Abviaščeńnie ŭ sakaviku 1918 hoda Biełaruskaj Narodnaj Respubliki padšturchnuła balšavicki ŭrad u Maskvie da stvareńnia alternatyŭnaha savieckaha prajekta biełaruskaj dziaržavy, jakoj da hetaha ŭ isnavańni admaŭlali va ŭmovach nabližeńnia «suśvietnaj revalucyi» pryšłyja kiraŭniki Paŭnočna-Zachodniaha abkama RKP(b) i Zachodniaj vobłaści.
30—31 śniežnia 1918 hoda ŭ Smalensku była pryniata rezalucyja pra abviaščeńnie samastojnaj Savieckaj Respubliki Biełarusi ŭ miežach BNR. Na nastupny dzień, 1 studzienia 1919 hoda, Časovym raboča-sialanskim savieckim uradam na čale sa Źmitrom Žyłunovičam była abvieščana Sacyjalistyčnaja Savieckaja Respublika Biełaruś. Asnoŭnym terytaryjalnym jadrom SSRB stali Viciebskaja, Hrodzienskaja, Mahiloŭskaja, Minskaja i Smalenskaja hubierni, dzie daminavała biełaruskaje nasielnictva.
Biełaruskaja dziaržava ŭ hetych miežach praisnavała paru tydniaŭ. Tak zvanamu Centru padaŭsia taki «padarunak» zanadta ščodrym, bo ŭžo 16 studzienia Centralny kamitet RKP(b) biez papiaredniaha abmierkavańnia z uradam Biełarusi adabraŭ nazad try hubierni, Viciebskuju, Mahiloŭskuju i Smalenskuju, čyja biełaruskaść i ŭ časy Rasijskaj Impieryi nie vyklikała ŭ daśledčykaŭ nijakich sumnieńniaŭ.
Balšavickim uładam nie patrebnaja była nacyjanalnaja Biełaruś, a tolki bufier z zachodnimi dziaržavami. Kab «zaścierahčy respubliki ad niebiaśpieki prajaŭleńnia ŭ ich nacyjanalistyčnych imknieńniaŭ», jak kazali maskoŭskija emisary, urezanuju Biełaruś navat prymusili ŭźjadnacca ź Litvoj u adzinuju savieckuju respubliku. Ale savieckija prajekty byli raźbityja štykami polskaj armii, jakaja akupavała całkam navastvoranuju bufiernuju respubliku.
Pamiatnaja šylda na byłym domie dvaranskaha schodu pa vulicy Hlinki, 3, u jakim 30-31 śniežnia 1918 hoda prachodziŭ I źjezd Kampartyi Biełarusi, jaki abviaściŭ stvareńnie Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki sa stalicaj u Smalensku. Fota: Wikimedia Commons
Paśla Ryžskaj mirnaj damovy 1921 hoda biełaruski prajekt znoŭ zacikaviŭ balšavikoŭ, jakija žadali pieratvaryć jaho dla šmatlikich biełaruskich mas, što ciapier apynulisia pad Polščaj, u simvał nacyjanalna-vyzvalenčaj baraćby. U hety ž čas razhortvajucca pracesy biełarusizacyi i paŭstaje pytańnie viartańnia adabranych etničnych terytoryj u skład biełaruskaj respubliki.
Pracesy biełarusizacyi, jakija stali aficyjnaj asnovaj savieckaj nacyjanalnaj palityki ŭ BSSR ź lipienia 1923 i až da kanca 1932 hoda, taksama ažyćciaŭlalisia, niachaj i sa značna mienšaj intensiŭnaściu, u sumiežnych ź biełaruskaj terytoryjaj rehijonach RSFSR, to-bok adabranych Viciebskaj, Mahiloŭskaj i Smalenskaj hubierniach. Šmat u čym mienavita kulturna-aśvietnickaja palityka miascovych uład u adabranych hubierniach paspryjała viartańniu ŭ vyniku dvuch uzbujnieńniaŭ značnaj častki terytoryj Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniaŭ. Ale Smalenščyna ŭ skład Biełarusi ŭžo pieradadziena nie była.
U 2021 hodzie smalenskija historyki Jaŭhien Kodzin i Volha Kobiec apublikavali pieršuju hruntoŭnuju manahrafiju ab pracesach biełarusizacyi ŭ RSFSR u mižvajenny pieryjad «Biełarusizacyja na Smalenščynie, 1920-ja hady», na jakuju daŭ stanoŭčuju recenziju daśledčyk stanaŭleńnia biełaruskaj dziaržaŭnaści Juryj Barysionak. Hetaja manahrafija šmat u čym raskryvaje važnaść pracesu biełarusizacyi va ŭźjadnańni biełaruskich ziamiel i pryčyny adarvanaści biełaruskaj Smalenščyny ad Savieckaj Biełarusi.
Hetaja tematyka z palityčnych pryčyn doŭhija dziesiacihodździ ihnaravałasia ŭ savieckaj histaryjahrafii. Navat u postsaviecki čas na jaje nie źviartali ŭvahi, u adroźnieńnie ad, naprykład, hruntoŭna daśledavanaj savieckaj ukrainizacyi.
Manahrafija pačynajecca z razhladu sprečnaj pazicyi šviedskaha śpiecyjalista Piera Andersa Rudlinha datyčna biełarusizacyi, sfarmulavanaj u jahonaj manahrafii «Uzdym i padzieńnie biełaruskaha nacyjanalizmu. 1906—1931 hh.» (The Rise and Fall of Belarusian Nationalism, 1906—1931).
Praca Rudlinha raniej užo była raskrytykavana biełaruskaj daśledčycaj Alenaj Markavaj, doktarkaj Karłavaha ŭniviersiteta, «za adnabakovuju padborku faktaŭ i materyjałaŭ, jakija časta składvajucca aŭtaram manahrafii ŭ davoli manipulatyŭnyja vysnovy», skiravanyja byccam suprać samoha biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu i pracesaŭ biełarusizacyi. Rasijskija daśledčyki padtrymali abureńnie «dosyć słabaj bazaj krynic» pry «čaściakom vielmi rezkich vysnovach aŭtara».
Biełarusy zajmajuć usiu zachodniuju častku Smalenskaj hubierni na «Etnahrafičnaj karcie Jeŭrapiejskaj Rasii», składzienaj u 1875 hodzie rasijskim kartohrafam Alaksandram Rycicham na padstavie materyjałaŭ praviedzienaj ahulnarasijskaj revizii 1858 hoda, śpisaŭ nasielenych punktaŭ 1860-ch hadoŭ i inšych statystyčnych danych.
Zychodziačy z adsutnaści ŭ nasielnictva patreby ŭ biełaruskaj samaidentyfikacyi, jak ličyć Rudlinh, biełaruskaja nacyjanalnaść «prypisvałasia» miascovamu nasielnictvu čynoŭnikami, jakija kiravalisia mierkavańniami palityčnymi ŭ značna bolšaj stupieni, čym realnymi patrebami karennaha nasielnictva. Hruntujučysia na ekśpiertnych danych etnohrafaŭ, biez uliku samaidentyfikacyi miascovaha nasielnictva cełyja rehijony zapisali ŭ biełaruskija. Mienavita tamu biełarusizacyja vyklikała ŭ hramadstvie apraŭdanaje supraciŭleńnie, jak piša Rudlinh.
Papraŭdzie ž u nacyjanalnaj palitycy balšavikoŭ «samaidentyfikacyja miascovaha nasielnictva» ŭ jakaści asnoŭnaha pryncypu praktyčna nie prymianiałasia, a voś «ekśpiertnyja danyja etnohrafaŭ» časta adyhryvali vielmi istotnuju rolu.
«Asabliva jaskrava hvałtoŭny charaktar biełarusizacyi prajaviŭsia ŭ časie terytaryjalnaha ŭzbujnieńnia BSSR u 1924 i 1926 hadach za košt rasijskich terytoryj, dzie zusim niaznačnaja častka nasielnictva vałodała biełaruskaj movaj, a ŭłady prymušali nasielnictva «źmianiać movu» suprać jaho voli».
Znakamitaja etnahrafičnaja karta biełarusaŭ (pavodle moŭnaha kryteryju), składzienaja Jaŭchimam Karskim u 1903 hodzie, lahła ŭ asnovu jak abvieščanych hranic BNR, tak i abvieščanych hranic SSRB. Fota: Wikimedia Commons
Pavodle acenki aŭtara, nasielnictva akazvała masavaje supraciŭleńnie praviadzieńniu ŭładami palityki biełarusizacyi. Nieprymańnie «hvałtoŭnaj biełarusizacyi» tłumačycca tym, što jana istotna abmiažoŭvała mabilnaść nasielnictva, asabliva biełaruskaj moładzi, va ŭmovach ekanamičnaj madernizacyi, jakaja rezka nabirała tempy, bo biełaruskaja mova, jakaja «naviazvałasia» joj, nie adpaviadała movie paŭsiadzionnych znosin.
Takija mietady ažyćciaŭleńnia nacyjanalnaj palityki Rudlinh nazyvaje despatyčnymi, a samo praviadzieńnie biełarusizacyi, na jahonuju dumku, nie mieła ničoha supolnaha ź intaresami nasielnictva respubliki, a było vyhadnym tolki častcy biełaruskich nacyjanalistaŭ, u tym liku na vysokim dziaržaŭnym uzroŭni, hałoŭnaj metaj jakich stała kanstrujavańnie biełaruskaj nacyjanalnaj samaśviadomaści.
Mnohija acenki šviedskaha daśledčyka Piera Andersa Rudlinha (na fota) abviarhajucca faktami z manahrafii smalenskich daśledčykaŭ
Mnohija acenki šviedskaha daśledčyka Piera Andersa Rudlinha (na fota) abviarhajucca faktami z manahrafii smalenskich daśledčykaŭ.
U realnaj Savieckaj Biełarusi 1920-ch hadoŭ usio było całkam inakš. Nie było ni «hvałtoŭnaj biełarusizacyi», ni nacyjanalistaŭ va ŭładzie (balšaviki takimi nikoli nie byli), ni «naviazvańnia» biełaruskaj movy, a było sialanstva, jakoje składała zvyš 80% nasielnictva i razmaŭlała ŭ pobycie vyklučna pa-biełarusku. Raspaŭsiudžvańnie ž siarod biełaruskich sialan piśmiennaści na ich rodnaj movie było najvažniejšaj častkaj pracesaŭ madernizacyi hramadstva.
Terytoryja SSRB u 1919 hodzie paśla adabrańnia Maskvoj troch biełaruskich hubierniaŭ — Viciebskaj, Mahiloŭskaj i Smalenskaj. Fota: Wikimedia Commons
«Rasijskimi» ž terytoryi, dałučanyja ŭ časie ŭzbujnieńniaŭ 1924 i 1926 hadoŭ, jak viadoma, stali vyklučna šlacham adabrańnia ziamiel u pieršaj u historyi Biełaruskaj Savieckaj Respubliki. Ich biełaruski etnahrafičny charaktar ni ŭ 1919-m, ni ŭ 1924—1926 hadach sumnievaŭ na surjoznym navukovym i palityčnym uzroŭni nie vyklikaŭ.
Rudlinh u svaim kanstatavańni najaŭnaści supraciŭleńnia biełarusizacyi maje racyju, choć niama padstaŭ kazać, što biełaruskaje nasielnictva respubliki ŭ bolšaści svajoj nie było zacikaŭlena ŭ nacyjanalnaj palitycy.
Vyjaŭlenyja na siońnia krynicy, viadoma, fiksujuć peŭnaje supraciŭleńnie biełarusizacyi, ale vyklučna na ŭzroŭni «listoŭ da ŭładaŭ», jakija dasyłalisia nastaŭnikami i inšymi piśmiennymi hramadzianami. Całkam mahčyma, što na etničnym pamiežžy ŭzrovień niezadavolenaści moh być i vyšejšym, asabliva ŭ Smalenskaj hubierni, dzie ŭ apošnija dziesiacihodździ isnavańnia Rasijskaj Impieryi źjavilisia ziemstvy i byli adkryty ziemskija škoły, jakija davali bolš jakasnuju pačatkovuju adukacyju ŭ paraŭnańni z carkoŭnaprychodskimi škołami.
Aŭtary manahrafii dajuć cikavy varyjant pramovy narkama pa spravach nacyjanalnaściaŭ RSFSR Iosifa Stalina na Ch źjeździe RKP(b) 10 sakavika 1921 h. U stenahramie źjezda pryviedziena takaja viersija:
«Vioska — heta zachavalnica ŭkrainskaj movy, i jana ŭvojdzie va ŭsie ŭkrainskija harady jak panujučy elemient. Toje ž samaje budzie ź Biełaruśsiu, u haradach jakoj usio jašče pieravažajuć niebiełarusy. Praŭda, što biełaruskija masy pakul što nie vielmi žyva, tak by mović, nie ź vielmi vialikaj cikavaściu adnosiacca da pytańnia raźvićcia ich nacyjanalnaj kultury, ale niesumnienna, što praź niekalki hadoŭ, pa miery taho, jak my apielujem da nizoŭ biełaruskich, budziem havaryć ź imi na toj movie, jakaja im zrazumiełaja pierš za ŭsio, — naturalna, što praz hod-dva-try pytańnie ab raźvićci nacyjanalnaj kultury na rodnaj movie prymie charaktar pieršaradnaj važnaści, i tamu ja nie zhodny z aŭtaram zapiski, jaki kaža, što my štučna ŭkaraniajem biełaruskuju nacyjanalnaść».
Paźniej u zborniku pramoŭ Stalina pa nacyjanalna-kałanijalnym pytańni, a zatym i ŭ zbory jaho sačynieńniaŭ hety tekst byŭ źmienieny, ź jaho byli vyklučany razvažańni pra niedachopy biełaruskich mas, a taksama prahnoz pra terminy vyśpiavańnia biełaruskaha pytańnia, jaki ŭ śviatle rašeńniaŭ XII źjezda RKP(b) u 1923 h. akazaŭsia całkam dakładnym.
Z 1921 h. kiraŭnictva BSSR uzdymała pytańnie ab viartańni biełaruskich terytoryj z Savieckaj Rasii ŭ skład biełaruskaj respubliki. II siesija CVK BSSR u savieckim paradku zafiksavała nieabchodnaść dałučeńnia da Savieckaj Biełarusi «terytoryj Homielskaj i Viciebskaj hubierniaŭ, jakija źjaŭlalisia adnarodnymi z BSSR u pryrodaznaŭča-histaryčnych, ekanamičnych i etnahrafičnych adnosinach». U sakaviku 1923 h. nieabchodnaść terytaryjalnaha pašyreńnia Savieckaj Biełarusi była aficyjna aformlena rašeńniem VII źjezda KP(b)B.
Na pohlad ža miascovych kiraŭnikoŭ Smalenščyny roznaha źviana, «tak zvanaha «biełaruskaha pytańnia» jak asobnaj nacyjanalnaj prablemy ni ŭ Rasijskaj Impieryi, ni ŭ savieckaj Rasii nikoli nie isnavała. Na Smalenščynie, da prykładu, biełarusy ŭsprymalisia miascovym nasielnictvam u značnaj stupieni jak častka ruskaha naroda, jakaja razmaŭlaje na asablivaj ruskaj movie».
Taki pohlad dosyć niejtralna ŭsprymaŭsia ŭ maskoŭskich strukturach u pieršyja hady savieckaj ułady, u tym liku i bolš za paŭtara hoda paśla abvieščanaha ŭ krasaviku 1923 h. XII źjezdam RKP(b) kursu na karanizacyju. Smalenskija ŭłady, zrešty, daremna spadziavalisia spuścić na biurakratyčnych tarmazach novuju nacyjanalnuju palityku partyi i dziaržavy.
Karta Biełarusi, aficyjna vydadzienaja ŭ 1924 hodzie, to-bok paśla pieršaha ŭzbujnieńnia, z paznačeńniem tahačasnych hranic BSSR i biełaruskich etničnych terytoryj u miežach inšych dziaržaŭ. Miežy biełaruskaj bolšaści ŭ RSFSR dadzieny pavodle carskaha pierapisu 1897 hoda, u časie jakoha nie pravodziłasia apytańnie nasielnictva ab etničnaj prynaležnaści, a tolki ab rodnaj (užyvanaj) movie i vieravyznańni, tamu dakładnaść vynikaŭ pierapisu asprečvajecca. Fota: Wikimedia Commons
Kodzin i Kobiec adznačajuć, što taktyka partyjnaha i savieckaha načalstva Smalenščyny była dvuadzinaja i zvodziłasia, z adnaho boku, da admaŭleńnia najaŭnaści kolki-niebudź šmatlikaha biełaruskaha nasielnictva ŭ rehijonie, a ź inšaha boku, da akcentavańnia sapraŭdy abjektyŭnych ciažkaściaŭ miascovaj školnaj sistemy 1920-ch hh., ź jakich vynikała, što im było «nie da biełarusizacyi».
Nu jak nie paraŭnać hetuju pazicyju z palitykaj ciapierašniaha kiraŭnictva Biełarusi: spačatku ekanomika, miedycyna, jaminy na darohach, dy što zaŭhodna — a paśla ŭžo «hetaja vaša mova»?
Prablemy sapraŭdy isnavali. Tak, pa vynikach 1927 hoda čaćviortaja častka dziaciej biadnoty kidała škołu, nie davučyŭšysia vučebny hod, što mocna ŭpłyvała ŭ tym liku i na praviadzieńnie biełarusizacyi.
U 1926 h. smalenskaje načalstva dasiahnuła surjoznaha pośpiechu ŭ svaim admaŭleńni najaŭnaści biełarusaŭ u rehijonie: pavodle danych usiesajuznaha pierapisu, u Smalenskaj hubierni z ahulnaj kolkaści nasielnictva 1 292 712 čałaviek było zafiksavana ŭsiaho 20 408 biełarusaŭ, ź ich u vioscy — 15 201.
Miascovyja ŭłady i da hetaha nazyvali dosyć ścipłyja ličby biełaruskaha nasielnictva. Aŭtary manahrafii na archiŭnym materyjale karpatliva fiksujuć razychodžańni ŭ statystyčnych danych 1925—1926 hh., jakija nakiroŭvalisia ŭ centralnyja orhany savieckaj ułady.
Sialanie i sialanki Smalenskaj hubierni. «Odieždy Russkoho hosudarstva», 1844
Tak, u dakładzie Smalenskaha hubvykankama ab pracy z nacyjanalnymi mienšaściami ŭ Prezidyum UCVK u studzieni 1925 h. paviedamlałasia pra najaŭnaść u hubierni 53 037 biełarusaŭ, ci 2,62% ad usiaho nasielnictva Smalenščyny. U spravazdačy ž Smalenskaha hubana ab pracy siarod nacyjanalnych mienšaściaŭ z kastryčnika 1925 pa červień 1926 h., nakiravanym u Narkamaśviety RSFSR, biełarusaŭ akazałasia ŭžo 80 276 čałaviek, ź jakich 62 041 pražyvaŭ u sielskaj miascovaści i 18 235 u haradach. I ŭ toj ža spravazdačy ŭ raździele ab pracy savieta pa nacyjanalnych mienšaściach pry hubana pisali pra toje, što biełaruskaha nasielnictva «kala 84 000».
Hetyja źviestki supiarečyli nie tolki daśledavańniam pačatku XX st. viadomych biełaruskich śpiecyjalistaŭ Jaŭchima Karskaha i Mitrafana Doŭnar-Zapolskaha, ale i biassprečnym u svajoj dakładnaści pracam słavutaha smalenskaha etnohrafa, vypusknika historyka-fiłałahičnaha fakulteta Maskoŭskaha ŭniviersiteta Uładzimira Dabravolskaha (1856—1920). Bolš jak 1000-staronkavy «Smalenski abłasny słoŭnik» Dabravolskaha, jaki byŭ nadrukavany ŭ 1914 h., upeŭniena pierakonvaje ŭ pieravazie ŭ movie smalenskaha sialanstva biełaruskich elemientaŭ: z 16 560 słoŭnikavych artykułaŭ kala 80% źmiaščajuć słovy i vyrazy adnaznačna ŭłaścivyja biełaruskaj movie.
Vidać, što mienavita hetuju akaličnaść mieła na ŭvazie prafiesarka Smalenskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta Kaciaryna Klatnova (1869—1938), kali vystupała 2 lipienia 1923 h. na mižviedamasnaj hubiernskaj naradzie kamisij pa pytańni biełarusaŭ. U rezalucyi narady značyŭsia taki adkaz na pytańnie «Jaki pracent u jakich pavietach składaje biełaruskaje nasielnictva ŭ Smalenskaj hub.?»:
«Biełaruskaha sielskaha nasielnictva va ŭsioj Smalenskaj hubierni, za vyklučeńniem Hžackaha, Syčoŭskaha i častki Viaziemskaha pavietaŭ, majecca da 90%».
I choć rasijskija daśledčyki dziviacca takim acenkam, ale hetaja abmoŭka pra «častku Viaziemskaha pavieta» pakazvaje, što ličba sapraŭdy nie vysmaktana z palca. Klatnova była nie tolki etnohrafam i archieołaham, ale i dačkoj viaziemskaha paviatovaha maršałka dvaranstva (to-bok faktyčnaha kiraŭnika pavieta, jaki vybiraŭsia z najbolš upłyvovych dvaran) i realnuju situacyju ŭ rodnym paviecie viedała daskanała, jak i pracy Dabravolskaha i inšych sučaśnikaŭ.
Nie vypadkovy i sam fakt praviadzieńnia takoj narady ŭ Smalensku ŭ pačatku lipienia 1923 hoda. Z metaj paskareńnia vyrašeńnia pytańnia ab viartańni ŭschodniebiełaruskich ziamiel kiraŭnictva BSSR vykarystoŭvała imknieńnie savieckich lidaraŭ pakazać, što ŭ SSSR, u adroźnieńnie ad buržuaznaj Polščy, pravodzicca pravilnaja nacyjanalnaja palityka ŭ dačynieńni navat da nievialikich nacyj. Nie vypadkova, što pytańnie pra ŭzbujnieńnie BSSR było vyrašana na pasiadžeńni PB CK RKP(b) 12 červienia 1923 h. pry abmierkavańni dakłada kamisii CK «Ab pracy siarod biełarusaŭ u Polščy».
Kamisija CK RKP(b) taksama faktyčna dała start pracesu realnaj biełarusizacyi ŭ BSSR. Užo na jaje pieršym pasiadžeńni jana zapytała «Narkamnac pra nacyjanalny skład nasielnictva (u pracentnych adnosinach) pamiežnych rajonaŭ, jakija prylahajuć da Biełarusi».
Smalenskaja narada i sfarmulavała adkaz na heta pytańnie. Adnak tady źviestki, ahučanyja Klatnovaj, miarkujučy pa ŭsim, zastalisia niezapatrabavanymi, choć u vynikovym pratakole kamisii nieadnarazova zhadvałasia Smalenskaja hubiernia.
Archieołah i etnohrafka Kaciaryna Klatnova, prafiesarka Smalenskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta i dačka viaziemskaha paviatovaha maršałka, nasupierak žadańniu smalenskich uład śćviardžała pra biełaruskaść Smalenščyny ŭ svaich dakładach. Fota: Wikimedia Commons
Hubiernskija kiraŭniki mieli pryčyny aścierahacca taho, što kamisija prymie rašeńnie pra nieadkładnaje pašyreńnie BSSR za košt biełaruskich terytoryj Viciebskaj, Homielskaj (u jakuju była pieratvorana kolišniaja Mahiloŭskaja hubiernia) i Smalenskaj hubierniaŭ. U hetym pracesie mahło znajścisia miesca i Smalensku, dzie ŭ kancy śniežnia 1918 h. była abvieščana biełaruskaja savieckaja dziaržaŭnaść i dzie raźmiaščalisia orhany kiravańnia Zachodniaj vajennaj akruhi, jakaja z 1926 h. stała Biełaruskaj vajennaj akruhaj.
Ale pytańnie ab pašyreńni BSSR u vynikovym pratakole było adkładziena, i pry jaho vyrašeńni musiła ŭličvacca mierkavańnie hubiernskich partarhanizacyj. Nieadkładna ž pačynać kamisija zahadała mienavita pracesy biełarusizacyi adukacyjnych struktur u hetych hubierniach.
Praŭda, u tym ža lipieni 1923 h. Narkamaśviety RSFSR značna palehčyŭ Smalenskamu hubana zadaču dla pačatkovaha etapu biełarusizacyi. Piłotnym rehijonam staŭ Horacki paviet. U im mierapryjemstvy pa biełarusizacyi školnaj sistemy sapraŭdy pačalisia z 1923/1924 navučalnaha hoda, ale ŭžo padčas jaho smalenskija ŭłady pierastali za heta adkazvać…
U vyniku praciahłych pieramoŭ i ŭzhadnieńniaŭ 4 lutaha 1924 h. Prezidyum UCVK pryniaŭ pastanovu ab pieradačy BSSR terytoryj, dzie pieravažaje biełaruskaje nasielnictva. U skład BSSR viarnułasia 15 pavietaŭ i šerah vałaściej Viciebskaj, Homielskaj i Smalenskaj hubierniaŭ, u tym liku z apošniaj — Horacki paviet, dzie tolki raspačali biełarusizacyju, i Mścisłaŭski paviet.
U Smalensku atrymali važnuju dla siabie časovuju pieradyšku i mahli narešcie zabycca na dakład Klatnovaj, tym bolš što prafiesarka, čyje inicyjatyvy nie sustrakali padtrymki novaj ułady, u 1924 hodzie vyjechała z SSSR i zastałasia ŭ Čechasłavakii. Z hetaha času smalenskija ŭłady mahli śviadoma aryjentavacca na jak maha bolš ścipłyja ličby biełarusaŭ, jakija pražyvajuć u hubierni, prykryvajučysia nastupnym arhumientam: «Ciažej usiaho paddajecca ŭliku biełaruskaje nasielnictva».
Dalej užo zhadvałasia tolki pra niekatoryja vołaści dvuch pavietaŭ, dzie biełaruskaje nasielnictva sapraŭdy majecca i «žyvie ŭ vałaściach Smalenskaha i Rosłaŭskich pavietaŭ, jakija miažujuć ź Biełaruskaj respublikaj: Lubavickaj, Rudnianskaj, Manastyrščynskaj, Piatrovickaj, Šumiackaj i Chisłavickaj Rosłaŭskaha pavieta». U danych pierapisu 1926 h. časam sumniavalisia sami smalenskija ŭłady ŭ aficyjnych papierach, ale pry hetym jany nikoli nie sumniavalisia ŭ nievialikaja kolkaści «biełaruskaj nacyjanalnaj mienšaści».
U adnoj sa spravazdač hubana adznačałasia, što «pa zdahadkach biełkultpracaŭnikoŭ hetaja ličba nie adpaviadaje rečaisnaści. Majucca fakty, jakija pakazvajuć na toje, što pry apošnim pierapisie nasielnictva Smalenskaj hubierni časta biełarusy miechanična adnosilisia da vielikarosaŭ (Manastyrščynskaja voł.) ci kali nasielnictva dźviuch susiednich viosak pa nacyjanalnych abliččach padobnaje adno da adnaho adnosiłasia da dźviuch nacyjanalnaściej (Lubavickaja voł.).
Hetaja tłumačycca tym, što miascovyja rabotniki, u pryvatnaści, pierapisčyki, nie ŭličyli palityčnaj važnaści hetaha pytańnia, i samo nasielnictva «ŭžo nastolki abrusieła, što jano nie nadaje biełarusizacyi anijakaha značeńnia».
Aściarožny ton dakumienta z padstrachoŭkaj na mierkavańnie niešmatlikich i pazbaŭlenych usialakaha palityčnaha aŭtarytetu «biełkultpracaŭnikoŭ» dapaŭniajecca tut važnaj remarkaj pra paskoranaje abrusieńnie sielskaha nasielnictva.
Savieckaja sielskaja škoła ŭ 1928 hodzie. Fota: Arkadź Šyškin
Aŭtary manahrafii dajuć cikavaje tłumačeńnie hetamu fienomienu: «Bolš istotnaj padstavaj da adznačanaha źnižeńnia kolkaści smalenskich biełarusaŭ u siaredzinie 1920-ch hh. stała imknieńnie apošnich bolš aktyŭna ŭklučacca ŭ raspačatyja industryjalnyja i sacyjalna-madernizacyjnyja pracesy, jakija značna bolš prajaŭlalisia jakraz u rasijskich, a nie ŭ biełaruskich rehijonach i davali istotna bolš mahčymaściaŭ biełaruskamu sialanstvu dla sacyjalnaha lifta. Usio heta nie mahło nie adbicca i na kolkaści biełaruskaha nasielnictva hubierni. Jano budzie skaračacca na ŭsim praciahu dvaccatych hadoŭ XX stahodździa.
Pry hetym havorka budzie iści nie pra fizičnaje skaračeńnie kolkaści biełarusaŭ, a pra ich samazaličeńnie ŭ skład rasijskaha etnasu šlacham samarusifikacyi i vybar zamiest rodnaj biełaruskaj movy ahulnasajuznaj movy — ruskaj».
Da hetaha varta dadać, što na vybar smalenskaha sialanstva ŭpłyvała taksama padspudnaje razumieńnie jak blizkaści Maskvy (asabliva da ŭschodniaj častki hubierni), jakaja stała z sakavika 1918 h. stalicaj savieckaj dziaržavy, tak i adsutnaści značnych prajektaŭ industryjalizacyi ŭ pamiežnaj BSSR.
Dalejšaje «kančatkovaje vyrašeńnie biełaruskaha pytańnia» było ŭžo spravaj savieckaj biurakratyi. Pracesy biełarusizacyi zakranuli tolki małuju častku rehijona. Asnoŭnaj formaj praktyčnaj biełarusizacyi na Smalenščynie staŭ nie pieravod na biełaruskuju movu orhanaŭ dziaržaŭnaj ułady, a stvareńnie biełaruskich škoł z navučańniem na biełaruskaj movie, što vyrazna adroźnivałasia ad praviadzieńnia ŭkrainizacyi ŭ RSFSR. Pry takim raskładzie zvyčajny i dla rańniaj savieckaj rečaisnaści farmalizm praviadzieńnia biełarusizacyi arhanična spałučaŭsia z fakultatyŭnaściu jaje isnavańnia.
I choć u realizacyi palityki ŭkrainizacyi zaŭsiody nazirałasia dobraja kancentracyja farmalizmu i pakazuchi, važnaje adroźnieńnie ad situacyi ź biełarusizacyjaj zaklučałasia ŭ kudy bolš značnym finansavańni adukacyjnych prajektaŭ. Aproč Narkamaśviety RSFSR, va ŭkrainizacyi ŭ rasijskich rehijonach aktyŭna ŭdzielničali ŭłady USSR, što dazvalała dasyłać sotni ŭkrainskich nastaŭnikaŭ nie tolki ŭ Centralnaje Čarnaziemje i na Kubań, ale i na Daloki Uschod i ŭ Kazachstan.
Ničym padobnym ułady BSSR nie vałodali, ich dapamoha biełarusizacyi ŭ RSFSR zvodziłasia da arhanizacyi karotkaterminovych kursaŭ dla pierapadrychtoŭki nastaŭnikaŭ u Minsku, jakija finansavalisia Centralnym biełaruskim biuro Narkamaśviety RSFSR, zabieśpiačeńniem navučalnaj i mietadyčnaj litaraturaj i epizadyčnym praviadzieńniem falkłorna-etnahrafičnych ekśpiedycyj supracoŭnikami Inbiełkulta.
U vyniku sprava biełarusizacyi na Smalenščynie była praktyčna całkam addadziena na vodkup miascovych uład, vymušanych, zrešty, ličycca z pastajannym kantrolem Narkamaśviety RSFSR.
Pry hetym materyjały manahrafii asprečvajuć kateharyčnyja vysnovy Rudlinha ab «masavym supraciŭleńni biełarusizacyi» i śviedčać pra jaje nieraspaŭsiudžanaść u Smalenskim rehijonie.
Ale heta zusim nie dziŭna, bo smalenskija ŭłady, kirujučysia vyhadnymi dla ich danymi pierapisu 1926 h., užo staranna minimizavali maštab biełarusizacyi, paśla čaho padtrymlivali jaje farmalna. Hubiernskaja hazieta «Rabočy šlach» navat rehularna krytykavała niedachopy praviadzieńnia hetaj palityki. Zrešty, finansavać biełarusizacyju ŭ samym Smalensku haradskija ŭłady admaŭlalisia. Adkazny rabotnik adździeła nacyjanalnaściej UCVK Załman Astroŭski ŭ svajoj knizie 1931 h. pryvodziŭ taki krasamoŭny fakt:
«Smalenski harsaviet i ŭ 1928 h. praciahvaŭ ličyć, što «biełarusaŭ u Smalensku niama i pra ich nie treba havaryć». I svaim rašeńniem jon pieradaŭ srodki, zapłanavanyja ŭ biudžecie hubiernskaha adździeła narodnaj adukacyi na kulturna-aśvietnickuju pracu siarod biełaruskaha nasielnictva ŭ horadzie, na žyllovaje budaŭnictva».
Ale i taki pratest suprać biełarusizacyi ciažka nazvać masavaj źjavaj. Archiŭnyja i hazietnyja materyjały pierakonvajuć, što i ŭ smalenskaj hłybincy masavaj niezadavolenaści biełarusizacyjaj nie było, suprać vykazvalisia asobnyja pradstaŭniki miascovaha načalstva i intelihiencyi.
Tak, 23 žniŭnia 1927 h. «Rabočy šlach» raskrytykavaŭ staršyniu vałasnoha vykankama Dziamidaŭskaha pavieta, byłoha rabočaha adnaho ź leninhradskich zavodaŭ, ź jakim padčas ekśpiedycyi sustrakaŭsia supracoŭnik Inbiełkulta historyk i etnohraf Alaksandr Šlubski.
«Kali Šlubski havaryŭ pa-biełarusku, staršynia <…> spytaŭ jaho, ci na takoj movie čytajuć lekcyi ŭ Biełaruskim univiersitecie, potym skazaŭ: «Dziŭna, jaki niekulturny i nieadukavany narod — biełarusy. Bo ŭ vas havorać va ŭniviersitecie hetak ža, jak havorać niepiśmiennyja i nieraźvityja sialanie ŭ majoj vołaści».
Ruskija paety Alaksandr Tvardoŭski i Michaił Isakoŭski, jakija pachodzili ź biełaruskaha sialanstva Smalenščyny, zachoŭvali pryjaznaje staŭleńnie da biełaruskaj movy, jakuju viedali ź dziacinstva.
Varta zaŭvažyć, biełaruskim słovam vałodali i samyja piśmiennyja i raźvityja pradstaŭniki tahačasnaha smalenskaha sialanstva, da jakich adnosilisia i vydatnyja ruskija paety Michaił Isakoŭski i Alaksandr Tvardoŭski. Isakoŭski, jaki naradziŭsia ŭ Jelninskim paviecie, u adnym sa svaich apošnich vieršaŭ «Kala navahodniaj jełki» (śniežań 1972 h.) pisaŭ:
Nikto mnie v dietstvie nie darił ihrušiek,
Ni razu ja na jełkie nie byvał.
V lesu ja słušał, no nie ptic, a ptušiek,
Kak moj otiec piernatych nazyvał.
Akcior Zinovij Hiert uspaminaŭ pra Tvardoŭskaha, jaki naradziŭsia ŭ Smalenskim paviecie: «Hety sialanski čałaviek, jaki ŭ žyćci havaryŭ ledź-ledź ź biełaruskim vymaŭleńniem, byŭ biaschibnym u prozie i vieršach, byŭ arystakratyčnym, byccam dvaranin dvanaccataha kalena». Narodny artyst SSSR Hiert dobra raźbiraŭsia ŭ «biełaruskaj havorcy», bo naradziŭsia ŭ 1916 h. u paviatovym Siebiežy Viciebskaj hubierni, jaki pry savieckaj uładzie adyšoŭ da RSFSR. U 1989 h. Hiert tak vykazaŭsia pra svaju radzimu: «Ja nie zusim ź Biełarusi, ale kala. Ja rodam ź Siebieža». Biełaruskija asablivaści movy miascovaha nasielnictva, siarod jakoha budučy artyst pravioŭ pieršyja 16 hadoŭ žyćcia, byli Hiertu dobra viadomyja; u sumiesnych z Tvardoŭskim pachodach u les u hryby siabry časam razmaŭlali z hetym «vymaŭleńniem».
Ale sabataž biełarusizatarskaj palityki smalenskimi ŭładami, spres čužyncami, i aryjentacyja na blizkuju Maskvu pryviali nie tolki da chutkaha «samaabrusieńnia» nasielnictva, dla jakich biełaruskaja mova mieła nizki sacyjalny status i była niepierśpiektyŭnaj u paraŭnańni z ruskaj, ale i da taho, što «treciaha ŭzbujnieńnia» BSSR tak i nie adbyłosia.
Hetaje namienkłaturnaje zmahańnie suprać uklučeńnia biełaruskich rehijonaŭ u skład Biełarusi varta paraŭnać z anałahičnymi formami supraciŭleńnia, jakija mieli miesca ŭ Viciebskaj i Homielskaj (Mahiloŭskaj) hubierniach, jakija ŭsio ž, niachaj i nie całkam, ale viarnulisia nazad.
Nie biez horkaj ironii «trecim uzbujnieńniem BSSR» chiba što možna nazvać pieradaču ŭ 1964 hodzie niekalkich viosak Manastyrščynskaha rajona Smalenskaj vobłaści sa składu RSFSR u skład Mścisłaŭskaha rajona BSSR. Pryčynaj było zusim nie nacyjanalnaje pytańnie, a zručnaść — da Manastyrščyny žycharam treba było jechać kala 60 km, a da Mścisłava — usiaho 10 km. Pry hetym Saprynavicki sielsaviet, u jaki siońnia ŭvachodziać hetyja vioski, nijakim admietnym nacyjanalnym składam nie adroźnivajecca — pavodle pierapisu 84% žycharoŭ ličać siabie biełarusami.
Na dumku daśledčyka Juryja Barysionka, navatarskaja manahrafija rasijskich daśledčykaŭ pra biełarusizacyju na Smalenščynie — heta važny krok da pahłyblenaha vyvučeńnia pracesaŭ karenizacyi ŭ RSFSR, jana stavić niamała cikavych pytańniaŭ, jakija patrabujuć dalejšaj daśledčaj raspracoŭki.
Dla nas ža, biełarusaŭ, hetaje daśledavańnie važnaje, kab zrazumieć, jak ža my stracili svajo, a taksama dla taho, kab znoŭ pahladzieć na toje, što adbyvajecca ŭ našaj krainie ciapier — ci nie pryviadzie siońniašni sabataž biełaruskaj spravy ŭładami da jašče bolš katastrafičnych dla nacyi strat?
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Jak źbiralisia likvidavać savieckuju Biełaruś. Płan, jaki pamior razam ź jaho inicyjataram
Čamu Pryhožyn abudziŭ uspaminy pra Smutu i kamu ŭdałosia skinuć uładu ŭ Rasii
