«Chłopčyku prykładam raźbili ŭsiu hałoŭku»

I partyzanski hvałt, i ździeki nacystaŭ. Uspaminy Kanstancina Hajduka, jaki padletkam pracavaŭ u partyzanskim špitali pad Biehamjem: niazručnyja dla aficyjozu, nieacennyja dla naščadkaŭ.

Usio mieniej zastajecca ludziej, jakija bačyli apošniuju vajnu na svaje vočy. Ale dziŭnaja reč: i takim ludziam u sučasnaj Biełarusi, zdarajecca, nie dajuć słova.

U redakcyju «NN» źviarnuŭsia Kanstancin Hajduk, 79‑hadovy žychar Biahomla. Padletkam jon pracavaŭ u partyzanskim lasnym špitali. Pabačyŭ stolki, što chapiła b na zachaplalnuju knihu. Ale dziaržaŭnyja vydańni, u jakija spadar Hajduk dasyłaŭ svaje ŭspaminy, admovilisia dać jamu słova: nadta ŭžo niazručnaja jaho vajennaja praŭda. Sprava ŭ tym, što Kanstancin Hajduk nie tolki pamiataje pakuty miascovych žycharoŭ i hieraičnyja spravy abaroncaŭ, ale nie zabyŭsia i na toje, jak niekatoryja dziejačy, vybiŭšysia ŭ partyzanskija kamandziry, čynili hvałt nad niaŭhodnymi im ludźmi, zvodzili asabistyja rachunki.

Kanstancin Hajduk śviedčyć nie tolki ad svajho imia.

Jon pravioŭ sapraŭdnaje daśledavańnie, abyšoŭ vakolicy Biahomlščyny, sustrakaŭsia sa śviedkami padziejaŭ — i z achviarami, i z byłymi partyzanami.

Miž inšym, pra našumiełyja ŭspaminy svajho ziemlaka Illi Kopyła, nadrukavanyja ŭ «Narodnaj voli», spadar Hajduk adhukajecca ź lohkaj uśmieškaj. U adroźnieńnie ad spadara Kopyła, jaki hladzieŭ na vajnu dziciačymi vačyma, Kanstancin Hajduk na ŭłasnaj skury adčuŭ, jak lutavali na Biahomlščynie niemcy. Nie škaduje jon i mocnaha słoŭca dla tych, chto dobraachvotna prysłuhoŭvaŭ nacystam. Ale i pra spravy niekatorych partyzanskich kamandziraŭ spadar Hajduk maŭčać nie choča.

Z uspaminaŭ Kanstancina Hajduka vynikaje, što ziarniatki nianaviści, pasiejanyja jašče ŭ časy stalinskich represijaŭ, uzyšli ŭ piakielnych umovach vajny, i byŭ kryvavym umałot.

U 1930‑yja NKVD źniščyła baćku Kanstancina Hajduka, nacysty spalili viosku ŭ vajnu, a partyzanski atrad rasstralaŭ jaho dziadźkoŭ jak «padazronych», rodzičaŭ «voraha naroda». Padobny los byŭ u mnohich jaho ziemlakoŭ. Tym nie mienš, Kanstancin Hajduk pajšoŭ u partyzany, dapamahaŭ ratavać ranienych, ciešyŭsia z vyzvaleńnia rodnaj vioski savieckimi sałdatami. A što siońnia? Jamu i słova vymavić nie dajuć. Voś vam i skradzienaja pieramoha, pra jakuju apošnim časam tak šmat havorać i pišuć…

Aleś Kudrycki

***

Biahoml - partyzanskaja stalica

Kanstancin Hajduk

Aŭtamatčyki partyzanskaj bryhady «Žalaźniak»

Bryhada «Žalaźniak» na maršy. Luty 1943 h.

Partyzanski špital u lesie pad Biahomlem.

Ściapan Mankovič, kiraŭnik biahomlskaj partyzanki

Aficyjny pohlad na padziei vykładzieny ŭ knizie: I. F. Citkoŭ «Bryhada «Žalaźniak», Minsk, «Biełaruś», 1976 h.

Uryvak ź lista Alaksandry Sienčanki (Šyły), ziamlački Kanstancina Hajduka

Kanstancin Hajduk: «Uvieś rod naš źništožyli»

Kanstancin Ivanavič Hajduk źviedaŭ i bol stalinskich represijaŭ, i žachi vajny, i paślavajennuju razruchu. Jon naradziŭsia 79 hod tamu ŭ vioscy Saŭski Bor, kala Biahomla. Spadar Hajduk abyšoŭ usie vakolicy, źbirajučy śviedčańni ludziej, jakija, jak i jon, paciarpieli ŭ vajnu i ad niemcaŭ, i ad partyzanaŭ.

1930‑ia: aryšt za aryštam

«Ja pačaŭ zajmacca hetym pytańniem, tamu što ŭvieś rod naš źništožyli», — z horyčču kaža Kanstancin Ivanavič. Jaho prodki — pryhonnyja sialanie. Baćka, Ivan Alaksiejevič Hłazko, pajšoŭ u Čyrvonuju Armiju dobraachvotnikam. Pad Biahomlem trapiŭ u pałon da palakaŭ, ale zdoleŭ źbiehčy.

U 1929 h. NKVD aryštavała dziadźkoŭ spadara Kanstancina, starejšych bratoŭ jaho baćki — Michaiła i Alaksandra Hłazko. Trybunał u Viciebsku asudziŭ ich da dziesiaci hod łahieraŭ jak špijonaŭ. «Byli jany mocnyja, zdarovyja, pracavać umieli.

Dziadźka Michałka ź ziamloj razmaŭlaŭ, jak z čałaviekam.

Idzie pa poli, voźmie ziamlu ŭ ruku, prykładzie da vusnaŭ: «Voj, ziamlica maja, voj, užo ž ja chutka ciabie budu arać dy zasiejvać!» — uzhadvaje spadar Hajduk.

U 1933 h. — novy ŭdar: aryštavali baćku spadara Kanstancina razam ź plamieńnikam Arcipam, synam «špijona» Michałki. Dadomu baćka ŭžo nie viarnuŭsia. Paźniej Kanstancinu Ivanaviču pakazali ŭ KHB zahad na jaho rasstreł. Represiŭnaja mašyna prahłynuła amal usiu mužčynskuju častku siamji.

Niečakanaje vyzvaleńnie

«Žyli my — nie daj Boh, — uzhadvaje Kanstancin Hajduk. — U nas usio‑ŭsio zabrali. Kubak, viadro, ziernie da kropielki. I navat zabaranili mamie chadzić u les pa drovy».

A ŭ jaje było troje małych dziaciej na rukach. Znajomy milicyjanier paraiŭ žančynie raźvieścisia z mužam, voraham naroda. Inakš, maŭlaŭ, sami patrapicie ŭ Sibir. Tak Kanstancin Ivanavič atrymaŭ proźvišča maci — Hajduk. Ale — dziva dziŭnaje: u 1933 h. dziadźki Michałka i Alaksandr viarnulisia z łahieraŭ u Karelii, bo im skaracili termin. Dziadźku Michałku dazvolili pasialicca ŭ Lepieli. Unačy jon upotajki prychodziŭ u Saŭski Bor. Kali pačniecca vajna, Michałka zdoleje viarnucca ŭ rodnuju chatu. Na svaju biadu…

Nalot karnikaŭ

Nastup niemcaŭ byŭ imklivym. Na akupavanaj Biahomlščynie pakrysie arhanizoŭvalisia partyzanskija atrady.

«Adna z hrupaŭ, pad kiraŭnictvam Ściapana Mankoviča i Ramana Dziakava, zachapiła niamieckuju mašynu na šašy, rasstralała šafiora. I pryhnała jaje ŭ našuju viosku! — raspaviadaje Kanstancin Hajduk. — Našto? Niemcy ž rasstrelvali sialanaŭ za malejšaje padazreńnie ŭ suviaziach z partyzanami! A atrad Michaiła Byčkova pryjšoŭ ŭ Biahoml i abrabavaŭ kramu. Išli adtul, kuryli, kidali papierki — i znoŭ‑taki ŭ našuju viosku. Nu, niemcy pasłali karnikaŭ. Dobra, što heta byli litoŭcy, jany tolki chaty źniščyli. Kali b niemcy — jany b nas tam, jak myšej, papalili».

Narodnyja mściŭcy

19 śniežnia partyzany zaniali Biahoml i pačali składać śpisy viaskoŭcaŭ, padazravanych u suviaziach ź niemcami. Patrapiŭ u śpisy i «były špijon» dziadźka Michałka. Dalej razyhrałasia drama, pra jakuju Kanstancinu Hajduku raskazvaŭ jaje niepasredny ŭdzielnik, partyzan Piotr Šaman:

«Na druhi dzień Kalad, 8 studzienia, partyzany padjechali da chaty, dzie žyŭ dziadźka Michałka: «Chadzi‑ka siuda, sadzisia».

Zavieźli pad viosku Bieraśnioŭku, u jelničak: «Złaź!» Dziadźka Michałka pierachryściŭsia, staŭ. Viedaŭ užo, što apošniaja daroha. Raptam — lacić vazok. Padjazdžaje čałaviek z Domžaryc, Vaškievič Ivan, siabra Mankoviča. Hety Ivan duža nienavidzieŭ dziadźku Michałku. Jak našych aryštavali, jon, Vaškievič, zabraŭ sabie chatu Uładzimira, małodšaha brata dziadźki Michałki.

I voś dziadźka Michałka patupaŭ pa śniezie, šapka takaja stareńkaja, valonki stareńkija — nu dzie ž jamu, viedajecie, było paśla łahiera novaje spravić… A Ivan Vaškievič uziaŭ u adnaho z partyzanaŭ vintoŭku i sam jamu ŭ śpinu streliŭ. Takaja była nianaviść!»

Praciah raspravy

Pra toje, što adbyłosia dalej, spadaru Hajduku raspaviała jaho plamieńnica, Nadzieja Hłazko: «Syn dziadźki Michałki, Viktor, pajechaŭ u Bieraśnioŭku na Kalady ŭ hości. Partyzany — za im. I pavieźli ŭ toje samaje miesca, kab rasstralać».

Kala ŭźlesku ich dahnała siastra Viktora, Ksienija, jakaja jechała śledam. A z susiedniaj vioski ŭžo lacieła poŭnaja žachu Nadzieja Hłazko. Pa darozie jechali i inšyja ludzi ź Bieraśnioŭki — za sienam. Padniali kryk: «A što vy robicie! Niemcy zabivali, a ciapier vy zabivajecie!» — uzhadvaje spadar Kanstancin apovied Nadziei. — Tady partyzany pasadzili Viktora ŭ sani i pryvieźli ŭ štab da Mankoviča. Jon na ich: «Čamu nie rasstralali?» A Viktor z Mankovičam — ziemlaki, razam słužyli ŭ armii ŭ 1922 h., łožki pobač stajali.

Cieraź dźviery było čutno, jak Mankovič kazaŭ Viktoru: «Ja pamylaŭsia ŭ tabie. Čaho ty žyvieš sa špijonam?» «Heta ž moj baćka, jaki jon špijon?» — spytaŭsia Viktor. Hrymnuŭ streł.

A žoncy Viktora Naście ŭžo skazali, što Viktora zabrali. Taja tak lacieła, zdajecca, nijakaja b siła nie spyniła. Ułamiłasia tudy, upała na muža: «Aj, moj rodnieńki!» A Mankovič padyšoŭ — i joj u hałavu streliŭ. Potym skazaŭ: «Viazicie ŭ Bierazino (heta radzima Mankoviča, dvaccać kiłamietraŭ ad Biahomla) i pavieście tam na drevie».

Vioz trupy ŭ Bierazino toj samy partyzan Piotr Šaman, ź jakim spadar Hajduk hutaryŭ paśla vajny: «Pryvieźli. Sabralisia ludzi: «Kaho ž buduć kaźnić, što takoje?» Ich cieły vykinuli z vazka, adzin partyzan, prachadzimiec taki, pačaŭ viaroŭku viešać na biarozie. A ludzi jak zakryčali! Jany pabačyli, što heta Viktor. Znajomyja, navat rodnyja byli. Dyk partyzany trupy znoŭ u vazok za ruki‑nohi ŭkinuli i kudyści zavieźli».

Źniščeńnie «padazronych»

«Ja vielmi šmat pachadziŭ pa hetym rajonie, u kožnaj chacie byŭ, — zapeŭnivaje Kanstancin Hajduk, hartajučy svaje zapisy. — Voś, naprykład, Ivan Stavier. Polskuju vajnu prajšoŭ, finskuju prajšoŭ i na druhi dzień dobraachvotnikam u hetuju vajnu pajšoŭ. Abaraniaŭ Maskvu, Leninhrad, byŭ dvojčy paranieny.

Pryjšoŭ dadomu — a ni siostraŭ, ni žonki, ni baćki niama. Žančynaŭ partyzany zastrelili, a baćku — niemcy.

Jaho siostraŭ, Kaciu i Ału, i žonku Maryju partyzany abvinavacili ŭ supracoŭnictvie ź niemcami i rasstralali ŭ lesie pad Bieraśnioŭkaj. Čamu, maŭlaŭ, nie zabaraniali niemcam da vas u chaty zachodzić? A kudy lu¬dziam było padziecca? Uvohule, u tyja dni partyzanskija śpiechrupy źniščyli ŭ našych vakolicach bolš za 60 čałaviek».

Raspłata za spalenuju viosku

Historyja sa spalenaj vioskaj Saŭski Bor mieła kryvavy praciah. Partyzany abvinavacili siamju Rašeŭskich, jakaja žyła na chutary Pierasoŭ, u tym, što jany naviali karnikaŭ. «Usiu siamju vybili, — aburajecca Kanstancin Hajduk. — Partyzany sami śled prakłali ŭ viosku skradzienaj niamieckaj mašynaj. Ale treba było na niekim adyhracca».

Kanstancin Hajduk dobra viedaŭ Rašeŭskich: «Na tym chutary adzinaccać čałaviek žyli, u asnoŭnym — žančyny i dzieci. Dobryja byli ludzi, biednyja. Baćka da vajny leśnikom byŭ». Pra toje, što adbyłosia na chutary, Kanstancinu Hajduku raspavioŭ syn haspadara chutara Kanstancin Rašeŭski, jaki tady byŭ jašče chłopčykam i cudam vyžyŭ. Spadar Hajduk adšukaŭ jaho paśla vajny ŭ Barysavie: «Jon mnie raskazvaŭ, što tata i mama płakali, prasili: vy nas pastralajcie, dziaciej tolki nie kranajcie. A partyzany ich i pačali stralać.

Chłopčyk, jaki ŭ kałysačcy byŭ, zakryčaŭ. Dyk jany jamu prykładam raźbili ŭsiu hałoŭku.

Jamu try hodziki było. A druhi chłopčyk, Kościa, jaki lažaŭ na łožku (jamu piać hod było), hałavu pryŭźniaŭ, i niechta streliŭ jamu ŭ hrudzi. Kula dajšła da chrybietnika i zasieła. I jon zhubiŭ prytomnaść. Kolki jon tam lažaŭ — nie pamiataje. Praź niejki čas ludzi ź vioski Vuskramje išli tudy, za raku, u jahady. Padyšli da chutara, a tam sabaki brešuć, vyjuć! Karovy ravuć dzika! Jany zajšli ŭ chatu, a tam — trupy. Tady jany chucieńka paviedamili ŭ Pastrežža, dzie hetych chutaranaŭ, katolikaŭ, radnia. Pryjechali jany na chutar i zaŭvažyli, što hety chłopčyk žyvy, kroŭ ciače… Advieźli jaho ŭ Padstrežža. Tam daktary partyzanskija jamu rabili apieracyju, dastali kulu».

Razmaŭlaŭ spadar Hajduk i ź Ivanam Aŭtuškam, rodnym bratam partyzanskaha kamandzira Kuźmy Aŭtuški. Kanstancin Ivanavič kaža, što Ivan raspaviadaŭ jamu, jak «stajaŭ pad aknom chaty», pakul tam čyniłasia partyzanskaja pomsta.

Niamieckija prysłužniki

Naciarpielisia žychary Saŭskaha Boru i ad biełarusaŭ, jakija prysłuhoŭvali niemcam. U 1943 h. viosku znoŭ spalili. Siamja Hajdukoŭ pierazimavała ŭ vioscy Pierachodcy, a ŭviesnu viarnułasia na svajo pažaryšča. «Pasiejalisia niejak, zahatavali materyjał, došak — i pačałasia błakada, — uzhadvaje spadar Kanstancin. —

Jak heta strašna było! Niemcy iduć — usio žyvoje palać, zabivajuć…

My pazakopvali toje‑sioje i pajechali ŭ bałota, u les, schavalisia ŭ šałašy. Ranicaj ja zalez na vysokuju jełku i pahladzieŭ u bok Biahomla. Vioski harać, jak śviečki! Dymy, zdavałasia, až pad nieba padymajucca».

Nieŭzabavie siamja Hajdukoŭ navažyłasia viarnucca ŭ Saŭski Bor. Ažno vyjaviłasia, što viosku znoŭ źniščyli. Pryčym, najbolš škody narabili padvodčyki — tyja, kaho niemcy nabirali ź miascovaha nasielnictva dla arhanizacyi pieravozak. «Padvodčyki — miarzotniki, niahodniki, paraskryvali našyja jamy‑schovanki, pataptali harody, usio, što my narychtoŭvali, u dvarach papalena, — aburana ŭzhadvaje Kanstancin Hajduk. — U kaho chata była niaskładzienaja — taksama spalili. Ja potym ich adšukaŭ. Heta ludzi byli ź Lepielskaha rajona. Ja, praŭda, nie zajaŭlaŭ na ich u KDB. Možna było, ale pieradumaŭ…»

Lasny špital

Partyzany pastanavili stvaryć lasny špital za 3 km ad Saŭskaha Boru. Kanstancin Hajduk razam ź inšymi viaskoŭcami da listapada 1943 h. pabudavali tam siem ziamlanak. Dapamahaŭ padvozić ranienych.

Spadar Kanstancin z žacham uzhadvaje niamieckuju bambardziroŭku ŭ mai 1944 h.: «My kryšku adbiehlisia ź siastryčkaj maleńkaj, pad pavietku schavalisia, čujem: hudziać samaloty. Stohn taki ciažki. Naličyŭ vasiamnaccać samalotaŭ. Jak pačała kałacicca ziamla, jak pačało ŭsio traščać, irvacca, łamacca! Ja daloka adbiehsia, a ŭsio zdajecca — nad hałavoj laciać. U vioscy — poŭna dymu! Na vulicy, na harodach — jamy vializnyja, ścieny pavyłamanyja, dachi z bujnakalibiernych kulamiotaŭ pasiečanyja… Aj, jak ciažka było! Jak nas niemcy haniali! My pieranačavali na adnym astravočku pasiarod bałota, a paśla pabiehli dalej. Kudy ni pabiažy — stralajuć.

Paŭtoptvalisia niejak u hetaje bałota, paŭciskalisia i travoj źvierchu prykrylisia.

Adzin dzień, potym druhi dzień tak sama i treci dzień… Pamiataju, siadzieŭ ja pad karčom — i raptam doždž pajšoŭ. Jakaja radaść, kali doždž idzie! Ja lubiŭ doždž — bo niemcy tady nie chadzili pa lesie. Ja sieŭ na karčy, nohi vyciahnuŭ — a sam basanož, uvieś mokry. I raptam baču: daŭžeznaja hadziuka skruciłasia kala noh maich! Čornaja takaja, u łusački. Hałavu krychu pryŭźniała — i papaŭzła preč. A ja joj pazajzdrościŭ. Dumaju: jakoje joj ščaście, jak joj dobra žyć! Nikoha nie baicca…»

Svaje!

Praz tydzień viarnulisia ŭ spalenuju viosku. «Spali, nie raspranuŭšysia», — raspaviadaje spadar Kanstancin. I raptam: «U niebie laciać samaloty. Zorački na kryłach! A pa darozie čałaviek skača, nohi ledź nie da ziamli: kabyłka maleńkaja. Padjazdžaje da nas i kryčyć: «Našy pryjšli, našy pryjšli!»

My pabiehli, hladzim: tak, sałdaciki našy! Oj, my jak rynulisia da ich… Pačali abdymać, całavać!

Stali raspaviadać, jak nam ciažka było, jak my doŭha pakutavali, mučylisia», — uzhadvaje spadar Kanstancin sa ślaźmi na vačach.

Tanki z savieckimi sałdatami dajšli da vioski Brody. Ale radaść była zaŭčasnaj: «A potym ściarviatniki nalacieli niamieckija… I źniščalniki, i bambavozy. Jak pačali jany bambić les, dzie tanki stajali… Jak hrymieła ŭsio! I zienitki bili. U niebie irviecca snarad — i adrazu abłačynka ŭźnikaje. Zdavałasia, što tymi barančykami ŭsio nieba pakryłasia. A potym my daviedalisia, što byli pabityja našy tankisty. Oj, jak my haravali, jak sumavali… Jany ž išli nas ratavać, niedzie i rodnyja ichnija, i žonki, i siemji, i dzieci. Taki sum nas braŭ, što jany pryjšli i tut užo palehli naviečna…»

Roznyja byli partyzany

Žyćcio paśla vajny było ciažkaje. Mužčyny zahinuli — chto ŭ stalinskich łahierach, chto na vajnie. Haspadarku ciahnuli žančyny i padletki. Nieŭzabavie kałhas, u jakim pracavaŭ małady Kościa Hajduk, rasfarmavali, i jon padaŭsia na Minski traktarny zavod. Papracavaŭ piać hod i pastupiŭ u piedinstytut na zavočnaje adździaleńnie. 35 hod adrabiŭ školnym nastaŭnikam. Tolki pad samuju piensiju viarnuŭsia ŭ rodny kraj. Jašče i dzieciam, i ŭnukam dapamahaje hrašyma ź piensii ŭ časy kryzisu: «Ale i toje heta radaść, što jość kamu pamahčy! Zdajecca, niedarma žyvu…»

Iluzijaŭ pra nacystaŭ spadar Hajduk nie maje: «Ideja ich była hałoŭnaja — zrabić nas rabami.

Treba było niemcaŭ pieramahčy. Bo ŭ nas by inakš i kropielki svabody nie było.

I tak jaje nie bačyli, a kali b niemcy pryjšli — to nam było b vielmi ciažka».

Spadar Kanstancin nie maje nianaviści da partyzanaŭ, ale prahnie histaryčnaj spraviadlivaści:

«Ja bačyŭ partyzanaŭ, ja bačyŭ, što tam mnohija pakutujuć, ale bačyŭ i toje, što tam mnohija byli prachadzimcy. Skurałupy.

Nie kažu, što ŭsie partyzany byli drennyja. Ja ž vaziŭ u špital ranienych, chvorych. Byli sapraŭdy dobryja, šarahovyja. Bačyŭ partyzana ŭ samarobnych łapciach z humy. U jaho sumleńnia nie chapała ŭ niekaha źniać boty. Byli sapraŭdnyja partyzany. Ale byli i niahodniki, u tym liku i siarod tych, kaho ciapier ličać hierojami».

I ŭsio roŭna, kali Kanstancin Hajduk uzhadvaje, jak padletkam pracavaŭ u partyzanskim špitali, to ŭ jaho vačach zapalvajucca zuchavatyja ahieńčyki: «Kali b, nie daj Boh, i siońnia… To znoŭ by ŭ partyzany pajšoŭ, česnaje słova!»

Zapisaŭ Aleś Kudrycki, fota aŭtara

***

Aficyjny pohlad na padziei vykładzieny ŭ knizie: I. F. Citkoŭ «Bryhada «Žalaźniak», Minsk, «Biełaruś», 1976 h.

Ściapan Ściapanavič Mankovič nie lubić šmat raskazvać pra svaje padpolnyja i bajavyja spravy», — takimi słovami pačynajecca kniha «Bryhada «Žalaźniak».

Sakratar Biahomlskaha rajkama partyi S.Mankovič ličycca stvaralnikam miascovaj partyzanki. Pieršy atrad jon stvaryŭ u krasaviku 1942 h. na bazie hrupy padpolščykaŭ i aficeraŭ‑akružencaŭ.

Što da admoŭnych uspaminaŭ viaskoŭcaŭ pra partyzanaŭ, to ŭ aficyjnych publikacyjach pašyrana takoje tłumačeńnie: «Palicai, jakija rabavali sialanaŭ, čaściakom prykidvalisia partyzanami, kab nastroić ich suprać sapraŭdnych narodnych mściŭcaŭ».

Varta adznačyć, što bryhada «Žalaźniak» składałasia ŭ asnoŭnym ź miascovych ludziej. Pavodle aficyjnych źviestak, partyzanili 23% žycharoŭ Biahomlskaha rajona. Pry hetym vajskoŭcy, jakija vyjšli z akružeńnia ci źbiehli z pałonu i dałučylisia da miascovaj partyzanki, składali nie bolš za 8% bryhady.

Kiraŭniki bryhady «Žalaźniak» Mankovič i Citkoŭ atrymali zvańnie hierojaŭ Savieckaha Sajuza.

***

Usio zabrali kamunisty i savieckaja ŭłada

Nastaŭnica biełaruskaj movy ź Minska Alaksandra Sienčanka, ziamlačka spadara Hajduka, maje padobny los. Jaje baćka byŭ represavany ŭ 1930‑yja, a maci jak žonka «voraha naroda» padpała pad padazreńnie i była rasstralanaja ŭ vajnu «narodnymi mściŭcami» razam sa svajoj rodnaj siastroj. Padajem list spadaryni Alaksandry ź nievialikimi skaračeńniami:

«…Chaču, kab choć chtości pačuŭ kryk dušy. Tamu i pišu adkryta, bo ŭžo daŭno pierastała bajacca, vyprastałasia, padniała hałavu. Choć sami ŭžo sastarylisia, a bol nie ścichaje…

U 60‑ch hadach nam prysłali reabilitacyju na baćku. Ale balšaviki i tut biez many nie mahli: pisali, što baćka pamior ad zapaleńnia varotnaj vieny ŭ 1942 hodzie. Prydumali ž chvarobu!

Prajšli hady. Moj starejšy syn pracavaŭ u KDB. Byŭ u Viciebsku i paprasiŭ dakumienty na baćku majho. Jamu pakazali. Tam było tolki dva listy: adzin pratakoł, u jakim jon admaŭlaŭ prypisanuju jamu kontrrevalucyjnuju dziejnaść, a ŭ druhim — poŭnaściu paćviardžaŭ. Tak jaho tam katavali! U kancy druhoha dopytu było napisana: rasstralać. I pryhavor byŭ vykanany 19 śniežnia 1937 hoda. A ŭziali jaho ŭ žniŭni. Mama kazała: «Jak aŭsy žali…»

Zastałosia nas u mamy čaćviora, i jašče dziaŭčynka naradziłasia paśla baćki, piataja. Z kałhasa vykinuli, sotki abrezali. Adzin tolki Boh viedaje, jak my vyžyli.

U našym pasiołku byŭ zavod, dzie palili vuhal, hnali škipinar. Mnie tady było čatyry hady, a ŭžo chadziła vuhal siejać, kab nie pamierci z hoładu, da sita nie dastavała, ciahnułasia ručkami… Jak nas maci źbierahła — nie viedaju. Tolki pamiataju: hoład, hoład, hoład…

Pačałasia vajna. Za što abvinavacili maci i siastru, nie viedajem. Moža, maci nie ŭtrymałasia, moža, skazała dzie što.

Aryštavali maci i siastru Ninu dzieści ŭ studzieni 1943 hoda, patrymali niekalki dzion u Biahomli ŭ partyzanskaj kamiendatury, a potym rasstralali ŭ lesie pad Bieraśnioŭkaj.

Tam było mnoha rasstralanych.

Nie davali i pachavać. Brat (jamu było tady 15 hadoŭ) niekalki razoŭ jeździŭ, kab skraści cieły zabitych maci i siastry i pachavać. Udałosia jamu heta dzieści ŭ sakaviku, bo, pamiataju, užo było soniečna i rastavaŭ śnieh.

Lažali maci i siastra na vozie zusim źmiorzłyja. Siastry ŭsiu hałavu pasiekli kulami. Kab u damavinu pałažyć, vytapili łaźniu, adahreli. Oj! A my, małyja, poŭzajem kala dźviuch trun. Nie daviadzi Boža!

Pachavali maci i siastru ŭ Zamastoččy. A vyžyli my, małyja dzieci, tolki dziakujučy našaj vialikaj družbie — i bratu. Brat uziaŭ na siabie ŭvieś kłopat ab nas. Darečy, u tak zvanych partyzanaŭ, kazali, była dumka zabić i brata, kab nie było kamu adpomścić. Ale čamuści pakinuli. I jon staŭ dla nas i baćkam, i maci, i bratam. Jašče była ciotka harbataja, baćkava siastra. Tak i žyli. Sami siabie karmili: siejali, žali…

U 1944 hodzie brata, siemnaccacihadovaha chłapčuka, uziali ŭ armiju, nie pahladzieli, što na rukach u jaho małaletnija dzieci. Usim sirotam dziaržava jak‑kolviek dapamahała, a nam — nie: my ž vorahi naroda! Pamiataju, jak u 1945 hodzie čyrvonaarmiejcy pryvieźli ŭ Biahoml dapamohu sirotam, niejkuju tkaninu. Usie siroty pajšli, usim davali: kamu na kašulu, kamu na sukienku. Susiedka kaža nam: «Idzicie, vy ž taksama siroty». Pajšli ź siastroj, doŭha stajali ŭ čarzie. Čyrvonaarmiejec adarvaŭ nam parkalu na sukienki, a namieśnik staršyni rajvykankama, jaki, darečy, dobra viedaŭ nas, bo byŭ žanaty na stryječnaj baćkavaj siastry, skazaŭ:

«Im nie treba davać, ich baćka byŭ represavany ŭ 37‑m hodzie».

Čyrvonaarmiejec adkłaŭ tkaninu, pahladzieŭ na nas žałaśliva, bo nie moh, musić, vystupić suprać ułady. Heta vielmi mnie ŭrezałasia ŭ pamiać. Tak my ź Biahomla i pryjšli ni z čym.

Z usioj siamji vyšejšuju adukacyju atrymała tolki ja, mienšaja. Bo ŭsie ŭžo pracavali i dapamahali mnie jak mahli. Maju navat dźvie vyšejšyja adukacyi, pracuju nastaŭnicaj biełaruskaj movy i litaratury vyšejšaj katehoryi. Ale zabyć pra minułaje nie mahu.