Kałony italjanskich fašystaŭ maršyrujuć u bok Ryma. Fota: Wikimedia Commons
U suśvietnaj historyi adbyvałasia i adbyvajecca stolki ŭsiaho, što ŭ joj možna znajści pry žadańni što zaŭhodna. U tym liku i prykłady paśpiachovych pachodaŭ vojskaŭ, što ŭzbuntavalisia, ci paramilitarnych farmavańniaŭ na stalicu krainy sa skidańniem papiaredniaha ŭrada i kancentracyjaj ułady ŭ svaich rukach.
Takija maršy ŭ pryncypie mohuć zaviaršacca pośpiecham, kali ŭ krainie dla hetaha składvajucca adpaviednyja ŭmovy. Umovy ž hetyja — vidavočnaja papularnaść toj siły, jakaja arhanizuje marš, siarod nasielnictva, a samaje hałoŭnaje — spačuvańnie miaciežnikam z boku, prynamsi, značnaj častki armiejskich elit.
Armija ŭ takich varunkach u pryncypie maje patencyjał raźbić miaciežnikaŭ, ale rabić hetaha nie choča. A ŭrad nie maje palityčnaj voli na toje, kab addać ćviordy zahad na žorstkaje padaŭleńnie, u tym liku tamu, što ŭ hetym uradzie taksama niama adzinstva.
Jakija ž kankretnyja prykłady možna pryvieści z historyi? Samy viadomy ŭ suśvietnym maštabie — heta pachod na Rym italjanskich fašystaŭ u kancy kastryčnika 1922 hoda.
Niekalki dziasiatkaŭ tysiač padkantrolnych Nacyjanalnaj fašysckaj partyi bajevikoŭ tady praktyčna bieśpieraškodna prajšli z poŭnačy Italii da raźmieščanaj u centralnaj častcy stalicy krainy Ryma. Armija mahła b ich pry žadańni spynić, ale ŭchiliłasia ad hetaha. U vyniku karol Italii pryniaŭ ultymatum fašysckaha lidara Bienita Musalini i pryznačyŭ jaho premjer-ministram. Jak akazałasia, nadoŭha, až na bolš čym 20 hadoŭ.
Druhi prykład, jaki bližej chranałahična, adbyŭsia na postsavieckaj prastory ŭ 1993 hodzie.
Tady armija Azierbajdžana zrabiła sprobu nastupleńnia suprać armianskich vojskaŭ u Nahornym Karabachu i paciarpieła bujnuju parazu. Adzin z azierbajdžanskich kamandziraŭ pałkoŭnik Suret Husiejnaŭ paśla taho admoviŭsia padparadkoŭvacca centralnym uładam, a sproby adchilić pałkoŭnika ad pasady i razzbroić korpus pad jahonym kamandavańniem pośpiechu nie mieli.
U vyniku vojski Husiejnava raspačali pachod z horada Hiandža na stalicu Baku i dabilisia padčas jaho pośpiechu. Tahačasny demakratyčny prezident Azierbajdžana, lidar Narodnaha frontu Abulfaz Elčybiej nie navažyŭsia addać zahad armii vajavać suprać padraździaleńniaŭ Husiejnava, kab paźbiehnuć hramadzianskaj vajny. Zamiest hetaha jon pajšoŭ u adstaŭku sam, faktyčna pieradaŭšy ŭładu byłomu kamunistyčnamu kiraŭniku Azierbajdžana Hiejdaru Alijevu. Apošni svoj šaniec vykarystaŭ całkam, bo ŭstalavaŭ nieŭzabavie ŭ krainie režym asabistaj ułady, trymaŭ jaje praktyčna da samaj śmierci, a pamirajučy, pieradaŭ synu Ilchamu. Ilcham Alijeŭ žaleznaj rukoj kiruje Azierbajdžanam dahetul.
Suciašalnym pryzam dla samoha Husiejnava ŭ toj situacyi stała pasada premjer-ministra Azierbajdžana, jakuju jamu addali paśla pieramoŭ z Alijevym. Ale pabyŭ na viaršyni ŭłady bravy pałkoŭnik tolki hod — vosieńniu 1994 hoda jon byŭ abvinavačany ŭ padrychtoŭcy novaha miaciažu i vymušany byŭ uciačy ŭ Rasiju, adkul byŭ ekstradavany i asudžany ŭ Azierbajdžanie da pažyćciovaha źniavoleńnia. Praŭda, 17 sakavika 2004 hoda Husiejnaŭ byŭ pamiłavany ŭkazam Ilchama Alijeva, jaki niezadoŭha pierad tym zastupiŭ na pasadu prezidenta, i vyzvaleny. Paśla taho ciapier 64-hadovy Husiejnaŭ aktyŭnaha ŭdziełu ŭ palityčnych pracesach nie braŭ.
Paralelaŭ u tahačasnaj azierbajdžanskaj situacyi ź ciapierašniaj rasijskaj kudy bolš, čym ź italjanskaj pačatku 1920-ch hadoŭ. Kali ŭ Italii padziei adbyvalisia ŭ mirny čas, kali kraina ni z kim nie vajavała, to azierbajdžancy padčas miaciažu Husiejnava vajavali z armianami za Nahorny Karabach, i chod bajavych dziejańniaŭ, jak i dla Rasii ŭ 2023 hodzie, składvaŭsia dla ich niespryjalna. Praŭda, u adroźnieńnie ad Rasii, azierbajdžancy vajavali ŭ svaich mižnarodna pryznanych miežach, ale heta ŭ tym kantekście, jaki my tut razhladajem, choć i niemałavažny, ale tolki niuans.
Hałoŭnaje ž — što miaciež Husiejnava i nastupnyja padziei va ŭmovach, kali kraina vajavała, mieli dla Azierbajdžana surjoznyja palityčnyja nastupstvy, jakija daviałosia paśla raschlobvać dziesiacihodździami.
Palityčny kryzis, jaki ŭźnik, kančatkova demaralizavaŭ armiju, pakinuŭ jaje faktyčna biez kamandavańnia, što dało mahčymaść armianam pierajści ŭ kontrnastupleńnie i zaniać nie tolki praktyčna ŭvieś Nahorny Karabach, ale i niekalki etnična azierbajdžanskich rajonaŭ na poŭdni krainy. Mienavita paśla taho Baku straciŭ bolš čym na čverć stahodździa kantrol nad piataj častkaj mižnarodna pryznanaj terytoryi Azierbajdžana.
I tolki ŭ apošnija hady staŭ, zdajecca, blizki da taho, kab ich całkam viarnuć. Da taho ž taja situacyja abudziła tady tałyšski sieparatyzm na poŭdni Azierbajdžana i lezhinski na poŭnačy, i kab ich utajmavać, taksama spatrebilisia peŭnyja namahańni.
Niesumnienna, što siońniašniaja rasijskaja armija pad kamandavańniem ministra abarony Siarhieja Šajhu pry ŭsich prablemach, ź jakimi jana sutykajecca, u lubym vypadku macniejšaja za vahnieraŭcaŭ. Tych navat pa acency samoha Pryhožyna, — a jamu pa statusie pałožana nie zanižać, a zavyšać, — usiaho 25 000 čałaviek. Da taho ž jany jaŭna prajhrajuć uradavym vojskam u takim važnym elemiencie sučasnaj vajny, jak avijacyja.
Tamu kali zahady na žorstkaje siłavoje padaŭleńnie buduć addadzienyja i jany buduć rašuča i stroha vykonvacca, to šancy ŭ «pryhožyncaŭ» naŭrad ci jość. Ale my bačym tolki viaršyniu piramidy, ź jakoj składajucca rasijskija ŭłada i hramadstva. A pra toje, što tam usiaredzinie, mierkavać nie zaŭsiody možam. Tamu, kaniečnie, mahčymyja i niečakanaści.
Čytajcie taksama:
Padpał Rejchstaha: jak Hitler skarystaŭ pažar u niamieckim parłamiencie
Musalini i Łukašenka: padabienstvaŭ bolš, čym možna było b padumać
Viadomy litoŭski historyk prapanavaŭ nazyvać Rasiju pa-litoŭsku inakš
