Epicentr masavych zabojstvaŭ siaredziny XX stahodździa lažyć u Biełarusi, Ukrainie, Polščy i bałtyjskich dziaržavach — na terytoryi, jakuju i Hitler, i Stalin chacieli rasčyścić dla realizacyi ekanamičnych prajektaŭ. Piša historyk Cimaci Snajder.
Jeŭropa ŭ 1942. Žoŭtym i ciomna zialonym koleram paznačanyja terytoryi Niamieččyny i jaje sajuźnikaŭ. Śvietła-zialonym - akupavanyja terytoryi. Čornyja kvadraty - niamieckija miescy masavych źniščeńniaŭ u 1930-1940-ja. Biełyja - savieckija. Paznačana nie ŭsio, bo ŭkrainski hoład 1932-33, jak i rasstreły jaŭrejaŭ va Uschodniaj Jeŭropie, ciažka abaznačyć na mapie.
Choć Jeŭropa kvitnieje, śmierć zajmaje rozum jaje piśmieńnikaŭ i palitykaŭ. Masavyja zabojstvy cyvilnaha nasielnictva Jeŭropy na praciahu 1930–1940 hadoŭ — nahoda dla siońniašnich zabłytanych hutarak ab histaryčnaj pamiaci i kryteryj luboj ahulnajeŭrapiejskaj etyki. Biurakratyčnyja aparaty nacysckaj Hiermanii i Savieckaha Sajuza pieratvaryli asobnyja žyćci ŭ masavuju śmierć, asobnych ludziej — u kvoty pryznačanych na vyniščeńnie. Saviety chavali ślady masavych zabojstvaŭ u ciomnych lasach i falsifikavali źviestki pa rajonach, dzie maryli ludziej hoładam. Niemcy prymušali źniavolenych vykopvać cieły zabitych jaŭrejaŭ i palić na hihanckich vohniščach. Historyki musiać u mieru svaich mahčymaściej pralić śviatło na cieni hetych ludziej i paličyć ich. Heta jašče nie zroblena. Aŭšvic, jaki ličycca na Zachadzie simvałam masavych zabojstvaŭ, — na samaj spravie ŭvasablaje tolki małuju ich častku.
Toje, što my siońnia viedajem pra Aŭšvic, skažaje razumieńnie Chałakostu. Pra Aŭšvic viadoma tamu, što niechta ŭ im vyžyŭ. A vyžyŭ tamu, što Aŭšvic — aprača taho što byŭ fabrykaj śmierci — byŭ jašče i łahieram prymusovaj pracy. Pra jaho pakinuli śviedčańni zachodniejeŭrapiejskija jaŭrei, ich pierš za ŭsio zvozili ŭ Aŭšvic. Paśla vajny jany mahli svabodna pisać i publikavacca, u adroźnieńni ad uschodniejeŭrapiejskich, jakija apynulisia za žaleznaj zasłonaj. Na Zachadzie zhadki pra Chałakost uvajšli (choć i pavolna) u histaryjahrafiju i hramadskuju śviadomaść.
Historyja, napisanaja tymi, chto vyžyŭ, — samym viadomym uzoram jaje źjaŭlajecca spadčyna Pryma Levi — adlustroŭvaje padziei nieadekvatna. Viadomy «Dziońnik Hanny Frank» apisvaje asimilavanyja jaŭrejskija supolnaści — hałandskuju i niamieckuju, — trahiedyja jakich, pry ŭsim jaje žachu, była tolki maleńkaj častkaj Chałakostu. Da apisanych tam 1943–44 hadoŭ, kali adbyvałasia źniščeńnie zachodniejeŭrapiejskich jaŭrejaŭ, Chałakost byŭ amal zavieršany. Dźvie traciny jaŭrejaŭ — achviaraŭ druhoj suśvietnaj — byli miortvyja da kanca 1942 hoda. Bolšaść ich, polskija i savieckija jaŭrei — byli rasstralany nad jamami śmierci abo zadušanyja čadnym hazam z ruchavikoŭ unutranaha zharańnia ŭ hazavych kamierach Treblinki, Bielzaka i Sabibora ŭ akupavanaj Polščy.
Aŭšvic jak simvał Chałakostu vyklučaje tych, chto byŭ u epicentry hetych histaryčnych padziej.
Najbolšaja hrupa achviar Chałakostu — artadaksalnyja idyšamoŭnyja jaŭrei Polščy, ci Ostjuden, jak ich źniavažliva nazyvaliFabryka śmierci ŭpa-niamiecku , — byli kulturna čužyja dla zachodnich jeŭrapiejcaŭ, u tym liku dla zachodniejeŭrapiejskich jaŭrejaŭ. U pamiaci Chałakostu jany da siońnia marhinalizujucca.
Adekvatnaje bačańnie Chałakostu pastaviła b u centr jaho historyi apieracyju «Rejnchard» — źniščeńnie polskich jaŭrejaŭ u 1942 hodzie. Polskaja jaŭrejskaja supolnaść była najbujniejšaj u śviecie, a Varšava — najvažniejšym jaŭrejskim horadam. Hetuju supolnaść źniščali ŭ Treblincy, Bielzaku i Sabibory. U hetych troch łahierach było zabita paŭtara miljona jaŭrejaŭ, 780 863 zahinuli tolki ŭ adnoj Treblincy. Vyžyła ŭsiaho niekalki dziasiatkaŭ čałaviek. Bielzak, treciaje pavodle značeńnia paśla Aŭšvica i Treblinki miesca masavych zabojstvaŭ u historyi Chałakosta, zastajecca amal nieviadomym. Na hetaj fabrycy śmierci zahinuli 434 508 jaŭrejaŭ, a ŭ žyvych zastalisia tolki dvoje ci troje. Jašče kala miljona polskich jaŭrejaŭ byli zakatavanyja ŭ Chełmnie, Majdanku, Aŭšvicy, a jašče bolšuju kolkaść rasstralali padčas akcyj va ŭschodniaj pałovie tahačasnych polskich terytoryj.
Ad kul zahinuła nie mienš jaŭrejaŭ, čym ad hazu. Ale ich rasstrelvali va ŭschodnich rajonach, jakija ŭ balučaj pamiaci zastalisia razmytymi.
Masavyja rasstreły va ŭschodniaj Polščy i Savieckim Sajuzie źjaŭlajucca druhim pavodle značeńnia składnikam Chałakostu. Pačalisia jany z rasstrełaŭ jaŭrejskich mužčyn esesaŭskimi ajnzachrupami ŭ červieni 1941 hoda, u lipieni pašyrylisia na jaŭrejskich žančyn i dziaciej, a ŭ žniŭni i vieraśni taho ž hoda pryviali da poŭnaha vyniščeńnia tamtejšych jaŭrejskich supolnaściej. Na kaniec 1941 hoda niemcy (razam ź miascovymi pamahatymi i rumynskimi vojskami) źniščyli ŭ Savieckim Sajuzie i bałtyjskich krainach miljon jaŭrejaŭ. Hetaja ličba roŭnaja kolkaści ŭsich jaŭrejaŭ, što zahinuli ŭ Aŭšvicy na praciahu ŭsioj vajny.Da kanca 1942 hoda niemcy rasstralali (
Siarod savieckich jaŭrejaŭ pra heta mahli raskazać śviedki i letapiscy — takija, jak Vasil Hrosman. Adnak jamu i inšym zabaranili pradstaŭlać Chałakost jak vyrazna jaŭrejskuju padzieju. Treblinku Hrosman ubačyŭ jak žurnalist razam z Čyrvonaj Armijaj u vieraśni 1944 hoda. Mabyć, viedajučy, što niemcy rabili ź jaŭrejami ŭ jaho rodnaj Ukrainie, Hrosman moh ujavić, što zdaryłasia tut. Zrešty, jon napisaŭ nievialikuju knižku, u jakoj nazvaŭ Treblinku «piekłam», i źmiaściŭ jaje ŭ centry nie tolki vajny, a i ŭsiaho stahodździa. Ale Stalin žadaŭ bačyć u masavym źniščeńni jaŭrejaŭ pakuty «hramadzian». Hrosman dapamahaŭ u składańni «Čornaj knihi» niamieckich złačynstvaŭ suprać savieckich jaŭrejaŭ, jakuju savieckaja prapahanda paźniej zabaraniła. Kali, iłžyva śćviardžaŭ Stalin, niejkaja hrupa i paciarpieła ad niemcaŭ asabliva, dyk heta byli rasiejcy. Tak stalinizm nie daŭ ubačyć hitleraŭskija masavyja zabojstvy ŭ naležnaj pierśpiektyvie.
Z 5,7 miljona źniščanych jaŭrejaŭ kala 3 miljonaŭ byli hramadzianami Polščy, jašče kala miljona — hramadzianami davajennaha SSSR; razam heta 70% ad ahulnaj kolkaści.(Paśla polskich i savieckich najbolšymi hrupami zakatavanych jaŭrejaŭ byli rumynskija, vienhierskija i čechasłavackija. Z ulikam hetaha ŭschodniejeŭrapiejski charaktar Chałakostu robicca jašče bolš vyraznym.)
Adnak navat hety skarektavany vobraz Chałakostu daje niapoŭnaje razumieńnie maštabu niamieckaj palityki masavaha vyniščeńnia ŭ Jeŭropie.
«Kančatkovaje vyrašeńnie jaŭrejskaha pytańnia» było tolki adnym sa źniščalnych prajektaŭ, jakija nacysty płanavali ažyćciavić paśla pieramožnaj vajny suprać Savieckaha Sajuza. Kali b usio zdaryłasia tak, jak raźličvali Hitler, Himler i Hierynh, uzimku 1941–1942 hadoŭ niamieckija vojski ažyćciavili b u Savieckim Sajuzie «Płan hołada» («Hungerplan»). Paśla vyvazu ŭ Hiermaniju ŭkrainskaj i paŭdniovarasijskaj sielskahaspadarčaj pradukcyi, u Biełarusi i paŭnočnaj Rasii pavinny byli b pamierci z hoładu kala 30 miljonaŭ čałaviek. «Hungerplan», u svaju čarhu, byŭ preludyjaj da «Generalplan Ost» — płana kałanizacyi zachodniaj častki Savieckaha Sajuza, jaki praduhledžvaŭ źniščeńnie kala 50 miljonaŭ čałaviek.
Niemcam udałosia pravieści ŭ žyćcio palityku, padobnuju da hetych płanaŭ. Jany vysielili paŭmiljona
Viermacht metanakiravana zamaryŭ hoładam kala miljona čałaviek padčas błakady Leninhrada i jašče pad sto tysiač čałaviek va ŭkrainskich haradach. Kala troch miljonaŭ pałonnych savieckich sałdat zahinuli ad hoładu i chvarob u niamieckich łahierach. Ich źniščyli naŭmysna.Kali b nie było Chałakostu, hetyja padziei siońnia zhadvali b jak nastrašniejšaje vajennaje złačynstva najnoŭšaj historyi.
Pad markaj antypartyzanskich akcyj niemcy zabili amal try čverci miljona čałaviek — kala 350 tysiač tolki ŭ Biełarusi,mienšuju, ale paraŭnalnuju kolkaść u Polščy i Juhasłavii. Niemcy zabili kala sta tysiač palakaŭ padčas zdušeńnia Varšaŭskaha paŭstańnia 1944 hoda. Kali b Chałakostu nie było, hetyja «miery ŭ adkaz» siońnia taksama razhladali b u šerahu najbolšych vajennych złačynstvaŭ u historyi. Ale ich — jak i zamorvańnie hoładam savieckich vajennapałonnych — amal nie zhadvajuć za miežami krain, jakich heta niepasredna datyčyłasia. Akupacyjnaja palityka pryvodziła da śmierci niejaŭrejskaha mirnaha nasielnictva i inšymi sposabami, naprykład praź nialudskuju pracu ŭ kancentracyjnych łahierach.
Padčas masavych źniščeńniaŭ niemcy zabili bolš jak dziesiać miljonaŭ mirnych hramadzian — jaŭrei składali prykładna pałovu ź ich. I jaŭrei, i niejaŭrei pachodzili pieravažna z adnoj častki Jeŭropy. Prajekt vyniščeńnia jaŭrejaŭ byŭ u cełym ažyćcioŭleny; prajekt vyniščeńnia słavianskaha nasielnictva vykanany tolki častkova.
Aŭšvic byŭ tolki ŭstupam da Chałakostu, Chałakost — tolki namiokam na kančatkovyja namiery Hitlera. Hrosmanavy ramany «Usio ciače» i «Žyćcio i los» śmieła apisvajuć jak nacyscki, tak i saviecki teror dy nahadvajuć nam, što
navat poŭnaja charaktarystyka niamieckaj palityki masavych zabojstvaŭ — heta niapoŭnaja historyja złačynstvaŭ, što adbyvalisia ŭ Jeŭropie ŭ siaredzinie XX stahodździa. Bo takaja charaktarystyka abminaje dziaržavu, pra źniščeńnie jakoj Hitler dbaŭ najpierš, i jakaja ŭ siaredzinie stahodździa taksama masava źniščała jeŭrapiejcaŭ, — Saviecki Sajuz. Za ŭvieś stalinski pieryjad, ad 1928 da 1953 hoda, savieckaja palityka źniščyła, pavodle prybliznych acenak, zvyš piaci miljonaŭ jeŭrapiejcaŭ.Kali hladzieć na ahulnuju kolkaść źniščanych tatalitarnymi dziaržavami ŭ siaredzinie XX stahodździa jeŭrapiejcaŭ, varta pamiatać pra try amal adnolkavyja pamieram hrupy: źniščanych niemcami jaŭrejaŭ, źniščanych niemcami niejaŭrejaŭ i źniščanych savieckaj dziaržavaj savieckich hramadzian. Pry hetym niamiecki režym, jak praviła, zabivaŭ mirnych žycharoŭ, što nie byli niamieckimi hramadzianami, tady jak saviecki režym zabivaŭ ułasnych hramadzianaŭ.
Savieckija represii atajasamlivajuć z HUŁAHam, jak represii nacysckija zvodziać da Aŭšvica. Ale HUŁAH, pry ŭsim žachu rabskaj pracy, nie byŭ sistemaj masavaha zabojstva. Jak i pra Aŭšvic, nam niešta viadoma pra HUŁAH tamu, što jon byŭ sistemaj pracoŭnych łahieraŭ, ale nie skopiščam fabryk śmierci. Praz HUŁAH prajšło kala 30 miljonaŭ čałaviek, amal try miljony ź ich tam zastalisia. Ale pieravažnaja bolšaść viarnulisia žyvymi.
Adnak jak Aŭšvic adciahvaje ŭvahu ad jašče bolšych žachaŭ Treblinki, tak HUŁAH adciahvaje našu ŭvahu ad savieckaj palityki, što metanakiravana niščyła ludziej hoładam i kulami.
U zabojčaj palitycy stalinizmu najvažniejšymi byli dva momanty — kalektyvizacyjnyja hołady 1930–1933 hadoŭ i Vialiki Teror 1937–1938 hoda. Zastajecca niezrazumiełym, ci naŭmysnym byŭ kazachski hoład 1930–1932 hadoŭ, kali zahinuła bolš za miljon kazachaŭ. Ustanoŭlena, što Stalin uzimku 1932–1933 hadoŭ metanakiravana maryŭ hoładam savieckich ukraincaŭ.Dakumienty ŭtrymlivajuć šerah zahadaŭ, datavanych
Toje, što my možam pračytać pra Vialiki Teror, taksama adciahvaje ŭvahu ad jaho ŭnutranaj sutnaści. I «Ciemra apoŭdni» Artura Kiestlera i «Abvinavačvany» Alaksandra Vajśbierha zasiarodžvajuć uvahu na maleńkaj hrupie stalinskich achviar — haradskich kamunistyčnych kiraŭnikach, adukavanych ludziach, časam viadomych na Zachadzie. Tady jak čystki elity kampartyi, śpiecsłužbaŭ i vojenačalnikaŭ zabrali nie bolš jak 47 737 žyćciaŭ.
Najbujniejšaja akcyja Vialikaha Teroru, apieracyja 00447, była nakiravana suprać «kułakoŭ», h. zn. sialan, jakija ŭžo źviedali ŭcisk padčas kalektyvizacyi. Hetaja apieracyja zabrała 386 798 žyćciaŭ. Ź niekalkich nacyjanalnych mienšaściej, jakija razam składali mienš jak dva pracenty ad savieckaha nasielnictva, pachodzić bolš jak treć zakatavanych u Vialikim Terory. Tak, u akcyi, skiravanaj suprać etničnych palakaŭ, što byli hramadzianami Savieckaha Sajuza, byŭ rasstralany 111 091 čałaviek. Z 681 692 pakaranych śmierciu ŭ 1937 i 1938 hadach nibyta za palityčnyja złačynstvy apieracyi suprać kułakoŭ i «nacdemaŭ» zabrali 633 955 žyćciaŭ — bolš jak 90%. Hetyja ludzi byli ŭpotajki rasstralanyja, pachavanyja ŭ jamach i zabytyja.
Akcent na Aŭšvicy i HUŁAHu prymianšaje kolkaść zabitych jeŭrapiejcaŭ, a taksama pierasoŭvaje hieahrafičny epicentr zabojstvaŭ u Treci Rejch i na rasijski Uschod. Kali zasiarodzimsia na Aŭšvicy i HUŁAHu, to nie zaŭvažym, što pamiž 1933 i 1944 hadami amal 12 miljonaŭ achviar nacysckaj i savieckaj palityki zahinuli ŭ rehijonie Jeŭropy, jaki pryblizna supadaje ź siońniašnimi ziemlami Biełarusi, Ukrainy, Polščy, Litvy i Łatvii. Masavyja zabojstvy adbyvalisia ŭ asnoŭnym u tych častkach Jeŭropy, što lažać miž Hiermanijaj i Rasijaj, a nie ŭ samich Hiermanii i Rasii.
Hieahrafičny, maralny i palityčny centr masavych jeŭrapiejskich zabojstvaŭ lažyć va Uschodniaj Jeŭropie, pierš za ŭsio ŭ Biełarusi, Ukrainie, Polščy i bałtyjskich dziaržavach — krainach, što paciarpieli ad šmathadovaj złačynnaj palityki abodvuch režymaŭ.Narody Ukrainy i Biełarusi — pierš za ŭsio jaŭrei, ale nie tolki jany — paciarpieli najbolš, bo hetyja ziemli i naležali da Savieckaha Sajuza ŭ strašnyja tryccatyja hady, i pieražyli najstrašniejšyja niamieckija represii ŭ sarakavych hadach. Kali Jeŭropa była, kažučy słovami Marka Mazoviera, zmročnym kantynientam, to Ukraina i Biełaruś — sercam zmroku.
Pakuty niemcaŭ ad palityki Hitlera i vajennaha lichalećcia choć i žachlivyja pavodle svaich maštabaŭ, ale nie źjaŭlajucca centram historyi masavych zabojstvaŭ. Navat kali ŭličyć etničnych niemcaŭ, što zahinuli padčas uciokaŭ ad Čyrvonaj Armii, vyhnańnia z Polščy i Čechasłavakii ŭ 1945–1947 hadach, a taksama ad bambardzirovak u Hiermanii, ahulnaja kolkaść niamieckich mirnych žycharoŭ, što zahinuli ad dziaržaŭnaj ułady, zastaniecca paraŭnalna małoj.
Siarod niamieckich hramadzian hałoŭnymi achviarami niepasrednaj palityki zabojstva byli 70 tysiač pacyjentaŭ, u dačynieńni da jakich była ŭžyta «eŭtanazija», a taksama 165 tysiač niamieckich jaŭrejaŭ. Hałoŭnyja niamieckija achviary Stalina — heta žančyny, jakich hvałcili čyrvonaarmiejcy, a taksama sałdaty, što znachodzilisia ŭ pałonie ŭ Savieckim Sajuzie. U savieckaj niavoli ad hoładu i chvarob pamierli kala 363 tysiačy niamieckich vajennapałonnych, a taksama pad 200 tysiač vienhraŭ. U časy, kali niamiecki supraciŭ Hitleru pryciahvaje da siabie ŭvahu ŚMI, varta zhadać, što niekatoryja z udzielnikaŭ zamachu na Hitlera ŭ lipieni 1944 hoda byli centralnymi fihurantami palityki masavaha źniščeńnia — Artur Niebie, jaki kamandavaŭ ajnzachrupaj B na biełaruskich palach śmierci padčas pieršaj chvali Chałakostu ŭ 1941 hodzie, abo načalnik kvatarmajstarskaj słužby viermachta Eduard Vahnier, jaki radasna pisaŭ žoncy pra nieabchodnaść pazbavić ježy leninhradcaŭ.
Ciažka nie zhadać Hannu Achmatavu: «Lubit, lubit krovušku russkaja ziemla». Adnak rasijskaje pakutnictva i hieraizm, jakija siońnia hučna ŭsłaŭlajucca ŭ pucinskaj Rasii, varta supastavić z bolš šyrokim histaryčnym fonam.
Rasiejcy, jak i inšyja savieckija hramadzianie, sapraŭdy byli achviarami stalinskaj palityki, ale dla ich imaviernaść zahinuć była namnoha mienšaja, čym dla savieckich ukraincaŭ, savieckich palakaŭ ci pradstaŭnikoŭ inšych nacyjanalnych mienšaściej.U časy Druhoj suśvietnaj vajny niekatoryja terarystyčnyja dziejańni byli pašyrany na ŭschodniuju Polšu i bałtyjskija dziaržavy, pahłynutyja Savieckim Sajuzam. U najbolš viadomym vypadku 22 tysiačy polskich hramadzian u 1940 hodzie byli rasstralany ŭ Katyni i čatyroch inšych miescach; jašče dziasiatki tysiač palakaŭ i prybałtaŭ pamierli padčas departacyj u Kazachstan i Sibir. U čas vajny šmat savieckich rasiejcaŭ zahinuli ad niamieckich ruk, ale praparcyjna ich było značna mienš, čym biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, nie havoračy ŭžo pra jaŭrejaŭ. Kolkaść achviar siarod cyvilnaha nasielnictva Savieckaha Sajuza aceńvajecca ŭ piatnaccać miljonaŭ čałaviek.
U Rasii padčas vajny ad ruk niemcaŭ zahinuŭ prykładna kožny dvaccać piaty mirny žychar, tady jak va Ukrainie (ci Polščy) — kožny dziesiaty, a ŭ Biełarusi — kožny piaty.
Biełaruś i Ukraina bolšuju častku vajny byli akupavanyja, i praź ich ziemli niamieckija i savieckija armii prajšli dvojčy — pry nastupie i adstupleńni. Što da ŭłasna Rasii, to niamieckija vojski zachapili małuju jaje častku, dyj nienadoŭha. Navat kali ŭziać pad uvahu błakadu Leninhrada i źniščeńnie Stalinhrada, cana, zapłačanaja rasijskimi mirnymi žycharami, była značna mienšaja za canu, jakuju zapłacili biełarusy, ukraincy i jaŭrei. Pierabolšanyja rasijskija acenki kolkaści śmierciaŭ vynikajuć z zaličeńnia Biełarusi i Ukrainy da Rasii, a biełarusaŭ i ŭkraincaŭ — da rasijan; heta zvodzicca da impieryjalizmu pakutnictva, dzie pretenzii na ziemli implicytna vykazvajucca praz eksplicytnyja pretenzii na achviar. Mabyć, akurat takoj budzie pazicyja novaj histaryčnaj kamisii, zasnavanaj prezidentam Dźmitryjem Miadźviedzievym i zaklikanaj procistajać «falsifikacyi» rasijskaj minuŭščyny. Pavodle zakonaŭ, pryniaćcie jakich abmiarkoŭvajecca siońnia ŭ Rasii, śćvierdžańni, padobnyja da tych, što ŭtrymlivajucca ŭ hetym abzacy, stanuć kryminalnym złačynstvam.
Ukrainskija palityki ŭ procivahu rasijskaj manapalizacyi supolnych pakut i zachodniejeŭrapiejskim stereatypam nakont ukraincaŭ jak pamahatym padčas Chałakostu vyłučajuć ułasny pakutnicki naratyŭ pra toje, što Stalin naŭmysna zakatavaŭ hoładam miljony ŭkraincaŭ. Prezident Viktar Juščanka robić svajoj krainie krajnie miadźviedžuju pasłuhu, havoračy pra dziesiać miljonaŭ śmierciaŭ, — takim čynam jon pierabolšvaje kolkaść zahinuŭšych ukraincaŭ utraja; ale nieabvieržnaj iścinaj źjaŭlajecca toje, što ŭkrainski hoład 1932–1933 hadoŭ byŭ vynikam metaskiravanych palityčnych rašeńniaŭ i kaštavaŭ kala troch miljonaŭ žyćciaŭ. Za vyklučeńniem Chałakostu, hoład u časie kalektyvizacyi byŭ najbujniejšaj palityčnaj katastrofaj jeŭrapiejskaha XX stahodździa. Niahledziačy na heta, kalektyvizacyja nie straciła svajho miesca klučavoha składnika savieckaj madeli raźvićcia, i jaje praź niejki čas skapijavaŭ kamunistyčny režym Kitaja, z tym praduhledžanym vynikam, što «vialiki skačok» Mao pryvioŭ da hałodnaj śmierci dziesiatkaŭ miljonaŭ kitajcaŭ.
Zacikaŭlenaść va Ukrainie jak krynicy praduktaŭ charčavańnia była supolnaj dla Hitlera i Stalina. Abodva chacieli kantralavać i ekspłuatavać ukrainskuju žytnicu, abodva inśpiravali palityčny hoład: Stalin — u peŭnaj krainie, Hitler — u haradach i łahierach vajennapałonnych. Niekatoryja z ukrainskich vajennapałonnych, što ciarpieli hoład u hetych łahierach u 1941 hodzie, pierad hetym pieražyli hoład 1933 hoda. Darečy, niamieckaja palityka hoładu častkova adkaznaja za ŭjaŭleńni, nibyta ŭkraincy z hatoŭnaściu padtrymlivali Chałakost. Najbolš sumnaviadomymi ŭkrainskimi kałabarantami byli achoŭniki ŭ Treblincy, Bielzaku i Sabibory. Redka zhadvajuć ab tym, što niemcy zavierbavali pieršyja takija kadry ź liku pałonnych savieckich sałdat, što znachodzilisia ŭ ich ža łahierach dla vajennapałonnych. Jany ŭratavali niekatoruju kolkaść ludziej ad hoładu — adnaho vialikaha złačynstva na ŭschodzie, — kab zrabić ź ich kałabarantaŭ u druhim złačynstvie — Chałakoście.
Historyja Polščy — krynica pastajannaj błytaniny. U 1939–1941 hadach Polšču akupavała jaje nie adna, a abiedźvie tatalitarnyja dziaržavy. Nacysckaja Hiermanija i Saviecki Sajuz, u toj čas chaŭruśniki, zachapili jaje ziemli i źniščyli značnuju častku intelihiencyi. Polskaja stalica ŭ časy Druhoj suśvietnaj była miescam nie adnaho, a dvuch vialikich paŭstańniaŭ suprać niamieckaj ułady — paŭstańnia jaŭrejaŭ ŭ Varšaŭskim hieta ŭ 1943 hodzie, paśla jakoha hieta zraŭnavali ź ziamloj, i Varšaŭskaha paŭstańnia ŭ 1944 hodzie, paśla jakoha była źniščana astatniaja častka horada. U niamieckich hazietach hetyja dva klučavyja prykłady supracivu i masavaha zabojstva pierabłytali ŭ žniŭni 1994, 1999 i 2004 hadoŭ — va ŭsie niadaŭnija jubilejnyja hadaviny Varšaŭskaha paŭstańnia.
Kali niejkaja jeŭrapiejskaja kraina padajecca niedarečnaj u siońniašniaj Jeŭropie i zatrymanaj u inšym histaryčnym časie, dyk heta Biełaruś pad dyktaturaj Alaksandra Łukašenki. Adnak Łukašenka, choć jon ličyć za lepšaje ihnaravać miescy savieckich zabojstvaŭ u svajoj krainie, zahadvajučy budavać mahistral praź miesca masavych pachavańniaŭ u Kurapatach, u niejkim sensie pamiataje historyju Jeŭropy lepš za svaich krytykaŭ.Niamieckija vojski ŭ 1941–1944 hadach, moračy hoładam savieckich vajennapałonnych, dušačy hazam jaŭrejaŭ, rasstrelvajučy mirnych žycharoŭ padčas antypartyzanskich akcyj, pieratvaryli Biełaruś u miascovaść z najvyšejšaj śmiarotnaściu ŭ śviecie. Pałova žycharoŭ Savieckaj Biełarusi na praciahu druhoj suśvietnaj vajny byli zabityja ci hvałtam vysielenyja; ničoha padobnaha nielha skazać ni pra adnu inšuju jeŭrapiejskuju krainu.
Biełaruskaja pamiać hetaha dośviedu, jakuju pieścić siońniašni dyktatarski režym, dapamahaje rastłumačyć padazronaje staŭleńnie da inicyjatyŭ, što pachodziać z Zachadu. Adnak zachodnija jeŭrapiejcy mahli b sa ździŭleńniem daviedacca, što
Biełaruś adnačasova była centram masavych zabojstvaŭ i apieratyŭnaj bazaj antynacysckich partyzan, jakija sapraŭdy ŭnieśli prymietny ŭkład u pieramohu sajuźnikaŭ. Uražvaje, što takaja kraina moža być całkam vycieśnienaja ź jeŭrapiejskaj pamiaci. Adsutnaść Biełarusi ŭ abmierkavańniach minułaha — heta najbolš jaŭnaje śviedčańnie roźnicy pamiž pamiaćciu i historyjaj.Niepakoić adsutnaść u hetych abmierkavańniach i ekanomiki. Pamiać adkidaje lubyja śviedčańni taho, što moža nadać zabojstvam haniebnuju racyjanalnaść. I nacysckaja Hiermanija, i Saviecki Sajuz šukali šlachoŭ da ekanamičnaj samadastatkovaści. Hiermanija prahnuła znajści raŭnavahu pamiž pramysłovym raźvićciom i sielskahaspadarčaj utopijaj na Uschodzie, SSSR imknuŭsia pieraadoleć ahrarnuju adstałaść chutkaj industryjalizacyjaj i urbanizacyjaj. Abodva režymy namahalisia dasiahnuć ekanamičnaj aŭtarkii ŭ ramkach vialikaj impieryi, u jakoj abodva prahnuli kantralavać Uschodniuju Jeŭropu. Abodva ličyli polskuju dziaržavu histaryčnaj pamyłkaj; abodva nie bačyli alternatyvy Ukrainie i jaje ŭradlivym hlebam. Vorahami svaich płanaŭ jany vyznačyli roznyja hrupy nasielnictva, choć ź niamieckim płanam źniščyć usich daščentu jaŭrejaŭ nie paraŭnajecca nivodnaja savieckaja palityka.
I ŭ savietaŭ, i ŭ nacystaŭ ideałohija, jakaja ŭzakońvała masavuju śmierć, była pieradumovaj ekanamičnaha raźvićcia. U śviatle niedachopu resursaŭ, asabliva charčavańnia, abodva režymy pajadnali masavaje zabojstva z ekanamičnym płanavańniem.Zrabili jany heta sposabami, jakija siońnia padajucca nam žachlivymi, ale jakija ŭ časy svajho ažyćciaŭleńnia byli dastatkova pierakanaŭčymi, kab matyvavać vialikuju kolkaść prychilnikaŭ. Siońnia ježy ŭžo chapaje, prynamsi na Zachadzie. Ale ŭ XXI stahodździ nas napatkaje niastača pitnoj vady, čystaha pavietra i tannaj enierhii. Źmieny klimatu mohuć vyklikać novuju pahrozu hoładu.
Kali historyja masavych zabojstvaŭ i niasie ŭ sabie niejki ahulny palityčny ŭrok, to jon zaklučajecca ŭ nieabchodnaści aścierahacca taho, što možna nazvać pryvilejavanym raźvićciom, h. zn. sprob roznych dziaržaŭ ažyćciavić formu ekanamičnaj ekspansii, jakaja pryznačaje achviar i matyvuje dabrabyt śmiarotnaściu. Nielha vyklučać, što źniščeńnie adnoj hrupy pryniasie vyhadu inšaj. Hetuju viersiju palityki Jeŭropa ŭžo bačyła i moža jašče ŭbačyć. Adzinym dastakovym adkazam budzie etyčnaja addanaść asobnamu čałavieku, pavodle jakoj čałaviek važny mienavita pakul jon žyvy.
Siońniašniaja Jeŭropa vyłučajecca spałučeńniem dabrabytu z sacyjalnaj spraviadlivaściu i pravami čałavieka. Tamu jana siońnia, bolš za niejkuju inšuju častku śvietu, ŭstojlivaja pierad takimi biessardečna instrumientalnymi pošukami ekanamičnaha rostu. Ale pamiać zrabiła niekalki dziŭnych adstupleńniaŭ ad historyi akurat tady, kali historyja patrebnaja jak nikoli. Niadaŭniaja minuŭščyna Jeŭropy moža nahadvać niedalokuju budučyniu astatniaha śvietu.Kab heta pieraduchilić, treba pazbavicca pamyłak u padlikach.
Publikujecca z skaračeńniami.
* * *
Cimaci Snajder
(Timothy Snyder, nar. 1969) amierykanski historyk. Doktar histaryčnych navuk. Vykładaje ŭ Jelskim univiersitecie (ZŠA). Aŭtar šmatlikich publikacyjaŭ i manahrafijaŭ, pryśviečanych historyi Uschodniaj Jeŭropy.
