Symon Rak-Michajłoŭski, Ihnat Dvarčanin i Piotr Miatła «pryznačanyja» kaardynatarami dziejnaści «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra»
Z 1929 hoda ŭ BSSR prajšło niekalki chvalaŭ represij suprać nacyjanalnaj intelihiencyi. U 1930 h. čekisty sfalsifikavali spravu «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi», u ramkach jakoj było aryštavana bolš za sotniu dziejačaŭ navuki i kultury. Tolki nievialikaja častka z aryštavanych paźbiehli źniavoleńnia abo vysyłki na roznyja terminy.
U 1931—1932 hh. prakaciłasia chvala aryštaŭ siarod pracaŭnikoŭ sielskaj haspadarki, a taksama ŭstanoŭ, jakija zajmalisia raspracoŭkaj jaje roznych pytańniaŭ.
Uźnikli spravy «Biełaruskaha filijała pracoŭnaj sialanskaj partyi», «Biełtraktaracentra», «Vieterynarnych daktaroŭ». Tolki pa ich było aryštavana i asudžana zvyš 800 čałaviek.
Šmat chto z pracaŭnikoŭ Narodnaha kamisaryjata ziemlarobstva BSSR, Navukova-daśledčaha instytuta sielskaj haspadarki, Viciebskaha vieterynarnaha instytuta trapili ŭ turmy. Pa spravie «Biełtraktaracentra» represijam padvierhłasia 546 čałaviek, praz što amal poŭnaściu byli źniščany tyja nievialikija kvalifikavanyja kadry, jakija pracavali ŭ centralnych kirujučych orhanach sielskaj haspadarki i na miescach.
U vieraśni 1932 h. ADPU BSSR «likvidavała» ŭ Mazyrskim rajonie tak zvanuju kontrrevalucyjnuju arhanizacyju «Sialanskich sajuzaŭ», u kiraŭnictvie jakoj abvinavacili sielskahaspadarčych śpiecyjalistaŭ z darevalucyjnaj intelihiencyi. Pa hetaj spravie tolki ŭ adnym rajonie prachodziła zvyš 70 čałaviek.
Na pačatku 1933 h. čekisty adrapartavali, što likvidavali ŭ Miensku kontrrevalucyjnuju tatarskuju hrupoŭku, jakoj nibyta kiravaŭ były padpałkoŭnik carskaj armii Jachja Hiembicki, viadomy historyk i hramadski dziejač, jaki šmat namahańniaŭ pakłaŭ na karyść tatarskaj mienšaści.
Budynak NKVD u Minsku byŭ nastolki sakretnym miescam, što na fotazdymki trapiŭ tolki ŭ časy niamieckaj akupacyi. Paśla vajny na tym ža miescy pabudavali budynak KDB u styli savieckaha nieakłasicyzmu, jaki viadomy nam siońnia. Fota: Wikimedia Commons
Viasnoj-letam 1933 h. pačałasia novaja chvala represij suprać biełaruskaj intelihiencyi. ADPU BSSR «vykryła» padpolnuju kontrrevalucyjnuju arhanizacyju «Biełaruskaja narodnaja hramada». Pa spravie prachodziła 68 čałaviek, pieravažna piśmieńniki, a taksama nastaŭniki, studenty.
Vyznačanyja čekistami «kiraŭniki» arhanizacyi atrymali pa 5 hadoŭ papraŭča-pracoŭnych łahieraŭ, a «siabry» — ad 2 da 3 hadoŭ vysyłki.
Było zroblena ŭsio, kab abniasłavić aryštavanych. Nacyjanalny ruch źnievažalna achryścili «nacdemaŭščynaj», a ŭsich, chto ŭdzielničaŭ u nacyjanalnaj pracy ci spačuvaŭ nacyjanalistam, nazvali «nacdemami». Saviecki druk, pramoŭcy na aficyjnych i nieaficyjnych schodach u roznych varyjantach skłaniali hetyja epitety. Tych, na kaho nalapili hety jarłyk paŭsiudna hańbili, vymušali pryludna kajacca ŭ ideałahičnych pamyłkach, urešcie, aryštoŭvali pa nadumanych abvinavačvańniach.
Ale na hetym vyniščeńnie intelektualnaj asnovy biełaruskaj nacyi nie skončylisia.
U 1933 hodzie čekisty pačali raspracoŭku ahienturnaj spravy z charakternaj nazvaj «Zakardońniki». Jana była raspačataja suprać zachodniebiełaruskich nacyjanalnych dziejačaŭ, jakija znajšli prytułak ad represij z boku Polščy ŭ BSSR, to-bok viarnulisia z-za kardonu. Dziela vykryćcia ich «varožaj» dziejnaści ADPU sfabrykavała spravu «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» (BNC).
U 1932 hodzie byłyja kiraŭniki Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady i «Zmahańnia» ŭ adpaviednaści z polska-savieckim pahadnieńniem ab abmienie palitźniavolenymi pryjechali ŭ SSSR.
BSRH była najbujniejšaj palityčnaj siłaj biełarusaŭ u Polskaj Respublicy. Za jaje hałasavali mnohija rajony Zachodniaj Biełarusi. Polskija ŭłady zreahavali dosyć chutka, užo ŭ sakaviku zabaraniŭšy BSRH, a bolš za 4000 jaje kiraŭnikoŭ i aktyvistaŭ byli addadzieny pad sud.
U 1930-ja hady SSSR poŭnaściu admoviŭsia ad roli abaroncy pravoŭ biełarusaŭ na terytoryi Polščy, pierastaŭ pratestavać u suviazi z parušeńniami tam pravoŭ nacyjanalnych mienšaściej. Letam 1933 h. ad imia Stalina palakam było prapanavana «ŭzajemna admovicca ad razdźmuchvańnia nacyjanalnych prablem u abiedźviuch krainach».
Fihuranty spravy «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra», byłyja deputaty polskaha Siejma ad BSRH Piatro Miatła, Pavieł Vałošyn i Symon Rak-Michajłoŭski pieršy raz byli aryštavanyja ŭ studzieni 1927 h. polskimi ŭładami
Adpaviedna, źnikła patreba ŭ tych, chto moh chistać polski režym, jak u «hramadoŭcach», tak i ŭ členach KPZB, jakija znachodzilisia na terytoryi BSSR. Da taho ž hetyja biełaruskija dziejačy, jaki mieli dośvied parłamienckaj dziejnaści i vałodali navykami padpolnaj baraćby, usprymalisia savieckimi ŭładami jak patencyjnaja pahroza ŭžo svajmu režymu.
Sprava «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» była adnoj sa składovych častak spłanavanych u Kramli šyrokamaštabnych represij suprać elit nacyjanalnych respublik SSSR. U Savieckaj Ukrainie ŭ 1933 h. byli sfabrykavanyja spravy «Ukrainskaj vajskovaj arhanizacyi», «Polskaj arhanizacyi vajskovaj», a taksama «Błoka ŭkrainskich nacyjanalistyčnych partyj».
Sprava BNC fabrykavałsia va ŭmovach padrychtoŭki da XVII źjezda UKP(b), sklikańnie jakoha było pryznačana na kaniec studzienia 1934 h. U bravurnych rapartach, jakija prymalisia napiaredadni źjezda, hučała ahresiŭnaja rytoryka baraćby z nacyjanalizmam. U śniežni 1933 h. plenum CK KP (b) Biełarusi pastanaviŭ, što «ŭ biahučy momant hałoŭnuju niebiaśpieku ŭjaŭlaje miascovy nacyjanalizm, jaki zmykajecca ź impieryjalistyčnymi intervientami».
Paśviedčańnie deputata polskaha Siejma Symona Rak-Michajłoŭskaha
Adnak pieršyja aryšty pa spravie pačalisia jašče ŭletku 1933 h. U žniŭni-vieraśni byli aryštavany dziejačy, jakim paśla prypišuć kiraŭnictva BNC. Adnačasova aryšty pa spravie adbyvalisia na pieryfieryi.
Čekisty śćviardžali, što aryštavanyja pranikli ŭ Savieckuju Biełaruś pa zadańni polskaj vyviedki. Metaj ich dziejnaści było źviaržeńnie savieckaj ułady ŭ BSSR šlacham uzbrojenaha paŭstańnia i stvareńnia Biełaruskaj buržuazna-demakratyčnaj respubliki pad pratektaratam Polščy.
Uražvajuć i abšary «praktyčnaj kontrrevalucyjnaj raboty», jakaja prypisvałasia BNC. Jana nibyta achoplivała Biełaruskuju akademiju navuk, Narkamaśviety, Dziaržaŭnuju biblijateku, Sajuz savieckich piśmieńnikaŭ, Navukova-techničnaje vydaviectva, BiełTA, Radyjocentr, redakcyju haziety «Źviazda», Biełdziaržuniviersitet, Horackuju sielhasakademiju, Enierhainstytut, Sadova-aharodny instytut, NDI rybnaj haspadarki, Dziaržpłan, Narkamat achovy zdaroŭja, Narkamaśviety, Narkamsuviazi, Narkamat kamunalnaj haspadarki, Sajuzbavoŭnahandal, CK Mižnarodnaj arhanizacyi dapamohi zmaharam revalucyi, Histpart pry CK KP(b)B, pradstaŭnictva KPZB, vyviedupraŭlennie Štaba BVA, harnizon horada Barysava, 34-y połk (Staryja Darohi), 192-hi połk (Orša). Jana byccam by viałasia ŭ 9 vialikich haradach i 25 rajonach BSSR. To-bok litaralna paŭsiul.
Deputaty polskaha Siejma ad «Biełaruskaha sialanska-rabotnickaha pasolskaha kłuba «Zmahańnie» Ihnat Dvarčanin, Jazep Haŭrylik i Flahont Vałyniec stali fihurantami pa spravie BNC. Ivan Hrecki (druhi źleva) budzie aryštavany paźniej
Čekisty zajavili pra vyjaŭleńnie ažno 59 paŭstanckich jačejek, 19 dyviersijnych hrup, 4 terarystyčnych hrupovak, 20 špijonskich rezidentur BNC i jaho moładzievaj arhanizacyi ŭ składzie 47 čałaviek. Filii centra nibyta byli «likvidavanyja» ŭ Horkach, Bierazinie, Homieli, a taksama Słucku. Mielisia jany nibyta taksama ŭ Maskvie i Leninhradzie.
Aryštavanym byŭ inkryminavany ŭdzieł u «šyroka razhalinavanaj kontrrevalucyjnaj paŭstanckaj i špijonska-dyviersijnaj arhanizacyi». Jany byccam by zajmalisia padrychtoŭkaj paŭstańnia, špijanažam na karyść Polščy, arhanizacyjaj dyviersijna-terarystyčnych hrup i aktaŭ, padryŭnoj i škodnickaj pracy ŭ BSSR.
Finansavaŭ i kiravaŭ centram nibyta II adździeł polskaha Hienštaba, jaki adkazvaŭ za kontrraźviedku, praz polskuju ambasadu ŭ Maskvie i hienieralnaje konsulstva Polščy ŭ Miensku. Kiraŭnictva BNC nibyta atrymała ad palakaŭ 65 tysiač savieckich rubloŭ i 3 tysiačy dalaraŭ i raspracavała płan paŭstańnia ŭ BSSR, jakoje pavinna było pačacca z bujnoj pravakacyi na miažy i nastupnaha saviecka-polskaha ŭzbrojenaha kanfliktu vosieńniu 1933 h. ci viasnoj 1934 h.
Kaardynatarami dziejnaści «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» byli «pryznačanyja» dyrektar Biełaruskaha dziaržaŭnaha muzieja Symon Rak-Michajłoŭski, namieśnik dyrektara Instytuta movaznaŭstva BAN Ihnat Dvarčanin i staršynia kamisii pa vyvučeńni Zachodniaj Biełarusi BAN Piotr Miatła.
Z byłoha sakratara BSRH Maksima Bursieviča byli vybity pakazańni, što kiraŭnictvam BNC byŭ sfarmavany skład budučaha buržuaznaha ŭrada na čale z Antonam Łuckievičam. Pasadu ministra pramysłovaści musiŭ zaniać Fabijan Akinčyc, poštaŭ i telehrafa — Pavieł Vałošyn, transpartu — Flahont Vałyniec, aśviety — Jazep Haŭrylik, ziemlarobstva — Ihnat Dvarčanin, unutranych spraŭ — Piatro Miatła, justycyi — Radasłaŭ Astroŭski, abarony — Symon Rak-Michajłoŭski, zamiežnych spraŭ — Branisłaŭ Taraškievič, a sam Bursievič musiŭ atrymać pasadu ministra finansaŭ.
Hierman Łupiekin, Leanid Zakoŭski i Ans Załpieter — aŭtary sfalsifikavanaj spravy suprać biełaruskaj intelihiencyi
Papraŭdzie, hety śpis hučyć jak «urad mary», ale, na žal, isnavaŭ jon tolki ŭ fantazijach čekistaŭ. Aŭtarami hetaj spravy byli načalnik sakretna-palityčnaha adździeła ADPU BSSR Hierman Łupiekin i načalnik 1-ha adździaleńnia sakretna-palityčnaha adździeła Jakaŭ Hozin. Ahulny nahlad za rasśledavańniem spravy ažyćciaŭlali načalnik ADPU BSSR Leanid Zakoŭski i jaho namieśnik Ans Załpieter. Usie jany sami praź niekalki hod stanuć achviarami stalinskich represij, tolki adzin ź ich vyžyvie.
Sprava viałasia dźviuma hrupami śledčych, jakija na čekisckim žarhonie nazyvalisia «litaratarami» i «zabojščykami». «Litaratary» składali razam z dapytanymi teksty pratakołaŭ, a «zabojščyki» vybivali podpisy pad imi.
Sprava ablahčałasia tym, što za palituciekačami z Polščy adpačatku vioŭsia apieratyŭny nahlad. Praz šmatlikich infarmataraŭ vialisia ich ahienturnyja raspracoŭki, pravodziłasia pierlustracyja karespandencyi biełaruskich dziejačaŭ, jakija praciahvali pierapisku sa svajakami i siabrami ŭ Zachodniaj Biełarusi.
Taksama ŭ aryštavanych kanfiskoŭvalisia asabistyja rečy, u tym liku rukapisy, natatniki, fotaalbomy, ź jakich u spravu pieranosilisia imiony i adrasy ŭjaŭnych saŭdzielnikaŭ.
Ordar na aryšt fihuranta «Biełnaccentra»
Žurnalist haziety «Źviazda» Ściapan Žabinski, fihurant spravy BNC, byŭ śviedkam sceny, u jakoj prahučali słovy, jakija vyjaŭlajuć usiu sutnaść taho, što adbyvałasia:
«Adnojčy, padčas prachodki ŭ dvary, čuju kryk (paźniej daviedaŭsia, što kryčaŭ deputat Haŭrylik) «Što vy robicie? Vy z hłuzdu źjechali! Vy vykonvajecie zadańnie polskaj defienzivy! Tyja nie zmahli nas źniščyć, dyk vy dakančvajecie».
Jašče adzin ź fihurantaŭ, Michaił Hančaryk, zhadvaŭ, što adbyvałasia ŭvosień 1933 h. u «Amierykancy»:
«A pryviaduć u kamieru, i prychodzicca słuchać hadzinami kryki, stohny ab tych ździekach, jakija tvoracca, što trymajuć nievinavatych — heta stukali ŭ dźviery, kryčali niekatoryja abmienienyja z Polščaj byłyja pasły polskaha siejma. Asabliva hučna i časta kryčaŭ ab hetym Dvarčanin».
Małodšy brat Ihnata Dvarčanina, Iłaryjon, jaki zajmaŭ pasadu namieśnika dyrektara palaŭničaha zapaviednika, byŭ vymušany dać absurdnaje pakazańnie pra toje, što jon pryručyŭ łasia i jeździŭ na im na miažu z Polščaj pa instrukcyi.
Ankieta aryštavanaha pa spravie «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» Siarhieja Barana. Fota: ARCHE Pačatak
Da kanca 1933 h. «rasśledavańnie» spravy «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» było zavieršana. Sfalsifikavana ź vialikim razmacham i šyrokaj hieahrafijaj achopu sprava składałasia z 55 tamoŭ.
Usie aryštavanyja, za nievialikim vyklučeńniem, «pryznali svaju vinu». Usiaho pa spravie BNC prachodziła kala 200 padazravanych, ź jakich 97 było vystaŭlena abvinavačańnie. Treba asobna padkreślić, što amal usie abvinavačanyja ŭnieśli značny ŭkład u spravu biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia na terytoryi Zachodniaj Biełarusi.
Taksama pakazalna, što byŭ asudžany ažno 21 vykładčyk Biełaruskaj sielskahaspadarčaj akademii ŭ Horkach, u tym liku namieśnik dyrektara.
Absalutnaja bolšaść asudžanych byli biełarusami, pieravažnaja častka — uradžencami Zachodniaj Biełarusi. Siarod abvinavačanych było piać žančyn, u tym liku ciažarnaja Zoja Hryc.
Akt abvinavačańnia pa ahienturnaj spravie «Biehłyja», jakoje ADPU BSSR «rasśledavała» ŭ 1933 hoda
Abvinavaŭčy akt śćviardžaŭ:
«U 1926 h. polskim Hienštabam na terytoryi Uschodniaj Polščy byŭ stvorany kontrrevalucyjny «Polska-Ukrainska-Biełaruski Błok» u składzie troch bujnych nacyjanalistyčnych arhanizacyj («Ukrainski Sielrob», «Biełaruskaja sialanska-rabotnickaja hramada» i «Polskaja niezaležnaja partyja chłopska») z zadačami aktyŭnaj baraćby z kamunistyčnym rucham va Uschodniaj Polščy i arhanizacyi šyrokaj paŭstanckaj, špijonskaj i dyviersijna-terarystyčnaj pracy na terytoryi Savieckaha Sajuza.
Pavodle zadańnia taho ž 2-ha adździeła polskaha Hienštaba ŭ metach realizacyi zadač «Błoka» pa Zachodniaj Biełarusi i BSSR u h. Vilnia ŭ 1928 h. byŭ stvorany viadomymi nacyjanalistami Astroŭskim i Łuckievičam «Biełaruski palityčny centr».
Pierakinutyja ŭ BSSR lehalna i nielehalna siabry «Palityčnaha centra» dla praktyčnaha kiraŭnictva kontrrevalucyjnaj arhanizacyjaj stvaryli «Biełaruski nacyjanalny centr»».
Pa rašeńni sudovaj kalehii ADPU ad 9 studzienia 1934 hoda 26 fihurantaŭ spravy byli pryhavorany da najvyšejšaj miery pakarańnia, 16 — da najvyšejšaj miery pakarańnia z zamienaj na 10 hadoŭ papraŭčapracoŭnych łahieraŭ.
Voś niapoŭny śpis tych, chto byŭ asudžany na śmierć:
- Ryhor Alachnovič, student Vyšejšaha piedinstytuta;
- Illa Asianienka, instruktar 1 asobaha ekspłuatacyjnaha vuzła suviazi, h. Minsk;
- Lavon Babrovič, navukovy supracoŭnik Kamisii pa vyvučeńni Zachodniaj Biełarusi pry AN BSSR, publicyst;
- Jazep Bahdanski, navukovy supracoŭnik AN BSSR;
- Jan Hustyr, navukovy supracoŭnik AN BSSR;
- Ivan Drozd, ekanamist-płanavik Biarezinskaha rajspažyŭsajuza;
- Andrej Kapucki, piśmieńnik i žurnalist;
- Michał Kachanovič, dyrektar Vilenskaj biełaruskaj himnazii, siabra Biełaruskaha pasolskaha kłuba ŭ polskim Siejmie;
- Michaił Koŭšyk, dyrektar Minskaha technikuma charčovaj pramysłovaści;
- Cimoch Lancevič, nastaŭnik adnoj ź minskich škoł;
- Jaŭhien Makoŭski, inžynier z Turava;
- Ivan Marcinčyk, vykładčyk Minskaha aŭtadarožnaha technikuma;
- Alaksandr Miatła, vykładčyk Minskaha politechničnaha rabfaka;
- Alaksandr Nikałajeŭ Astraviecki, zahadčyk adździeła mižnarodnaj infarmacyi haziety «Źviazda»;
- Uładzimir Palčeŭski, supracoŭnik Minskaha pradstaŭnictva KPZB;
- Mikałaj Parfinovič, student Leninhradskaha elektratechničnaha instytuta;
- Vital Radziuk, aśpirant AN SSSR pa Fizika-matematyčnym siektary Kamiteta pa padrychtoŭcy kadraŭ AN SSSR;
- Aleś Sałahub, paet;
- Iosif Sałanievič, namieśnik zahadčyka Zahraničnaha siektara haziety «Źviazda»;
- Usievaład Suraha, navukovy supracoŭnik Biełaruskaha adździaleńnia Instytuta pybnaj haspadarki;
- Leanid Citovič, techničny dyrektar navukova-daśledčaha saŭhasa ŭ Smalavičach;
- Uładzimir Šaleška, buchhałtar pramkambinata Zasłaŭskaha RVK;
- Mikałaj Šucki, vykładčyk Mahiloŭskaha piedahahičnaha instytuta;
- Kuźma Janiel, namieśnik dyrektara Minskaha sadovaaharodninnaha instytuta.
Z astatnich 17 — da 10 hadoŭ papraŭča-pracoŭnych łahieraŭ (PPŁ), 5 — da 8 hadoŭ PPŁ, inšyja — da roznych mier pakarańnia.
Cikava, što Maksim Bursievič, Pavieł Vałošyn, Flahont Vałyniec, Jazep Haŭrylik, Ihnat Dvarčanin, Piatro Miatła i Symon Rak-Michajłoŭski, jakim prypisvałasia kiraŭnictva BNC, byli asudžanyja da rasstrełu z zamienaj dziesiacihadovym źniavoleńniem.
Ale paśla paŭtornaha asudžeńnia ŭsie jany byli rasstralanyja ŭ 1937—1938 hadach, na chvali najbolš žorstkich stalinskich represij.
Tyja fihuranty spravy BNC, jakija zastalisia žyvymi, byli nakiravanyja ŭ Bajkała-Amurski i Biełamora-Bałtyjski łahiery.
Upieršyniu ab raskryćci «kontrrevalucyjnaj nacyjanalistyčna-špijonskaj arhanizacyi», jakoj kiravali byłyja palitemihranty z Zachodniaj Biełarusi, imiony jakich nie nazyvalisia, było paviedamlena tolki 8 śniežnia 1933 hoda ŭ partyjnaj haziecie «Źviazda». Tam śćviardžałasia, što nasamreč heta byli zdradniki, zakinutyja ŭ BSSR z metaj «pravakacyi i špijanažu».
Brašura, napisanaja dla apraŭdańnia spravy BNC, była vydadziena ŭ Miensku, ale čekistami miescam vydańnia paznačana była Vilnia
U tyja časy ADPU ŭ svajoj drukarni vydavała tendencyjna padabranyja vytrymki z «pakazańniaŭ» aryštavanych, zdabytych hvałtoŭnym šlacham.
U vyhladzie śpiecyjalnaj brašury, jak zusim sakretny, hety materyjał pieradavaŭsia dla aznajamleńnia vysokaadkaznym kamunistam. Partyjnyja haziety, časopisy, śpiecyjalnyja vykryvalnyja «pracy» i kiraŭniki partyi spasyłalisia na vytrymki z pakazańniaŭ, nie nazyvajučy krynicy, ź jakich atrymany pakazańni aryštavanych.
Zadačaj prapahandy było pakazać nacyjanalny ruch u Biełarusi jak kontrrevalucyjnuju, škodnickuju, špijonskuju pracu biełaruskich nacyjanalistaŭ, nakiravanuju na adłučeńnie BSSR ad Savieckaha Sajuza i na stvareńnie buržuaznaj nacyjanalna-demakratyčnaj respubliki.
Prapahanda nie tolki imknułasia skampramietavać i pakazać u samym ahidnym vyhladzie biełaruskuju intelihiencyju i nacyjanalnych lidaraŭ, ale i vykarystać roznyja vypadki z pryvatnaha žyćcia i hramadskaj dziejnaści, niezaležna ad taho, kali i pry jakich abstavinach jany zdarylisia.
Adrazu paśla śmierci Stalina ŭ 1953—1954 hadach pačaŭsia praces reabilitacyi represavanych. Ale praces reabilitacyi fihurantaŭ spravy «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» byŭ niaprostym. Pravioŭšy dadatkovaje rasśledavańnie ŭ śniežni 1955 hodzie, KDB BSSR adznačyŭ, što kryminalnaja dziejnaść fihurantaŭ spravy daviedziena i jany panieśli spraviadlivaje pakarańnie. Adnak vajskovy trybunał BVA pastanaviŭ, što sprava vyvučana niedastatkova.
Tak, z apieratyŭnych materyjałaŭ, a taksama padadzienych u 1934—1935 hh. skarhaŭ Ihnata Dvarčanina, Jazepa Haŭrylika i Maksima Bursieviča vynikała, što śledčaja sprava byli sfabrykavanaja. Naprykład, 26 maja 1934 h. Ihnat Dvarčanin zajaviŭ, što nijakaj prahramy «BNC» nie isnavała i jon skłaŭ jaje paśla «nastojlivaj prapanovy» śledčaha.
Padčas paŭtornaha razhladu, jaki adbyvaŭsia ŭžo paśla XX źjezda KPSS, na jakim byŭ raźviančany kult Stalina, u žniŭni 1956 h., było ŭstanoŭlena, što sprava była sfabrykavanaja. U pryvatnaści, adznačałasia, što ŭłasnaručnyja pakazańni abvinavačanych byli vykładzienyja abstraktna, ahulnymi frazami, mieli adnolkavy źmiest, nie paćvierdžanyja rečavymi dokazami.
Vajskovy trybunał Biełaruskaj Vajskovaj Akruhi 18 krasavika 1956 h. admianiŭ rašeńnie kalehii ADPU ad 9 studzienia 1934 h. u adnosinach da ŭsich abvinavačanych pa matyvach vidavočnaj niepaŭnaty rasśledavańnia i adsutnaści dastatkovych dokazaŭ. Sprava była viernuta na dadatkovaje rasśledavańnie.
Adnačasova byli admienieny rašeńni pazasudovych orhanaŭ za 1937—1939 hh. Kamitet dziaržaŭnaj biaśpieki pry Saviecie Ministraŭ BSSR pravioŭ pravierku i dadatkovaje rasśledavańnie, u vyniku jakoha isnavańnie «BNC» nie paćvierdziłasia.
U žniŭni—vieraśni 1956 h. rašeńniem vajskovaha trybunała BVA sprava «BNC» u kryminalnym paradku była spyniena za adsutnaściu sastavu złačynstva.
Siarod paśmiarotna reabilitavanych byli viadomyja hramadskija dziejačy Piotr Miatła, Symon Rak-Michajłoŭski, Pavieł Vałošyn, Flahont Vałyniec, Jazep Haŭrylik i inšyja asoby.
Siońnia ŭ krainie adbyvajucca nadzvyčaj padobnyja pracesy, kali dla likvidacyi nacyjanalnaha ruchu, žyćciova niebiaśpiečnaha dla dyktatarskaha režymu Łukašenki, uskryvajucca nieisnujučyja zmovy, špijonskija i dyviersijnyja hrupoŭki, jakija byccam by kirujucca z-za miažy. Pa voli losu, jak i 90 hadoŭ tamu, śćviardžajecca, što kirujucca jany z Polščy. Pa hetych sfabrykavanych spravach biełaruskija dziejačy i aktyvisty atrymlivajuć drakonaŭskija terminy.
Chacia b pakul nie stralajuć… Praŭda, da spravy «Biełaruskaha nacyjanalnaha centra» taksama masavych rasstrełaŭ nie było.
Ale nieabhruntavanyja palityčnyja represii, kali niama pramoha zahadu źvierchu spynicca, raskručvajucca ŭsio macniej i vychodziać na ŭzroŭni, jakija jašče ŭčora padavalisia niemahčymymi.
Historyja, na žal, ničomu nie navučyła tych, chto ich ažyćciaŭlaje.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
