Hraf Kanstancin Tyzienhaŭz na miedaljonie pracy francuzskaha skulptara Ežena-Antuana Eźlena na fonie Pastaŭskaha pałaca
Pra budaŭničyja płany haziecie «SB. Biełaruś siehodnia» raspavioŭ staršynia Pastaŭskaha rajvykankama Siarhiej Čepik.
Pavodle jahonych słoŭ, ciapier prajektujecca novy balničny korpus, jaki ŭklučany ŭ respublikanskuju inviestycyjnuju prahramu. Uźvieści jaho płanujuć užo ŭ nastupnym hodzie. U novy budynak pierajedzie niekalki adździaleńniaŭ z pałaca Tyzienhaŭzaŭ, jaki ŭžo nie adpaviadaje nieabchodnym umovam akazańnia miedycynskich pasłuh.
Tyzienhaŭzy, jakija pachodzili z teŭtonskaha rycarstva, zavałodali Pastavami praz šlub. U 1722 hodzie Hanna, adzinaja spadčyńnica majomaści Biahanskich, pryniesła miastečka ŭ jakaści pasahu svajmu mužu Bieniadziktu Tyzienhaŭzu. Nieŭzabavie, praŭda, vyjaviłasia, što hetyja ziemli byli zakładzienyja i abciažaranyja vialikimi daŭhami, što vyklikała kanflikt pamiž Tyzienhaŭzami i Biahanskimi, ale ŭrešcie Pastavy zastalisia va ŭłasnaści niamieckaha rodu.
Partret zasnavalnika pastaŭskaj siadziby Antonija Tyzienhaŭza za architekturnymi prajektami. Jan Rustem, 1819. Litoŭskaja nacyjanalnaja biblijateka imia Marcinasa Mažvidasa
Syny Bieniadzikta, Antoni, Michał i Kazimir, padzialili pamiž saboj u 1755 hodzie spadčynu baćki, u tym liku Pastavy. Pradprymalny Antoni Tyzienhaŭz nieŭzabavie vykupiŭ u svajakoŭ ich častki majontka i staŭ adzinym ułaśnikam Pastavaŭ. Karjera Antonija chutka pajšła ŭharu, adnu za adnoj jon źmianiaŭ pasady vialikaha litoŭskaha pisara, kaniušaha, nadvornaha padskarbija.
U 1765 hodzie jon byŭ pryznačany administrataram Hrodzienskaj, Brescka-Kobrynskaj, Šavielskaj, Alickaj i Mahiloŭskaj karaleŭskich ekanomij, što značna palepšyła jahonaje finansavaje stanovišča. Jon buduje na Haradnicy ŭ Hrodnie pramysłova-kulturny centr z ułasnym pałacam, haradski pałac u Vilni i, narešcie, raspačynaje budaŭnictva svajoj radavoj rezidencyi ŭ Pastavach. Usie try pałacy sprajektavaŭ prydvorny karaleŭski architektar, italjaniec Džuzepe de Saka (my niadaŭna raspaviadali pra inšy jahony tvor — Śviacki pałac), jaki taksama ŭziaŭ udzieł u stvareńni hrodzienskich manufaktur Tyzienhaŭza.
Sučasny vid porcika na fasadzie pałaca Tyzienhaŭzaŭ u Pastavach. Fota: Wikimedia Commons
Jak i karol Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski, Antoni Tyzienhaŭz byŭ prychilnikam aktyŭnaha ekanamičnaha i palityčnaha refarmavańnia Rečy Paspalitaj. Ichniaja dziejnaść nie zadavalniała jak susiednija krainy, jakich Reč Paspalitaja cikaviła vyklučna słabaj i niazdolnaj supraćstajać zachopnickim płanam, tak i šmatlikuju šlachtu, jakaja bačyła ŭ reformach pasiahalnictva na svaje pryvilei.
Da taho ž nie spracavała haspadarčaja palityka Tyzienhaŭza: mnohija z pabudavanych im manufaktur akazalisia nierentabielnymi — praz heta ŭ 1780 hodzie jon byŭ adchileny ad kiravańnia ekanomijami. Budaŭnictva pastaŭskaj rezidencyi, dzie da taho času ŭžo byli vybudavanyja dva bakavyja flihieli (kuchonny i stajnievy), padmurak pałaca i zasnavany piejzažny park z sažałkami, było spyniena.
Paśla śmierci Antonija ŭ 1785 hodzie Pastavy adyšli da jahonaj plamieńnicy Sofji, žonki apošniaha mścisłaŭskaha vajavody Franciška Ksavieryja Chaminskaha, jakaja nie pakinuła naščadkaŭ. Paśla śmierci Sofji majontak adyšoŭ da jaje stryječnaha brata Ihnacyja Tyzienhaŭza, jaki zapisaŭ jaho svajmu synu Kanstancinu Tyzienhaŭzu.
Minijaciurny partret maładoha Kanstancina Tyzienhaŭza, stvorany Valancinam Vańkovičam. Fota: Wikimedia Commons
Małady Kanstancin u časie navučańnia ŭ Vilenskim univiersitecie trapiŭ pad upłyŭ prafiesara Stanisłava Banifacyja Jundziła, adnaho ź pieršych daślednikaŭ raślinnaha i žyviolnaha śvietu Biełarusi. Hetaje znajomstva z vydatnym batanikam i zaołaham pradvyznačyła jaho dalejšaje žyćcio.
Akramia zdolnaściaŭ da pryrodaznaŭčych navuk, Kanstancin Tyzienhaŭz mieŭ taksama i zdolnaści mastackija. U časie žyćcia ŭ Varšavie jon braŭ uroki malavańnia ŭ takich polskich majstroŭ, jak Jan Piotr Norblin i Alaksandr Arłoŭski. Taksama jon mieŭ pryhožy hołas, hraŭ na niekalkich instrumientach, u tym liku na vijałančeli.
Padčas uvarvańnia Napaleona ŭ Rasijskuju Impieryju ŭ 1812 hodzie, jak i mnohija pradstaŭniki šlachty, jon dałučyŭsia da jahonaj armii. Napaleon paabiacaŭ šlachcie adnaŭleńnie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, praŭda, adkłaŭ hetaje pytańnie da kanca vajny. Ale hetaja napaleonaŭskaja kampanija skončyłasia poŭnym pravałam, i płanam užo nie nakanavana było ździejśnicca. Šlachcie, jakaja zdradziła impieryi, pahražała kanfiskacyja majomaści i vyhnańnie, adnak užo ŭ manifieście ad 12 śniežnia 1812 hoda impieratar Alaksandr I abviaściŭ pra «ŭsielitaściviejšaje ahulnaje i pryvatnaje daravańnie, addajučy ŭsio minułaje viečnamu zabyćciu i hłybokamu maŭčańniu».
Amnistyja dazvoliła Kanstancinu Tyzienhaŭzu prykładna ŭ 1814—1815 hadach viarnucca z francuzskaha Klermona na radzimu i pasialicca ŭ baćkaŭskim majontku ŭ Pastavach. Mienavita hety pieryjad adznačyŭsia roskvitam radavoj rezidencyi Tyzienhaŭzaŭ.
Pastaŭski pałac u 1896 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Kanstancin adnaviŭ budaŭničyja pracy, kinutyja jašče pry Antoniju. Jon dabudavaŭ sam pałac i pavialičyŭ raniejšyja flihieli. Paŭnočnaja častka kłasicystyčnaha pałaca była całkam pryznačanaja dla zaniatkaŭ navukaj i mastactvam.
Pry Kanstancinu była stvorana sapraŭdnaja mastackaja halereja, u jakoj, akramia tvoraŭ žyvapisu, byli i vyraby dekaratyŭna-prykładnoha mastactva z marmuru i alebastru. Pavodle źviestak znakamitaha historyka Alaksandra Pšaździeckaha, ziacia Kanstancina, da 1840 hoda ŭ Pastaŭskim pałacy znachodziłasia bolš za 600 ekspanataŭ.
Siarod najbolš kaštoŭnych byli karciny «Zbaviciel śvietu» Leanarda da Vinčy, «Chvaroba Antyjocha» Paała Vieranieze, «Partret mužčyny ŭ ispanskim kaściumie» Tyntareta, «Źniaćcie z kryža» Pitera Rubiensa, «Adam i Jeva» Albrechta Dziurera, «Maskarad u Vieniecyi» Pitera Brejhiela. Akramia pałotnaŭ zachodniejeŭrapiejskich mastakoŭ, u kalekcyi znachodzilisia karciny takich ajčynnych majstroŭ, jak Jan Rustem, Francišak Smuhlevič, Jan Damiel i Šyman Čachovič.
Kanstancin Tyzienhaŭz na malunku aŭstryjskaha mastaka Jozefa Kryhubiera. 1859—1865. Fota: Wikimedia Commons
Tut, u Pastavach, Kanstancin samaaddana zaniaŭsia faŭnistykaj, najbolšuju ŭvahu pryśviačajučy ptuškam. Razam sa svaim taksidermistam Michałam Skinderam preparavaŭ šmatlikija ekzemplary ptušak i źviaroŭ z navakolnych miaścin Vilenščyny. Kab mieć mahčymaść paraŭnoŭvać ptušak z roznych miescaŭ i častak śvietu, jeździŭ u ekśpiedycyi pa krai i za jaho miežy, u tym liku na Hrodzienščynu, na Pinščynu, u Karpaty, na Padolle, u Biesarabiju, na ŭźbiarežža Čornaha mora. Tam jon zdabyvaŭ nie tolki novyja ekspanaty dla svajoj znakamitaj kalekcyi, ale i novy dośvied, novyja znajomstvy z navukoŭcami.
Bolš za dva dziasiatki vidaŭ ptušak zamalavana Kanstancinam Tyzienhaŭzam. Nacyjanalny mastacki muziej imia Čurlonisa
Pastupova kalekcyja pieratvaryłasia sa ścipłaha zboru miascovych vidaŭ u rabočym kabiniecie daśledčyka ŭ adzin z najbujniejšych muziejaŭ u Jeŭropie. Kalekcyja arnitałahičnaha muzieja, pad jaki Kanstancin prystasavaŭ vialikuju zału Pastaŭskaha pałaca, naličvała kala 3000 vidaŭ ptušak z usiaho śvietu, a taksama značnuju kolkaść ptušynych jajek. U pałacy taksama byli kabiniety zaałohii, minierałohii i etnahrafii kraju.
Naźbiraŭ jon i vialikuju biblijateku pa naturalnaj historyi, dzie, pa śviedčańni jahonaha kalehi Antonija Vahi, mielisia «skarby, jakich nikoli nie było ŭ Polščy»: pracy Bufona; tvor Adziubona z vyjavami amierykanskich ptušak, jaki siońnia jość samaj darahoj knihaj u śviecie; vydatnyja manahrafii Hoŭłda; vialikija i kaštoŭnyja albomy anhlijskich, francuzskich i niamieckich arnitołahaŭ.
«Czayka. Bojownik. / Tringa. Pugnax» — samiec turuchtana ŭ šlubnym ubory na malunku Kanstancina Tyzienhaŭza. Nacyjanalny mastacki muziej Litvy imia Čurlonisa
Z 1831-ha hoda Kanstancin Tyzienhaŭz apublikavaŭ bolš za 20 navukovych prac, napisanych na polskaj, łacinskaj i francuzskaj movach. Mienavita bahatyja ŭłasnyja zbory dapamahli jamu ŭ napisańni knih. Pieršaja jahonaja kniha «Asnovy arnitałohii, navuki ab ptuškach» vyjšła ŭ 1841 hodzie i była pryśviečana prafiesaru Jundziłu, u 1843—1846 hadach pabačyła śviet i trochtomnaja «Ahulnaja arnitałohija, albo apisańnie ptušak usich častak śvietu». Dziakujučy svaim mastackim zdolnaściam Tyzienhaŭz bolšaść ilustracyj da svaich prac vykanaŭ samastojna.
Zvyčajnaja kivi ŭ trecim tomie «Ahulnaj arnitałohii» Tyzienhaŭza, 1846 h.
Niezadoŭha da svajoj śmierci Kanstancin Tyzienhaŭz pačaŭ vydavać u Paryžy apisańnie jajek usich ptušynych parod paŭnočna-zachodnich abšaraŭ Rasijskaj Impieryi. Adnak śmierć, jakaja napatkała jaho 28 sakavika 1853 hoda ŭ Pastavach, nie dazvoliła ździejśnić zadumanaje.
Paśla śmierci Kanstancina Tyzienhaŭza pa voli niabožčyka jahony syn Rajnald pieradaŭ kalekcyju arnitałahičnaha muzieja, jakaja składałasia z 1093 čučał ptušak i 252 vidaŭ ptušynych jajek i hniozdaŭ, Vilenskaj archieałahičnaj kamisii, dzie jana stała asnovaj arnitałahičnaha kabinieta.
U Biełarusi, jak zvyčajna byvaje, nie zastałosia aničoha z bahataj mastackaj i navukovaj spadčyny Tyzienhaŭzaŭ. Pad kaniec XIX stahodździa hałoŭnaj siadzibaj Tyzienhaŭzaŭ stanoviacca Rokiški (ciapier horad Rokiškis u Litvie), Pastavy stračvajuć svajo byłoje značeńnie. Pierad Pieršaj suśvietnaj vajnoj siamiejny archiŭ Tyzienhaŭzaŭ i častka karcin byli vyviezienyja praŭnukam Kanstancina, Rajnaldam Pšaździeckim, u biblijateku ardynacyi Pšaździeckich pa vulicy Foksał u Varšavie. Inšaja častka pakinutych mastackich zboraŭ, a taksama biblijateka byli pieraviezienyja ŭ Kijeŭ i, pavodle ŭmoŭ Ryžskaha dahavora, byli ŭrešcie taksama pieradadzienyja Polščy.
Kalibry. Malunak Kanstancina Tyzienhaŭza. Rokišskaja siadziba
U časie Druhoj suśvietnaj vajny pałac zajmała niamieckaja kavaleryjskaja čaść. Paśla vajny ŭ 1947 hodzie pałac byŭ adramantavany i pierabudavany ŭnutry, što pryviało da straty dekoru. U 1960-ja hady były pałac prystasavany pad rajonnuju balnicu, jakaja zajmaje jaho dahetul.
Užo šmat hadoŭ miascovyja žychary marać ab tym, kab pałac byŭ adnoŭleny i ŭ im adkryli muziej. U hetym kirunku navat byli zroblenyja peŭnyja kroki. Tak, u červieni 2014 hoda ŭ ramkach fiestyvalu narodnaj muzyki «Źviniać cymbały i harmonik» u adramantavanym padvale pałaca raźmiaściłasia ekspazicyja, pryśviečanaja… Sankt-Pieciarburhskaj kavaleryjskaj aficerskaj škole. Heta zusim nie vypadkova, bo ŭ pastaŭskim majontku hrafa Pšaździeckaha, da jakoha jon pierajšoŭ ad Tyzienhaŭzaŭ, kaliści raźmiaščałasia filija hetaj ustanovy — škoła palavańnia z hančakami.
Na pomniku, pastaŭlenym pobač z pałacam, Kanstancin Tyzienhaŭz razam z ptuškami. Fota: Wikimedia Commons
Ale i Tyzienhaŭzy taksama «padstupajuć» da svajho kolišniaha pałaca: da fasada daŭno prymajstravany ich rodavy hierb «Bujvał», a pobač z uvachodam pastaŭleny pomniki Antoniju i Kanstancinu Tyzienhaŭzam. Ciapierašniaja navina ab tym, što balnica narešcie pakinie histaryčny pałac, daje nadzieju, što tut usio ž źjavicca muziej, pryśviečany zasnavalniku biełaruskaj arnitałohii.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Pravał vialikaha refarmatara. Apošni płan paratunku Rečy Paspalitaj: čamu ŭsio pajšło nie tak
Ružanski pałac pierafarbujuć. Ale vypraŭlać buduć zusim nie toje, čaho ŭsie čakali
Śviacki pałac — tvor italjanskaha majstra dla pruskaha hrafa sa staražytnaha biełaruskaha rodu
U Žodziškach pradajuć siadzibu ź niezvyčajnaj historyjaj: ad baraćby z pratestantami da psichlakarni
