Fota dla kałažu: asabistyja archivy hieraiń
SDUH (sindrom deficytu ŭvahi i hipieraktyŭnaści) — heta razład, pry jakim u mozhu parušajecca vypracoŭka naradrenalinu i dafaminu, niejramiedyjataraŭ, što zabiaśpiečvajuć pieradaču častki niervovych impulsaŭ. Heta asabliva ŭpłyvaje na zony mozhu, adkaznyja za ŭvahu, kancentracyju i pryniaćcie rašeńniaŭ, bo z-za niedachopu niejramiedyjataraŭ sihnały ŭ hetych zonach pieradajucca drenna.
«Moj rekord — heta kali ja na 28 hadzin zalipła nad knižkaj i navat nie chadziła ŭ prybiralniu»
Nasta Machamiet, dabraachvotnica, miedyk na froncie va Ukrainie
Nasta ŭpieršyniu daviedałasia, što maje SDUH, u śniežni 2023-ha. Jana raskazvaje, što šmat čytaje pra naviny ŭ psichałohii i psichijatryi, i razumieje, što padychody da psichičnaha zdaroŭja mocna źmianilisia za apošni čas. Nastaŭ čas skarystać hetyja viedy dla siabie:
«Daśpieła da taho, kab narešcie razabracca, što sa mnoj nie tak, bo ŭsio žyćcio maju adčuvańnie, što ja nie zusim narmalnaja. Heta prajaŭlałasia praz składanaści ŭ sacyjalnym žyćci, va ŭstanoŭcy i padtrymańni sacyjalnych kantaktaŭ. Ja vielmi drenna fakusirujusia na sacyjalnym žyćci, zvanki i kantakty ź ludźmi dla mianie — katastrofa, pry hetym mahu doŭha niečym zajmacca i ŭvohule ni z kim nie havaryć.
Samaje składanaje — toje, što časam ja niekudy vypadaju i zusim nie mahu hutaryć ź ludźmi.
Mahu zapomnić usio što zaŭhodna, ale prymusić mianie niešta vyzubryć — heta nierealna. Kali vakoł hetaha niama sistemy, ja nie razumieju, navošta mnie heta rabić, i ŭ vyniku nie mahu siabie prymusić. Ale mahu padrabiazna adnavić padzieju dvuchhadovaj daŭniny, kali heta niešta važnaje i ŭ mianie ź joj šmat suviaziej».
Nasta Machamiet. Fota: asabisty archiŭ
Nasta źviarnułasia da psichijatarki ŭ Kijevie, taja zadała joj šmat pytańniaŭ pra dziacinstva i staleńnie, i praz 15 chvilin razmovy pastaviła papiaredni dyjahnaz — SDUH. Dalej dziaŭčyna prajšła praz šmat testaŭ na kahnityŭnyja funkcyi, kab paćvierdzić ci abvierhnuć dyjahnaz: dla tych, kamu heta moža być aktualna, jana nazyvaje apytalniki CAARS, testy WAIS-IV i DIVA-5. Zadańniaŭ u testach bahata — akramia ŭsiaho inšaha, treba pravilna padbirać značeńnie słoŭ, chutka znachodzić roznyja simvały, ličyć u hałavie, znajści znaki ŭ šerahu ci skłaści peŭnuju fihuru ź inšych fihur.
Kali Naści pastavili SDUH, heta dało joj mahčymaść pracavać nad svaim stanam: «Psichijatarka mnie adrazu paraiła šmat litaratury, i kali ja stała jaje čytać, byccam atrymała instrukcyju, jak palepšyć žyćcio. Naprykład, ja vielmi drenna kantraluju impulsy, i kali mianie vyvieści ź siabie, ja nie zmahu strymlivacca. Ale z-za prahresu ciapier jość šmat sposabaŭ kiravać hetym simptomam i inšymi».
Nasta pryvodzić prykłady takich łajfchakaŭ. Naprykład, dziaŭčyna daviedałasia, što joj było b vielmi ciažka zajmacca rehularna adnym vidam sportu, ale možna źmianiać typ nahruzki: naprykład, try razy na tydzień biehać, a dva razy — rabić prysiadańni. Kali joj nudna, Nasta adčuvaje lohkuju tryvohu, ale ciapier razumieje, što heta z-za vostraha deficytu dafaminu. Tamu dla Nasty važna, kab jana pastajanna adčuvała novyja emocyi — možna prosta napaŭniać svajo žyćcio novymi aktyŭnaściami. A jašče, kali treba chutka dać rady emocyjam, možna na niekalki siekund apuścić ruki pad chałodnuju vadu.
Biełaruska raskazvaje, što časam joj byvaje vielmi ciažka skancentravacca na pracy, ale byvaje i advarotny stan — hipierfokus, viadomy fienomien siarod ludziej sa SDUH. Voś jak jon prajaŭlajecca ŭ Nasty:
«Ja całkam sychodžu ŭ pracu i siadžu nad joj nieadekvatnuju kolkaść hadzin. Ničoha bolš nie rablu, nie jem i nie splu, tolki pracuju, i paśla takoha mnie vielmi drenna. Moj rekord — heta kali ja na 28 hadzin zalipła nad knižkaj i navat nie chadziła ŭ prybiralniu. Paśla hetaha treba adychodzić 2-3 tydni».
Ale i hipierfokusu možna dać rady. Nasta sistematyzuje pracoŭny čas: 50 chvilin kancentrujecca na pracy, a potym robić pierapynak na 10 chvilin, možna paŭtarać takuju schiemu, pakul praca nie budzie zroblenaja. Navat kali praca zaciahvaje, takaja schiema dapamahaje svoječasova spynicca.
Naści patrebnaja i sistema ŭ tym, kab zachoŭvać rečy — inakš, kaža dziaŭčyna, jana ich moža lohka zhubić. Da prykładu, za minuły hod Nasta zhubiła bolš za 10 termakubkaŭ. Niekatoryja ź ich atrymałasia viarnuć, bo ich znachodzili znajomyja ci siabry, a niekatoryja tak i zastalisia ŭ roznych haradach.
Jašče adzin simptom SDUH — prablemy z raŭnavahaj i peŭnaja niazhrabnaść, i Nasta kaža, što joj heta ŭłaściva ź dziacinstva. Dziaŭčyna znajšła daśledavańni, pavodle jakich, kali raźvivać raŭnavahu, možna palepšyć i zdolnaść mozhu pieraklučacca z adnoj pracy na inšuju. Jana pačała hetym zajmacca, u tym liku z dapamohaj žanhliravańnia, i kaža, što tak atrymlivajecca palepšyć kantrol emocyj.
«SDUH staŭ vielmi papularnym, viedaju ludziej, jakija staviać hety dyjahnaz sami sabie, i heta sumna. Časam jany vykarystoŭvajuć SDUH jak apraŭdańnie, i heta dyskredytuje ludziej, u jakich nasamreč jość takija prablemy.
Ni adzin čałaviek sa SDUH nie pažadaje karystacca im dla apraŭdańnia svaich pavodzinaŭ, bo dyjahnaz treba, kab dapamahčy, a nie manipulavać inšymi», — dadaje Nasta.
«Pamiataju, jak raźbiła dziaŭčyncy ŭ škole akulary, bo jana kazała «majo dzień naradžeńnia» i spračałasia sa mnoj»
Hanna Matulak, psichołah
Hańnie 42 hady, i ŭ apošni čas jana stała adčuvać prablemy sa zdaroŭjem: nakatvała depresija, ni na što nie było sił.
Z kožnym dniom stan žančyny paharšaŭsia, tamu jana vyrašyła źviarnucca pa dapamohu da psichijatraŭ. Daviałosia źviarnucca da čatyroch śpiecyjalistaŭ, i apošni ź ich skazaŭ, što ŭ Hanny kłasičny SDUH.
Fota: asabisty archiŭ
Žančyna adznačaje, što kali b joj jašče ŭ dziacinstvie pastavili dyjahnaz i dali dostup da terapii, jana b paźbiehła mnohich prablem:
«Ja była vielmi impulsiŭnaja. Pamiataju, jak raźbiła dziaŭčyncy ŭ škole akulary, bo jana kazała «majo dzień naradžeńnia» i spračałasia sa mnoj, što tak pravilna. Taksama niejak pabiłasia ź dziaŭčynkaj, jakaja skazała niešta drennaje pra maju mamu, mnie było składana trymać emocyi ŭ sabie. Niedzie ŭ 7-8 kłasie mamu vyklikali ŭ škołu, bo adnakłaśnik plunuŭ na mianie, a ja nabrała stakan vady, pabiehła za im pa škole i vyliła hetuju vadu na jaho.
Mianie ŭ škole nie lubili, bo ja zaŭsiody zmahałasia za čyjeści pravy, mahła spytacca ŭ nastaŭnicy, čamu adnakłaśnika acanili nie tak. Drenna vučyłasia, asabliva pa tych pradmietach, dzie treba kancentracyja, prapuskała toje, što było nudna, bo dla mianie važna schapić sutnaść. Ale mahła vykonvać składanyja zadačy, kali mnie było cikava, kali mnie padabaŭsia nastaŭnik i jon dobra tłumačyŭ pradmiet».
Ciapier, dziakujučy pastaŭlenamu dyjahnazu, žančyna moža šmat zrabić, kab palepšyć svajo žyćcio: naprykład, jana razhladaje mahčymaść prymać leki-psichastymulatary, jakija dapamahajuć ludziam sa SDUH kancentravać uvahu.
Hanna raskazvaje, što paśla aktyŭnych padziej u žyćci zvyčajny stan dla jaje — adčuvańnie ruciny i nudoty. Raniej u takich vypadkach jana abvinavačvała siabie, što nie ŭmieje raźmiarkoŭvać resurs, a ciapier razumieje, što heta simptomy dafaminavaj jamy, kali ŭzrovień dafaminu adčuvalna źnižajecca. Značyć, treba z hetym spraŭlacca — naprykład, uklučyć rankam badzioruju muzyku ci zaniacca niečym tvorčym.
Žančyna dzielicca i inšymi asablivaściami svajho žyćcia sa SDUH: «Mocna adčuvaju lubyja sensarnyja stymuły — huki, pachi, tekstury, smaki. Kali hetych stymułaŭ šmat, mahu adčuvać pierahruzku i stres, paničnyja ataki. Časam składana zvykacca z čymści novym. Časta pry SDUH sustrakajucca prablemy sa snom — biassońnica, sanlivaść, ciažka zasynać ci pračynacca, byvajuć ciki abo dryžańnie ruk. Jość i emacyjnaja reaktyŭnaść, kali emocyi prajaŭlajucca vielmi mocna, jany mohuć być źviazanyja z adčuvalnaściu da stymułaŭ».
Kab dać rady sensarnym pierahruzkam, Hanna ŭziała za praviła zasynać i pračynacca ŭ cišyni, bo šum adciahvaje jaje ŭvahu i pieraškadžaje snu. Taksama dapamahaje vodaraterapija: u kožnym pamiaškańni žančyna stavić chatnija aramatyzatary, i časam zapalvaje padčas pracy śviaču z pacham.
Kab abmiažoŭvać kolkaść stymułaŭ, možna nasić bierušy ci navušniki (biez muzyki), a taksama abirać kamfortnaje adzieńnie, jakoje nie budzie nahadvać pra siabie. Minimalizm — dobry styl žyćcia pry hetym razładzie.
Ludziam sa SDUH, kaža Hanna, składana padtrymlivać paradak. Ale kali ŭsio ž prykładać dla hetaha namahańni, paradak dapamoža strukturavać i źniešniuju častku žyćcia, i chaos unutry čałavieka, dla hetaha možna prasić blizkich pra dapamohu.
«Važna padzialać prybirańnie na drobnyja kroki. Ludziam sa SDUH niedastupnyja tyja stratehii pavodzinaŭ, jakija vykarystoŭvajuć ludzi biez SDUH. Nam treba adčuvać natchnieńnie i pryliŭ sił ad taho, što my robim, tamu treba skarystać svaju kreatyŭnaść, a jaje vielmi šmat u ludziej sa SDUH, dla vykanańnia rucinnych spraŭ.
Mnie spadabałasia ideja zrabić skrynku dla rečaŭ, jakija niama kudy pakłaści ŭ domie, bo składana vyznačyć ich pryznačeńnie — niejkija papierki, bołciki. Možna časam pierahladać hetuju skrynku i niešta adtul brać ci vykidać, kali jano akazałasia niepatrebnym», — tłumačyć Hanna.
Deficyt uvahi — nastolki važny simptom SDUH, što jon navat trapiŭ u nazvu hetaha razładu. Kab davać jamu rady padčas pracy, Hanna raić prybirać faktary, što mohuć adciahvać uvahu: pakłaści daloka telefon i adklučyć na im paviedamleńni, a taksama stavić miežy pamiž pracaj i inšym žyćciom — naprykład, nie pracavać z domu.
Žančyna prapanuje abaviazkova chvalić siabie i ŭznaharodžvać za lubyja dasiahnieńni ŭ žyćci, navat maleńkija. Dla SDUH charakterna źnižeńnie ŭzroŭniu dafaminu, a pachvała jakraz dapamahaje jaho pavysić. Hanna raić taksama dzialicca dyjahnazam ź blizkimi, tłumačyć im, jak pravilna pavodzić siabie z čałaviekam sa SDUH.
I jašče adna karysnaja praktyka — praviarać siabie pa anhlijskaj abrevijatury HALT (hungry, angry, lonely, tired). To-bok važna pastajanna sačyć, nakolki vy adčuvajecie hoład, hnieŭ, adzinotu i stomu, i bierahčy siabie ad hetych stanaŭ: svoječasova jeści, pracavać z emocyjami, zvanić ci pisać inšym ludziam i adpačyvać.
«Pakolki razład niedyjahnastavany i čałavieku nie dapamahli, pakolki dzicia sprabujuć pryciahnuć pad ahulnyja normy, jano pačynaje vielmi chutka adčuvać siabie nienarmalnym i kapiravać inšych, chavać svaju identyčnaść, što pryvodzić da drennych nastupstvaŭ. Tamu važna prachodzić dyjahnostyku i viedać pra svoj dyjahnaz, kab nie davać svaim asablivaściam uskładniać žyćcio», — padkreślivaje Hanna.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
