Hienrych Kiršbaŭm. Fota: Alaksiej Kuźniacoŭ
Darečy, Hienrych i sam niadrenna razmaŭlaje pa-biełarusku, svabodna čytaje i, jak vyśvietliłasia padčas razmovy Budzma.org, karystajecca kožnaj mahčymaściu, kab paznajomić ź biełaruskaj movaj i litaraturaj svaich niamieckich studentaŭ.
Mama — biełaruska. Tata — niemiec
— Upieršyniu ja pačuŭ biełaruskuju movu ŭ 2010 hodzie ad Alhierda Bachareviča. Ja pra heta taksama pišu ŭ svajoj knizie, — raspaviadaje Hienrych pra toje, jak naradžałasia jaho cikavaść da Biełarusi.
— Biełaruskaja mova vielmi mieładyčnaja. Biełarusy lubiać kazać, što pa svajoj śpieŭnaści jana nie sastupaje italjanskaj. A vy heta čujecie, adčuvajecie?
— Tak, jana vielmi mieładyčnaja. U biełaruskaj movie vielmi šmat hałosnych, miakkich hukaŭ.
— Kolki ŭvohule moŭ vy viedajecie?
— Dobra dumać i razumna vykazvacca, adčuvajučy kanatacyi słoŭ, ja ŭmieju tolki pa-niamiecku i pa-rasijsku. Ale, kaniešnie, karystajusia i inšymi movami. Lublu, naprykład, čytać na polskaj abo italjanskaj.
— Heta praŭda, što ŭ vašaj mamy biełaruskija karani? Adkul jana była rodam?
— Ź Viciebskaj vobłaści, kiłamietraŭ z 25 na poŭnač ad Haradka. Maja babula šmat pierajazdžała. Žyła i ŭ Vilni, i ŭ Jarasłaŭli, i va Uładzivastoku. Kaniečnie, u moŭnym sensie jana abrusieła, ale pad samy kaniec žyćcia znoŭ zahavaryła pa-biełarusku. Maja mama viedała movu ŭžo pasiŭna i faktyčna straciła jaje, ale ŭvieś čas pamiatała pra svajo biełaruskaje pachodžańnie. Heta zafiksavana i ŭ maim paśviedčańni ab naradžeńni. Tam napisana, što mama — biełaruska, a tata — niemiec.
— Jak paznajomilisia vašyja baćki?
— Jany sustrelisia va Uładzivastoku. Mama maja trapiła tudy pa raźmierkavańni. Tata, pa sutnaści, taksama. Chacia jon pravioŭ svajo dziacinstva i junactva ŭ Kazachstanie, ź jakim ja taksama vielmi mocna źviazany. Ałmaty ja dobra viedaju i lublu. U hetym hodzie ja tam byŭ i ŭ čarhovy raz pierakanaŭsia ŭ rodnaści hetaha horada. Niekatoryja haradskija łandšafty Uładzivastoka, dzie ja chadziŭ u škołu, taksama mohuć mnie časam pryśnicca. A potym ja pierajechaŭ u Niamieččynu, a dakładniej — u Bavaryju. Heta kraina vielmi soniečnaja, katalickaja, baročnaja.
Ciapier ja žyvu ŭ Bierlinie, ale pracuju ŭ horadzie Frajburh, heta na paŭdniovym zachadzie Niamieččyny niedaloka ad šviejcarska-francuzskaj miažy. Dobraje miesca. Ale najbolš addalenaje ad słavianskich ziemlaŭ, jakimi ja zajmajusia pa prafiesii.
«Ekśpiertaŭ pa hory nie byvaje»
— U vieraśni ŭ vydaviectvie «Viasna» vyjšaŭ vaš «Biełaruski brykałaž». Na prezientacyi vydańnia na fiestyvali «Pradmova» vy raspaviadali, što padčas pracy nad knihaj vy ŭ niejki momant znajšli siabie ŭ kryzisie navukovaha «ja». Što vy mieli na ŭvazie?
— Padziei 2020 hoda ŭ dobrym sensie całkam vybili mianie z kalainy. Mnie stała zrazumieła, što navuka i ekśpiertyza nie darastaje da taho, što adbyvajecca ŭ Biełarusi. Navuka nie mahła raskazać pra toje empiryčnaje hora, jakoje pačałosia ŭ 2020 hodzie i praciahvajecca da hetaha času. Dla takoj biady nie moža być hatovaj mietamovy, tamu što ekśpiertaŭ pa hory nie byvaje.
Frahmient z knihi Hienrych Kiršbaŭma «Biełaruski Brykałaž»:
«Nadziejnaha baromietra Biełarusi niama i nikoli nie było, vialikich navalnic i pierapadaŭ atmaśfiernaha cisku nie pradbačałasia. Nichto nie moh pradkazać taho, što zdarycca. Ni sacyjołahi, ni palityki, ni paety. Ni Zachad, ni Kreml, ni sami biełarusy… I voś z 2020 hoda adbyvajecca niešta niejmavierna važnaje i niezvarotnaje: induktyŭnaja samazborka, revalucyja ciarpieńnia, biełaruski brykałaž».
— Kniha składajecca z vašych ese — fiłałahičnych, fiłasofskich. Pry jakich abstavinach jany naradžalisia?
— U kancy žniŭnia — pačatku vieraśnia 2020 hoda my adrazu ž uklučylisia ŭ padziei, dałučylisia da niamiecka-biełaruskaj dyjaspary, jakaja arhanizoŭvała tut demanstracyi, šeści i pikiety ŭ padtrymku Biełarusi. Ja naŭmysna kažu «niamiecka-biełaruskaja dyjaspara», pakolki tam my sustrakali nie tolki biełarusaŭ i ludziej, hieahrafična źviazanych z krainaj. Na našyja akcyi chadzili niemcy, ukraincy, kazachstancy, rasijcy. Heta było vielmi šmatnacyjanalnaje abjadnańnie ludziej, jakich uraziła toje, što jany ŭbačyli ŭ žniŭni 2020 hoda.
La Bradenburhskich varot u kastryčniku 2020 hoda. Pieršy pryjezd Śviatłany Cichanoŭskaj u Bierlin. Fota ź bierlinskaha archiva
Tady treba było jak maha bolš kazać pra Biełaruś. Pačalisia roznyja vystupleńni — na mitynhach, demanstracyjach, u druku i navat u cerkvach. Mianie zaprašali vystupić u častcy propaviedzi padčas bohasłužeńnia. Dla ŭsich hetych vystupaŭ pisalisia teksty. Takim čynam nabiraŭsia niejki korpus ese, i naradziłasia hetaja raznažanravaja kniha. Pieršyja ese byli napisanyja dla jaje ŭ vieraśni 2020 hoda, apošnija — u sakaviku 2021-ha.
— Knihu na biełaruskuju movu pierakłała vaša žonka Jarasłava Ananka. Ale ci abmiažoŭvajecca jaje ŭdzieł tolki pierakładam?
— Usio naradžałasia ŭ sumiesnych hutarkach, pačućciach. Ciažka skazać, dzie Jarasłavy niama ŭ hetaj knizie. Tut našyja ahulnyja vieršy, niejkija dajdžesty našych ahulnych analizaŭ, razboraŭ biełaruskaj paezii. Jarasłava i suaŭtarka, i hierainia, jakaja źjaŭlajecca ŭ hetaj knizie. I navat «muza». Kali byvajuć muzy ŭ takich balučych knižak…
Kniha «Biełaruski brykałaž». Fota: https://facebook.com/vesnabooksprague
— «Biełaruski brykałaž» vyjšaŭ spačatku ŭ Hiermanii, na niamieckaj. Jak sustreŭ knihu zachodni čytač?
— Adznaču, što ŭ majoj knizie niama niejkaha momantu aśviety niemcaŭ nakont biełaruskich pytańniaŭ. Ja nie adčuvaju svajho prava heta rabić. Ale časam nie horš za lubuju aśvietu pracuje mienavita prapanova ŭžycca ŭ hetuju, padavałasia b, vielmi indyvidualnuju pierśpiektyvu.
Kali b maja kniha vyjšła tady, kali jana była napisana, to palityčny rezanans moh by być bolšym. Ale jana vyjšła ŭ 2022 hodzie, užo padčas vajny. Ź inšaha boku, jakraz z 2022 hoda my viedajem, jak važna, kab Biełaruś nie zastavałasia ŭ cieni vajskovaj temy.
Prezientacyja knihi Hienrycha Kiršbaŭma na fiestyvali Pradmova ŭ Vilni. Fota: facebook.com/pradmova
Biełaruś niemahčyma zrazumieć biez Bykava
— Hienrych, na svaich lekcyjach vy raskazvajecie studentam pra Biełaruś, pra našu litaraturu?
— Časam biełaruskija temy davodzicca praciahvać ciškom. Dva siemiestry tamu ja pravioŭ sieminar na temu «Poźniesavieckaja vajennaja litaratura», a na samoj spravie studentaŭ čakali Bykaŭ, Adamovič i Aleksijevič. Davodzicca impravizavać.
Naohuł ź biełarusistykaj u Niamieččynie tuha. Tut jość tolki adno miesca — univiersitet Oldenburha, — dzie adna z prafiesarak zajmajecca biełaruskaj litaraturaj 1910-ch —1920-ch hadoŭ. Na hetym śpis zakančvajecca. Tamu, kali Jarasłava pryjechała ŭ Hiermaniju, my raspačali dziejnaść pa ŭklučeńni biełaruskich tem, skažam, u roznyja kanfierencyi. I zaraz, kali źjaŭlajucca anonsy vakansij, to ŭ ich pišacca, što patrabujecca, naprykład, viedańnie ruskaj litaratury, ale vialikimi bonusami ci navat umovami iduć viedańnie biełaruskaj i ŭkrainskaj movy i kultury. Liču, što ŭ hetym jość i našaja zasłuha.
— Toje, što ja zaraz skažu, całkam supiarečyć navukovamu padychodu, ale šmat kamu budzie zrazumieła. Vielmi časta my adčuvajem z tymi ci inšymi aŭtarami niejkuju asablivuju poviaź. Zvyčajna ludzi tady kažuć, maŭlaŭ, «heta moj aŭtar, moj piśmieńnik». Chto «vaš aŭtar»u biełaruskaj litaratury?
— Mnie navat nie treba doŭha dumać. Heta Andrej Chadanovič, jakoha šmat chto ličyć zanadta viasiołym, zanadta hullivym u svaich vieršach. Mnohija sučasnyja biełaruskija paety iduć u volny vierš, vierlibr, u jakim niama bałastu minułych formaŭ. A Chadanovič nasuprać. Jon nie baicca intertekstualnaha sutyknieńnia — u tym liku z rytmami inšych paezij. Chadanovič viadzie ź imi palemičny dyjałoh. Chadanovič śmieły i vynachodlivy, jon bačyć i lubić u paezii samairaničnuju farmalnuju zadaču, i ŭsioj svajoj tvorčaściu jon nahadvaje biełarusam, što biełaruskaja litaratura pačałasia nie z Bahdanoviča, a z «Tarasa na Parnasie» i Dunina-Marcinkieviča, čytajučy jakoha možna abrahatacca.
— Chadanovič — u paezii. A ŭ prozie?
— Mnie zdajecca, Biełaruś niemahčyma zrazumieć biez Bykava. I byccam by heta čałaviek adnoj temy, adnoj traŭmy, adnoj rany — vajny i ŭsiaho ź joj źviazanaha. Ja vielmi lublu napisanyja im rečy ŭ siamidziasiatych za ich chutkaść, za ich skiepsis u adnosinach da niejkaj lohkasiužetnaści, skiepsis u adnosinach da zanadta imklivaha pošuku adkazaŭ. I Bykaŭ, kaniečnie, nie tolki pra Biełaruś.
— A jakaja situacyja ź pierakładami biełaruskaj litaratury na niamieckuju? Jość što prapanavać studentam?
— Darečy, cikava, što Bykava pierakładali jak u FRH, tak i ŭ HDR. Apazicyjnaja vydaviecka-pierakładčyckaja supolnaść napaŭtajemna pierakładała vialikuju kolkaść cikavych knih, u tym liku heta była padcenzurnaja litaratura z Savieckaha Sajuza. Ale ŭvohule pierakłady — heta vielmi vialikaja prablema. Kali ŭ nas jość prykładna 40 roznych pierakładaŭ tvora «Šyniel» Hohala (jaki, darečy, ja vielmi lublu), to Bykava isnuje tolki adzin pierakład i, viadoma ž, pierakładziena nie ŭsio. U nas zaraz jość niekalki cudoŭnych pierakładčykaŭ-śpiacoŭ, ale ich katastrafična mała. Jany pierastvarajuć na niamieckuju Jevu Viežnaviec, Alhierda Bachareviča, ale nie chapaje času, kab pierakładać kłasikaŭ, piśmieńnikaŭ minułaha stahodździa.
Pa toj bok kryvi…
— Hienrych, u jakim univiersitecie vy ciapier čytajecie lekcyi?
— Pałovu tydnia ja žyvu ŭ Bierlinie, a druhuju pałovu pravodžu va ŭniviersitecie ŭ horadzie Frajburh. Kursy viadu roznyja, moj lubimy žanr — closereading. Na praciahu cełaha siemiestra my sa studentami, pa sutnaści, čytajem adzin maleńki tekst, paetyčny ci prazaičny, i sprabujem zrazumieć, jak hety tekst pracuje, jakija sensy i interpretacyi jon prapanuje. I nikudy nie śpiašajemsia. Heta navat bolš slow-reading: čym pavolniej, tym lepiej.
— Chto vašyja studenty? Adkul jany?
— Da mianie na kursy prychodziać ludzi z roznych dyscyplin. Chtości zajmajecca Uschodniaj Jeŭropaj, chtości słavistykaj. Pałova ź ich — heta niemcy, a vialikaja častka — heta dzieci mihrantaŭ z byłoha SSSR. I hetyja maładyja ludzi prychodziać daviedacca niešta ŭ tym liku i pra siabie. Na zaniatkach byvajuć i biełarusy, jakija źjechali ŭ Niamieččynu, naprykład, u 2000-ch hadach. Bolšaść ź ich minčanie. Ale jość ludzi ź Viciebska, Mahilova, z Homiela.
U kožnaha svoj los, i ŭsie radyja hetaj sustrečy ź Biełaruśsiu, jakuju jany… nie toje kab zabylisia. Prosta mnie padajecca, što biełarusy majuć vyklučnuju zdolnaść da intehracyi. Jany nievierahodna chutka ŭlivajucca ŭ novaje hramadstva, imkliva asimilujucca. U hetym sensie 2020 hod šmat kamu ź ludziej nahadaŭ pra ich biełaruskaść, pakolki hetaja kampanienta stała nie prosta pra identyčnaść, a pra etyku.
— Hetuju kampanientu navat možna siońnia vyličyć! Isnuje ž hienieałahičny test DNK.
— Ja abaviazkova źbirajusia zrabić hety test. Pryčym adrazu prymušu mamu i tatu, kab karcina była jašče bolš zrazumiełaj. Ja dumaju, što čysta hieahrafična, bijałahična, u mianie z maminaha boku heta budzie i sapraŭdy niejkaja paŭnočna-biełaruska-litoŭskaja ziamla.
— A voś kampanientu mientalnuju nie pakaža nivodzin test u śviecie…
— A ja ŭvohule liču, što Biełaruś — heta pa toj bok kryvi. Biełaruś — navat nie los, nie dola, a vybar. I čałaviek, jaki abraŭ mieć Biełaruś u sabie, užo nie zmoža ad hetaha admovicca, nie schłusiŭšy niečamu samamu važnamu ŭ hetym žyćci.
Čytajcie taksama:
