Heta byŭ pieršy praces takoha maštabu na niadaŭna «ŭźjadnanych» z Rasijskaj Impieryjaj ziemlach. Ničoha padobnaha nie adbyvałasia paśla razhromu napaleonaŭskaj avantury 1812 hoda — tady car na dziva litaściva abyšoŭsia z tymi, chto vystupiŭ suprać jaho masava, adkryta i sa zbrojaj u rukach u składzie «Vialikaj armii». Ale prajšło ŭsiaho 10 hadoŭ, i situacyja istotna źmianiłasia: na zachoplenyja ziemli impieryja, umacavaŭšysia, pačała hladzieć jak na svaje, pastupova adkidajučy adnu normu prystojnaści za druhoj.
Słova «praces», jakim pryniata nazyvać hetaje dziejstva, nie pavinna ŭvodzić u zman. Heta nie byŭ sudovy praces z tymi jaho atrybutami, jakija my sabie stereatypna ŭjaŭlajem: abvinavačańnie ad dziaržaŭnaha prakurora, advakackija dziejańni ŭ abaronu, apošniaje słova abvinavačvanaha, vyrak sudździ. I znaku ŭsiaho hetaha nie było. «Pracesam» sprava fiłamataŭ i fiłaretaŭ była tolki ŭ kafkijanskim sensie.
Dziadziniec Piatra Skarhi ŭ Vilenskim univiersitecie i carkva Śviatych Janaŭ u pieršaj tracinie XIX stahodździa
Ciapier dvor pierad carkvoj Śviatych Janaŭ vyhladaje tak. Fota: Naša Niva
A jašče ŭ joj lohka paznać rysy kipučaj pracy stalinskich «trojek» i niastomnaj dziejnaści łukašenkaŭskaj karnaj sistemy. I kali my chočam zrazumieć usiu sutnaść rasijskaj impierskaj ułady, jakaja tak i nie vypuskaje nas sa svaich miadźviedžych kipciuroŭ, nam treba zaŭždy pamiatać hety samy pieršy «praces». Dakładniej, razumieć bieź nijakich iluzij, što siońnia hihancki impierski ŭdaŭ hetaksama sprabuje pieratravić našu niezaležnaść i kulturnuju admietnaść.
Advakataŭ u Rasijskaj Impieryi ŭ tyja časy nie było, jany źjaviacca značna paźniej. A sienatar Navasilcaŭ vykonvaŭ adrazu try funkcyi: śledčaha, prakurora i sudździ pieršaj instancyi. Jon u vyniku skłaŭ i prajekt vyraku, jaki byŭ potym zaćvierdžany carom. U «Dziadach» Mickieviča Navasilcaŭ vyjaŭleny jak uvasableńnie absalutnaha Zła i adnačasova jak etałonny Rasiejec. U rekanstrujavanym paetam śnie sienatara čerci ŭžo niasuć jaho dušu ŭ piekła, ale Vielzievuł zahadvaje im viarnuć jaje nazad, kab taja zrabiła jašče bolej zła i trapiła ŭ naležnaje joj miesca z bolšymi «zasłuhami». Ale vyrak budzie abvieščany tolki ŭ žniŭni 1824-ha. Pakul ža varta ŭspomnić, na jakim fonie razhortvaŭsia słavuty praces i što pasłužyła šturškom da jaho pačatku.
Mikałaj Mikałajevič Navasilcaŭ (1761—1838) udała vykarystaŭ «spravu fiłamataŭ i fiłaretaŭ», kab ubicca ŭ asablivuju łasku da nastupnaha cara, žorstkaha i despatyčnaha Mikałaja I. Apošnija hady žyćcia jon pravioŭ, sumiaščajučy staršynstva ŭ Kabiniecie ministraŭ i Dziaržaŭnaj radzie Rasijskaj Impieryi.
Kolki hadoŭ tamu Navasilcaŭ byŭ jašče bližejšy da cara, uvachodziŭ u samaje blizkaje koła jahonych davieranych asob. Pasada faktyčnaha namieśnika Carstva Polskaha była choć i vielmi vysokaj, ale mieła ŭ sabie niešta ad pačesnaj ssyłki.
U ssyłcy sienatar byŭ schilny vinavacić siarod inšych kniazia Adama Čartaryjskaha, kuratara Vilenskaj navučalnaj akruhi — bahataha i ŭpłyvovaha polskaha arystakrata, lidara tych kołaŭ, jakija imknulisia choć u jakoj formie adradzić Reč Paspalituju, chaj navat pad uładaj rasijskaha impieratara, na jakoha Čartaryjski peŭny čas mieŭ davoli vialiki ŭpłyŭ. Zrešty, zorny čas Čartaryjskaha ŭ impierskaj ijerarchii taksama minuŭ, ale ŭ vačach ruskich šavinistaŭ, jakija z padazreńniem hladzieli na palityčny flirt «libieralnaha» cara z palakami i lićvinami, jon byŭ złaviesnym uvasableńniem «polskaj intryhi».
Kniaź Jury Adam Čartaryjski (1770—1861), lidar polskich patryjotaŭ u Rasijskaj Impieryi, niehałosny pretendent na karaleŭski tron u vypadku adnaŭleńnia niezaležnaści, u časie paŭstańnia 1830 hoda stajaŭ na čale Nacyjanalnaha ŭrada
Navasilcaŭ šukaŭ šaniec dakazać caru, što ŭsie paturańni, zroblenyja niaŭdziačnym palakam, — asobnaje Carstva Polskaje ź vielmi libieralnaj Kanstytucyjaj (jakaja, zrešty, zastavałasia pieravažna na papiery), pałanizacyja adukacyi ŭ Vilenskaj navučalnaj akruzie i peŭnaha kštałtu «kulturnaja aŭtanomija», jakoj pa iniercyi praciahvała karystacca šlachta dałučanych ziemlaŭ — heta vialikaja palityčnaja pamyłka, jakaja pahražaje cełasnaści impieryi.
I tym samym jon dumaŭ viarnuć sabie davier cara. Zrešty, aproč hetaj «vialikaj» mety, u Navasilcava pa žyćci zaŭždy byŭ nabor drabniejšych. U kožnaj takoj spravie jon bačyŭ mahčymaść taksama i pažyvicca asabista. Zaŭždy ž možna trochi źmiahčyć pakarańnie niejkamu druharadnamu «kramolnamu» piersanažu za hrošy abo za kanfidencyjnyja žanočyja pasłuhi, na jakija jon byŭ asabliva łasy. U Varšavie jaho nazyvali «sumieśsiu Bachusa z satyram». Nie raz jon pačynaŭ svoj słužbovy dzień ź liłovym ad vypitaha ŭnačy tvaram. U polskaj stalicy jaho pačali ŭsprymać jak hałoŭnaha carskaha satrapa i luta nienavidzieć jašče da spravy fiłamataŭ.
Śpiral hetaj trahičnaj historyi pačała raskručvacca 3 maja 1823 hoda, u čarhovyja ŭhodki Kanstytucyi 1791 hoda. Na pierapynku pamiž urokami 15-hadovy vučań Vilenskaj himnazii Michał Plater, stryječny brat budučaj hieraini paŭstańnia 1830—1831 hoda Emilii Plater, napisaŭ na došcy: «Vivat Kanstytucyja 3 maja!» Pad hetym niechta dadaŭ: «O, jaki miły dla ŭsich nas uspamin!» I jašče niechta: «Ale niama kamu pra heta ŭspomnić».
Vinavatych chutka znajšli, zapałochali ssyłkaj u Sibir (što nie było, jak pakazvajuć dalejšyja padziei, pustoj pahrozaj) i nakłali dyscyplinarnyja pakarańni. Moža, usio b tak i zahłuchła, ale mienš čym praz tydzień «hrafici» ŭ honar Kanstytucyi i z pahrozaj «śmierci despatam» źjaviłasia i na mury daminikanskaha klaštara, jaki słužyŭ taksama i bursaj — studenckim internatam tych časoŭ. Nadpis pa-polsku z hramatyčnymi pamyłkami dahetul pakidaje ŭ historykaŭ padazreńnie, ci nasamreč jaho pakinuła vučnioŭskaja moładź, ci heta była pravakacyja tahačasnych «hubazikaŭcaŭ». U kožnym razie spravie dali chod.
Hubiernatar Alaksandr Rymski-Korsakaŭ napisaŭ rapart vialikamu kniaziu Kanstancinu Paŭłaviču ŭ Varšavu, što, maŭlaŭ, miascovaja moładź zamiest taho, kab hryźci «hranit navuki», składaje zmovy, kab ottorhnuť spradvieku ruskija ziemli na karyść padstupnaj Polščy. Raspuścilisia niekatoryja! Z namiokam na Čartaryjskaha. Hety rapart dla Navasilcava staŭ sapraŭdnym padarunkam. U Varšavie jon nie raz sprabavaŭ kali nie adšukać, dyk sfabrykavać padobnuju zmovu, ale nijak nie ŭdavałasia. Skončyŭšy samyja pilnyja spravy, jon vypraviŭsia ŭ Vilniu, pacirajučy ruki ŭ pradčuvańni spažyvy.
Dymu biez ahniu nie byvaje. Patryjatyčnyja nastroi miascovaj moładzi, i ŭniviersiteckaj, i himnazičnaj, byli nie zusim spantannymi i razroźnienymi. Ale, chutčej, vynikali ź dziejnaści tavarystvaŭ fiłamataŭ i fiłaretaŭ za apošnija šeść hadoŭ.
Pałac prezidenta Litoŭskaj Respubliki ŭ časy Rasijskaj Impieryi byŭ rezidencyjaj vilenskich hienierał-hubiernataraŭ. Tut pracavała kamisija Navasilcava, i adsiul kiravaŭ zadušeńniem paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ Michaił Muraŭjoŭ-Viešalnik. Fota: Naša Niva
Zvyčajna hetyja tavarystvy nazyvajuć «tajemnymi», ale ŭ takim aznačeńni faktyčna paŭtarajecca načepleny rasijskimi karnikami jarłyk. Sapraŭdy tajemnym było adnosna vuzkaje tavarystva fiłamataŭ, zasnavanaje ŭ kastryčniku 1817 hoda Adamam Mickievičam, Anufryjem Pietraškievičam i Juzafam Jažoŭskim. A ŭžo daččynaje tavarystva «Pramianistyja», u jakoje ŭvachodziła amal 200 čałaviek, peŭny čas navat dziejničała lehalna, paznajomiŭšy rektara ŭniviersiteta sa svaim statutam, jak «Tavarystva siabroŭ karysnaj zabavy» na čale z Tamašom Zanam. Jany byli vonkava prykmietnyja ŭsioj Vilni praz majoŭki, jakija pravodzili ŭ Papłavach u mai-červieni 1821 hoda. Praŭda, rektarat i biskupskaja kuryja vielmi niehatyŭna pastavilisia da dziejnaści tavarystva, i jano było raspuščana.
U dvorykach Vilenskaha ŭniviersiteta z XIX stahodździa źmianiłasia nie tak i šmat. Fota: Naša Niva
Paźniej, u 1822-m, pa hetaj spravie pravodziłasia śledstva, jakim kiravaŭ akurat Adam Čartaryjski, i jano pastanaviła ličyć «pramianistych» tajemnym tavarystvam. Ale tak jak i sproby lehalizacyi admaŭlać było nielha, i ničoha realna kryminalnaha ŭ dziejnaści ŭhledzieć niemahčyma, nijakich represij tym razam nie było. Praŭda, «pramianistyja» nie zusim padparadkavalisia zahadu ab rospusku i praciahvali dziejničać pad staršynstvam taho ž Zana jak užo sapraŭdy tajemnaje Tavarystva fiłaretaŭ. I chacia ŭ jaho dziejnaści ŭžo dosyć mocna byli vidać patryjatyčnyja matyvy, nijakich praktyčnych antyŭradavych dziejańniaŭ, nie kažučy pra niejkija zbrojnyja ci inšyja padryŭnyja praktykavańni, nie było ani znaku.
Tak što Navasilcaŭ, pa sutnaści, «znajšoŭ siakieru pad łavaj». Maštabnaja «zmova» z sotniami ŭdzielnikaŭ, vykrytaja im, była firmovym praduktam rasijskaj karnaj sistemy, dziejnaść jakoj u Biełarusi paśla nievialikaha pierapynku my nazirajem asabliva jaskrava z 2020 hoda.
Studenty ŭ čakańni etapavańnia ŭ Sibir. Karcina Jacaka Malčeŭskaha (1891). Svaim maštabam padaŭlaje navat karta impieryi na ścianie, što ŭžo kazać pra tysiačy viorst chałodnych i miortvych jaje prastoraŭ?!
Z adnaho boku, kiravańnie samaj vialikaj u śviecie suchaputnaj impieryjaj niemahčyma biez praźmiernaj žorstkaści i zapałochvańnia, tamu što kiravać «tonka» i dyfierencyjavana stolkimi mocna adroznymi i addalenymi narodami biurakratyčnaj mašynie niemahčyma. Z druhoha boku, asabistyja intaresy kankretnych vysokapastaŭlenych karnikaŭ spakušajuć ich nie stolki navat vykryvać «zmovy», kolki stvarać ich u prastory biurakratyčnaje adlustravańnie rečaisnaści.
Piaciora najbolš viadomych fiłamataŭ, asudžanych u 1824 hodzie pa vynikach navasilcaŭskaha «pracesu»: Tamaš Zan, Ihnat Damiejka, Adam Mickievič, Antoni Edvard Adyniec, Jan Čačot
Pieršyja aryšty prajšli ŭ lipieni 1823-ha, a pik ich pryjšoŭsia na vosień. Usiaho praź śledčuju kamisiju prajšło kala 300 čałaviek. Padazravanych utrymlivali ŭ vaśmi vilenskich klaštarach, bo stolki miescaŭ u haradskoj turmie nie było. Śpisana kala 1000 arkušaŭ śledčaj spravy, na dziejnaść śledčaj kamisii vydatkavana 100 tysiač tahačasnych rubloŭ — hihanckaja suma ŭ čas, kali sielanin ci koń kaštavaŭ rubli. Cikava, kolki ź ich pajšło ŭ asabistuju kišeniu Navasilcava, ci nie pałova? Zrešty, nijakija hrošy tam nadoŭha nie zatrymlivalisia — jon chutka spuskaŭ ich na pjanyja hulanki i paluboŭnic. A adnym z matyvaŭ jahonaj ataki na Vilenski ŭniviersitet i ŭsiu navučalnuju akruhu było atrymańnie kantrolu nad ich niemałym biudžetam. Što jamu i ŭdałosia — Čartaryjski paśla niaŭdałaj sproby zastupicca za abvinavačvanych byŭ vymušany padać u adstaŭku, a novym kurataram byŭ pryznačany mienavita vierny Navasilcaŭ.
Aryštavany ŭ vieraśni fiłaret Jan Jankoŭski na dopytach paviedamiŭ pra isnavańnie Tavarystva fiłaretaŭ i nazvaŭ usie viadomyja jamu imiony. Usie jany byli aryštavanyja (u tym liku ŭ siło trapili i fiłamaty, jakija dziejničali jak fiłarety, chacia pra isnavańnia samoha Tavarystva fiłamataŭ jašče nie było viadoma). Luboje śviedčańnie pra datyčnaść da fiłaretaŭ słužyła padstavaj dla aryštu.
Mnohija byli ŭžo žanatymi abo słužyli ŭ addalenych hubierniach ci navat za miažoj i adyšli ad luboj formy «aktyvizmu», ale heta nijak nie vyzvalała ad adkaznaści. Adam Mickievič faktyčna nie ŭdzielničaŭ u dziejnaści tavarystvaŭ ad momantu svajho raźmierkavańnia nastaŭnikam u Koŭna (1819), jon byvaŭ u Vilni tolki najezdami. Syn byłoha rektara Francišak Maleŭski žyŭ u Bierlinie — pruskija ŭłady aryštavali jaho na zapyt Kanstancina Paŭłaviča i pieradali Rasii. Impieryi, jak i siońnia, było važna prademanstravać, što ad jaje nidzie niemahčyma schavacca — i schavać navat sami dumki pra niełajalnaść da cara.
Pra vyniki pracesu my padrabiaźniej pahavorym u nastupnych častkach narysa, sinchronna jubileju jaho asnoŭnych etapaŭ, ale ŭžo ciapier varta skazać, što ŭvajšło ŭ vynikovaje abvinavačańnie, jakoje stała častkaj vyraku, farmuloŭkaj «dakazanaj viny»:
- Sam udzieł u tajemnych tavarystvach. Pa sutnaści, anałahičny biełaruskamu župiełu «dziejnaści ad imia niezarehistravanaj arhanizacyi», jaki byŭ dekryminalizavany na piku «libieralizacyi» druhoj pałovy 2010-ch, ale viarnuŭsia z novaj siłaj u epochu «nie da zakonaŭ» z farmuloŭkaj udziełu, finansavańnia i h. d. u «ekstremisckaj» dziejnaści.
- Biezzakonnaje pryŭłaščvańnie sabie samavolnaha ŭpłyvu na vychavańnie moładzi. Kaniečnie, nie siamja, nie siabroŭskaja supolnaść, nie knihi na rodnaj movie musiać jaje vychoŭvać, a vyklučna adabranyja ŭradavaj viertykallu biurakraty!
- Čytańnie na schodach fiłaretaŭ vieršaŭ, nie sumiaščalnych ź viernaściu rasijskamu tronu.
I za hetuju «žachlivuju vinu» byli pałamanyja sotni losaŭ! Bo aproč 108 čałaviek, pryhavoranych urešcie da taho ci inšaha pakarańnia, mnohija złamalisia navat ad samoj demanstratyŭnaj raspravy.
Vilenski ŭniviersitet moh stać asiarodkam biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia, ale nie sudziłasia. Fota: Naša Niva
Prafiesar Michał Babroŭski, zorka histaryčnaj i fiłałahičnaj navuki z ahulnajeŭrapiejskaj viadomaściu, jakoha časam nazyvajuć «pieršaj łastaŭkaj» biełaruskaha adradžeńnia, zvolnieny z univiersiteta ŭ vyniku pracesu 1823-1824 hadoŭ, zdoleŭ praz dva hady viarnucca praz zastupnictva ŭpłyvovych simpatykaŭ, ale nadalej užo vykazvaŭ tolki łajalnyja da cara pohlady i dziejsna pryčyniŭsia da likvidacyi ŭnii ŭ 1839 hodzie.
Takuju ž transfarmacyju pohladaŭ, z tym ža saŭdziełam u haniebnych padziejach 1839 hoda zaznaŭ i zanadta małady jašče Płacyd Jankoŭski, čyj starejšy brat trapiŭ pad katok represij. A dla mnohich farmalna miakkaje pakarańnie abiarnułasia «vyšejšaj mieraj» — jany nie vytrymali žorstkich umoŭ ssyłki abo sałdatčyny i zahinuli nieŭzabavie paśla vyhnańnia z radzimy — poŭny śpis takich achviar, zdajecca, jašče nie składzieny.
Zavivanyja zrazy jak simvał spravy fiłamataŭ. Rasijskija stražniki, padazrajučy, što svajaki źniavolenych mohuć pieradać u jałavičnych zrazach listy abo chałodnuju zbroju, abaviazkova razhortvali ich. Šarž Alesi Hałota z knihi Alesia Biełaha «Litvinskaja kuchnia»
Dalej, jak viadoma, buduć paŭstańni 1831 i 1863 hadoŭ, u pramiežku pamiž imi — spravy Šymana Kanarskaha (1839) i Bratniaha sajuza litoŭskaj moładzi (1849), naradavolcy, try rasijskija revalucyi, stalinski teror… Pry abviaščeńni biełaruskaj niezaležnaści ŭ 1991-m zdavałasia, što ŭsio heta zastałosia tolki ŭ padručnikach historyi, jakija nie ŭsim cikava było čytać — stolki inšych spakuślivych mahčymaściaŭ adkryłasia raptam. A voś prajšło 30 hadoŭ i vyśvietliłasia što my žyviom, pa sutnaści, u toj samaj ekanamična niepaśpiachovaj impieryi, jakaja trymajecca na represijach, jakoj viečna «nie da zakonaŭ», navat svaich ułasnych. Vyvučeńnie pracesu 1823—1824 hadoŭ daje nam razumieńnie hłyboka ŭkaranionych, niaźmiennych miechanizmaŭ funkcyjanavańnia Rasijskaj Impieryi, jakija i zamianiajuć joj zakony. Ale i pazityŭnych urokaŭ z hetaha haniebnaha pracesu ŭ dalejšaj historyi zdabyta było niamała. U svoj čas my parazmaŭlajem i pra ich.
Čytajcie taksama:
Kali ŭ Biełarusi źjaviłasia słova «draniki»? Vy ździviciesia, jak pozna
Z čaho varać i jak nazyvajuć tradycyjnyja biełaruskija supy
Kvietka hetaha dnia: załatyja klučyki
Niezvyčajnaja historyja radziviłaŭskich paleskich spanielaŭ
