaki sustrakajecca ŭ pracy Ota Baŭera «Nacyjanalnaje pytańnie i sacyjał-demakratyja». — AS].

Śpi ž spakojna, biełaruski praroča! Ty nie dajšoŭ jašče da Abiacanaje Ziamli, nie dojdzie jašče i šmat chto z nas, bo ŭsie my ŭ niavoli radzilisia i musim pamierci, jak toje žydoŭstva, što vadziŭ Majsiej pa pustyni.

Spačyvaj, najlepšy synie Biełarusi! Imia tvajo nie zabudziecca nikoli! Čyrvonymi, ahniovymi litarami budzie ŭpisana jano ŭ historyi nacyjanalnaha adradžeńnia i revalucyjnaha ruchu Biełarusi!

Tut, u rodnaj ziamielcy, u žoŭtym piasočku, tut, być moža, u brudzie znojduć tvaje słabyja hrudzi sabie pakoj! A ty, rodnaja ziamielka… Nie budzieš ciažkaja ty synu svajmu, ziamla!

Anatol Sidarevič, padrychtoŭka da druku i zaŭvahi

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH