Vyjaŭlenyja dakumienty paćviardžajuć, što Listy z-pad šybienicy Kalinoŭski napisaŭ za kratami
«Kachanaja, darahaja mnie Marylečka!» — tak pačynajecca adzin z apošnich listoŭ Kastusia Kalinoŭskaha, napisany 19 sakavika 1864 hoda pa-polsku, za try dni da ŭzychodu lidara paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ u Litvie i Biełarusi na šybienicu na Łukišskim placy ŭ Vilni.
Pryviedzienyja Dziukavym vyjavy hetaha dy inšych listoŭ (časopis «Tietradi po konsiervatizmu», № 3, 2023) śviedčać, što jany napisanyja na padobnych arkušach, padobnym atramantam i ŭ toj ža maniery, što i biełaruskamoŭny list z-pad šybienicy, jaki siońnia zachoŭvajecca ŭ Varšavie. Havorka pra toj, jaki zaviaršajecca słovami: «Bo ja tabie z-pad šybienicy kažu, Narodzie, što tady tolki zažyvieš ščaśliva, kali nad taboju maskala ŭžo nie budzie».
Tolki Kalinoŭski napisaŭ spačatku list «darahoj Marylečcy», a paśla pasłańnie Da ludu biełaruskaha (jak Listy z-pad šybienicy nazvaŭ ułasna Kalinoŭski) ci ŭ inšaj paśladoŭnaści, dadaŭšy jašče i vierš, adrasavany jak Marysi, hetak i narodu? Toj, jaki pačynajecca radkom «Maryśka čarnabrova, hałubka maja» i zakančvajecca «Bo adno z praŭdaj u hramadzie zhodna daždžeš, Narodzie, staraści svabodna».
Adzin ź biełaruskich historykaŭ, da jakoha «Biełsat» źviarnuŭsia pa dapamohu, tłumačyć, što heta ciapier nie tak istotna: faktyčna my pavinny padziakavać spadaru Alaksandru Dziukavu za hetyja znachodki, niahledziačy na toje, što jon namahaŭsia praź ich sšalmavać postać Kastusia Kalinoŭskaha.
Dziukaŭ hetak doŭha vybudoŭvaŭ svaju kancepcyju na adnym liście, paźbiahajučy zhadki pra vierš Kalinoŭskaha, nie tłumačyŭ, navošta Kastusiu, jaki mieŭ pad rukoju na voli šmat papiery (a jak vyhladali dakumienty tady, sam Dziukaŭ vydatna viedaje), raptam treba było napisać niešta na vielmi nievialikich arkušykach. Adnak ciapier my zajmieli prykład taho, jak palitźniavoleny amal 170 hadoŭ tamu za kratami suciašaŭ svaju kachanuju. I heta tolki jašče bolš nadaje vahi Kalinoŭskamu.
List z-pad šybienicy i list Kalinoŭskaha da Marysi Jamant 19 sakavika 2023 hoda (paraŭnańnie). Vyjava dla «Biełsata»
«Na parozie śmierci los mnie padkazvaje pisać da ciabie»
Pra asabistaje listavańnie Kalinoŭskaha z naračonaj Marysiaj Jamant było viadoma i raniej dziakujučy ŭspaminam siastry Marysi — Ludviki Radzievič. Ale biełaruskim historykam hetyja listy nie byli viadomyja. Jak vyśviatlajecca, piać ź ich (mahčyma, ich bolš) zachavalisia, pryčym čatyry — u Maskvie i adzin — u Vilni. Usie jany trapili ŭ ruki carskaj palicyi ŭ 1866 hodzie, kali siamja Jamantaŭ, jakaja była ŭ ssyłcy ŭ Sibiry za ŭdzieł u paŭstańni 1863—1864 hadoŭ, trapiła pad aryšt paśla ździejśnienaha zamachu na rasijskaha impieratara Alaksandra II.
Čatyry listy zachoŭvalisia ŭ Marysi Jamant, sasłanaj u Omsk, a adzin, jaki ciapier u Vilni, — u jejnaj ciotki Jadvihi Makryckaj u majontku Samueljeva Ihumienskaha pavieta Minskaj hubierni. Mienavita Makryckaja, jak ličycca, vyniesła Listy z-pad šybienicy, nadrukavanyja Ahatonam Hileram, adnym ź lidaraŭ paŭstańnia na terytoryi Polščy, u 1867 hodzie jak «Da ludu biełaruskaha. List z-pad šybienicy Kanstancina Kalinoŭskaha».
Kab atrymać mahčymaść napisać apošnija listy, Kalinoŭski skarystaŭsia tym, što, admoviŭšysia davać vusnyja pakazańni (patłumačyŭ: «špijonstva apahańvaje čałavieka»), paprasiŭ papieru i piśmovyja prynaležnaści dla napisańnia zapisak, u jakich pavinien byŭ «akreślić charaktar ruchu» na terytoryi Biełarusi i Litvy. A sam 10, 14, 18 i 19 sakavika piša listy Marysi Jamant, jakuju nazyvaje «hodnaj dačkoju Litvy». Hetak, 10 sakavika 1864 hoda, za 12 dzion da śmierci, Kalinoŭski pisaŭ:
«Darahaja Marylka.
Na parozie śmierci los mnie padkazvaje pisać da ciabie. Piakielnaja rečaisnaść, tym bolš paśla tych nadziejaŭ, jakija łunali ŭ našych junackich sercach, poŭnych uzajemnaj lubovi. Padparadkoŭvajučysia, adnak, sile abstavinaŭ, prymi sa śvietłym tvaram, choć i z paranienym sercam, los, jaki vypaŭ na tvaju dolu. Čas hoić rany, a ŭspamin minułych momantaŭ, kali naradžajecca smutak u tvajoj dušy, niachaj, adnak, nie atručvaje tvajho žyćcia. Žyćcio tvajo nie tabie naležyć, jano dadziena tabie, kab ty ŭ kožnuju chvilinu niesła dabro i praŭdu. Uznaharoda za pracu nie na hetym śviecie ludziej napatkaje. Kali hodna vykanaješ metu žyćcia — sustreniemsia na niebie.
Tvoj i za mahiłaju (choć, moža być, ja i nie budu jaje mieć), Kanstancin».
Apošniaje prahučała jak praroctva, bo Kalinoŭski (1838—1864), jak i 20 inšych jahonych paplečnikaŭ, pakaranych u Vilni, byŭ kinuty ŭ jamu na Zamkavaj hary. Paŭstancaŭ uračysta pachavali tolki praz 155 hadoŭ na mohiłkach Rosy.
Kalinoŭski ni razu nie palak
Apošnija try hady Alaksandr Dziukaŭ namahaŭsia davieści, što Kastuś Kalinoŭski byŭ palakam, polskim šavinistam. Maŭlaŭ, savieckija historyki «Kalinoŭskamu źmianili nacyjanalnaść, ździekavalisia ź jahonych partretaŭ. Dobra, što połu jamu jašče nie źmianili. Heta tady było jašče nie ŭ trendzie». Asabistyja pieradśmiarotnyja listy Kalinoŭskaha naračonaj pavinny byli heta paćvierdzić. Ale nie! U piaci listach, jakija pryvodzić Dziukaŭ, ni razu nie zhadvajecca ni «Polšča», ni «palak», ni «polski».
Zdavałasia b, jak ciapier z hetaha saśliźnie Dziukaŭ, jaki namahaŭsia vystavić Kalinoŭskaha polskim šavinistam? Ale jon paryruje prosta: pra toje, što «Polščy» ŭ hetych asabistych zapisach niama, jon zusim nie zhadvaje, zatoje zaznačaje, što niama i «Biełarusi», a majecca «Litva», jak u apošnim polskamoŭnym liście, vidać, napisanym tady, kali i biełaruskamoŭny Da ludu biełaruskaha:
«Marylka, maja darahaja, jašče soniejka śviecić nada mnoju, jašče ja mahu hladzieć, dumać i žadać. Praz maju fortku baču Vileńku, tuju Vileńku, što takaja kaštoŭnaja dla dušy kožnaha lićvina, siadzibu hroznych Alhierdaŭ, dumkami dziejaŭ u Bohu i praŭdzie zapačatkavanych. Hledziačy na Vilniu, serca pierapaŭniajecca, bjecca z honaram. A tam dalej nakolki voka, nakolki dumka siahaje, naš biedny narodzik, jaki ŭ pocie tvaru, strašennaj niavoli, Boha i praŭdy zabycca nie ŭmieje. Dy chiba nie honar prynieści žyćcio dla jaho ŭ achviaru, dla našaj ziamli rodnaj, uścielenaj mahiłami hieraičnych prodkaŭ našych. Heta słava dla nas, heta honar naš».
Pry hetym rasijski historyk vymušany pryznać, što Kalinoŭski nie nazyvaje siabie lićvinam, adnak heta nie pieraškadžaje Dziukavu pra jaho pisać ciapier mienavita tak, pry hetym jon davodzić dumku, što «lićvin — heta toj ža palak z pačućciom pieravahi». Razumiejučy pryrodu fondu «Istoričieskaja pamiať», treba padkreślić, što temu «lićvinizmu» spadar Dziukaŭ uzdymaje nie prosta tak. I tut nahadvajem pra štučna stvoranuju prablemu dla biełarusaŭ u Litvie.
Pamiž baćkami stajać Maryja (źleva) i Alena. Fotazdymak zrobleny ŭ časie sibirskaj ssyłki. Krynica: commons.wikimedia.org
Navošta Dziukaŭ uziaŭsia za Kalinoŭskaha?
Alaksandr Dziukaŭ padrabiazna heta patłumačyŭ u sakaviku 2022 hoda, nie chavajučy, što da sapraŭdnaj historyi jamu spravy zusim niama. Kalinoŭski dla jaho nie chto inšy, jak «strukturny adpaviednik Bandery», jaki byŭ suprać Rasii, dakładniej, suprać carskaj Rasii (Rasijskaj impieryi), na jakuju siońniašniaja RF aryjentujecca:
«U sučasnym infarmacyjnym hramadstvie zamoŭčvańnie ŭžo nie pracuje, zrabić z Kalinoŭskaha čałavieka, jaki niejtralna staviŭsia da Rasiei, užo niemahčyma».
Kab patłumačyć režymu Łukašenki, čamu treba vykraślić Kalinoŭskaha, Dziukaŭ vykarystoŭvaje nastupny pryjom:
«Kali ŭ padručnikach pišuć pra Kalinoŭskaha ŭ pazityŭnym sensie — heta ŭžo pracuje na apazicyju. Apaviadajučy pra Kalinoŭskaha ŭ pazityŭnym sensie ŭ školnych padručnikach, ułady padšturchoŭvajuć školnikaŭ u BČB (bieł-čyrvona-bieły ściah) abdymki».
Tamu dla Dziukava nie stolki važnaje vyśviatleńnie histaryčnaj praŭdy, kolki elemientarna sšalmavać Kalinoŭskaha.
Jon, naprykład, dajšoŭ da taho, što prypisaŭ Kalinoŭskamu zamiest znanych na siońnia słovaŭ «U nas niama dvaran — usie roŭnyja» słovy «Usie roŭnyja, usie syny adnoj Polščy, Baćkaŭščyny našaj».
Ale, jak śviedčać inšyja prykłady dziejnaści fonda «Istoričieskaja pamiať», Dziukaŭ aktyŭna pracuje mienavita na baraćbu z nacyjanalnaju historyjaj u postsavieckich krainach.
Što za fond «Istoričieskaja pamiať»
Pavodle Spravazdačy pra dziejnaść fondu za 2008—2018 hady, jaho stvaryli ŭ 2008 hodzie z metaju «supraćdziejać falsifikacyi historyi na škodu intaresam Rasii» na postsavieckaj prastory. Naprykład, fond adkazvaŭ za dyskredytacyju va Ukrainie AUN-UPA i pamiaci pra Haładamor va Ukrainie, lasnych bratoŭ i mižvajennaha pieryjadu historyi krainaŭ Bałtyi.
U 2017 hodzie ŭ Biełarusi moh zjavicca z padačy Łukašenki pomnik u Kurapatach: «Inicyjatyva prezidenta Łukašenki mahła paciahnuć za saboju niehatyŭnyja dla Rasii nastupstvy: zaviedama zavyšanyja źviestki pra kolkaść rasstralanych u Kurapatach (da 250 tysiačaŭ čałaviek!) prasoŭvalisia prazachodnimi nacyjanalistami». Tamu fondu było daručana vyjści na suviaź z Administracyjaj prezidenta RB i padrychtavać dla ich «daśledavańnie kolkaści rasstralanych u Kurapatach». U vyniku zamiest 250 tysiačaŭ rasiejcy naličyli «tolki» 7—8 tysiač čałaviek. Dalej hetuju ličbu prasunuć u histaryčnyja vydańni ŭ Biełarusi: «Hetyja vydańni dazvolać zamacavać u biełaruskim navukovym i miedyjnym zvarocie adekvatnyja ŭjaŭleńni pra maštab savieckich represijaŭ, jakija adpaviadajuć rasijskim intaresam».
Taksama fond supolna z Akademijaj navuk Biełarusi stvaryŭ časopis «Biełorusskij istoričieskij obzor», jaki, vidavočna, pierahukaŭsia ź viadomym «Biełaruskim histaryčnym ahladam» Hienadzia Sahanoviča. Mienavita fond «Istoričieskaja pamiať» staić za raspačataj hienieralnym prakuroram Andrejem Šviedam spravaj ab hienacydzie biełaruskaha narodu, jaki čamuści byccam nie zaŭvažali da 2020 hoda.
Pra suviaź fondu i jaho kiraŭnika Alaksandra Dziukava z łukašenkaŭskaj prakuraturaj i ŭpłyŭ na abviaščeńnie ekstremisckimi tvoraŭ Dunina-Marcinkieviča havoryć toje, što 11 červienia rasijski historyk nibyta niečakana zacikaviŭsia postaćciu Dunina-Marcinkieviča, a ŭžo 17 žniŭnia źjaviłasia navina pra zabaronu dvuch vieršaŭ, jakija jamu prypisvajucca, a 8 listapada — i dvuchtomnika jahonych tvoraŭ, vydadzienaha dziaržaŭnym vydaviectvam «Mastackaja litaratura».
Dziukaŭ prapahanduje postać Michaiła Muraŭjova. Skrynšot: Diukov. Istorik-racionalizator / Telegram
Taksama fond «Istoričieskaja pamiať» Dziukava aktyŭna supracoŭničaje z tavarystvam «Znanije» dyrektara Nacyjanalnaj biblijateki Vadzima Hihina, jaki inicyjavaŭ vyklučeńnie sa školnaj prahramy mastackaha tvora «Kałasy pad siarpom tvaim» Uładzimira Karatkieviča.
Asnoŭnyja i padkantrolnyja arhanizacyi fondu na 2018 hod. Krynica: dossier.center
Za što dalej voźmiecca Dziukaŭ ciapier? Mahčyma, za vyłučeńnie Michaiła Muraŭjova ŭ jakaści nibyta hieroja Biełarusi. Adnak faktam ciapier varta pryznać, što rasiejski historyk paćvierdziŭ praŭdzivaść «Listoŭ z-pad šybienicy», choć i namahaŭsia dasiahnuć inšaha.
Čytajcie taksama:
Viadomyja biełarusy ahučyli «Mužyckuju praŭdu» Kalinoŭskaha
«Kalinoŭski — vielmi važnaja postać, ale paŭstańnie 1863-ha było katastrofaj» — Łatyšonak
