Ab upłyvie navukovych daśledavańniaŭ sumnieŭnaj jakaści na hramadstva raspaviadaje Le Monde.
Aŭtar źviartaje ŭvahu na toje, što 18-hadovy Pejtan Džendran (Peyton Gendron), jaki zastreliŭ u mai 2022 hoda ŭ horadzie Bufała dziesiać afraamierykancaŭ, u svaich zapisach pakinuŭ spasyłki na publikacyi ŭ navukovych časopisach Molecular Psychiatry (2011 hoda) i Nature Genetics (2018 hoda), jakija pryvodziać vyniki analizu hienomu čałavieka i davodziać, što ŭ spadčynu ŭ vysokaj stupieni pieradajecca intelekt i zdolnaści ŭ vučobie.
Niebiaśpiečnaść vykarystańnia vynikaŭ padobnych daśledavańniaŭ u antyhumannych metach vyklikała siarod vučonych vialikuju dyskusiju. Adny zaklikajuć da taho, kab «nie raspaŭsiudžvać nieabdumana i biezadkazna ideałahičnyja bojeprypasy dla padtrymki skažonych pierakanańniaŭ». Ich apanienty bačać u takich zajavach sprobu «padviarhać cenzury» daśledavańni.
Adnak, jak zaŭvažaje aŭtar artykuła, kab zrazumieć sutnaść, treba pahłybicca ŭ detali sprečki.
Pytańnie sa spadčynnaściu namnoha składaniejšaje, čym moža padacca dyletantu.
Viadoma, što peŭnyja rysy, takija, jak ciełaskład, koler tvaru, hrupa kryvi pieradajucca ŭ spadčynu i nichto z hetym nie spračajecca. Taksama jak i z tym, što pryčynami niekatorych zachvorvańniaŭ taksama zjaŭlajucca hienietyčnyja faktary. Tak mutacyi ŭ hienach adyhryvajuć važnuju rolu pry niekatorych formach raku małočnaj załozy. Isnuje šerah «manahiennych» zachvorvańniaŭ, źviazanych z defiektam hiena (naprykład, chvaroba Chantynhtana, mukaviscydoz).
A voś daśledavańni, jakija šukajuć hienietyčnyja pryčyny ŭ šmatfaktarnych zachvorvańniach ci składanych sacyjalnych rysach (paśpiachovaść, intelekt, seksualnyja pieravahi, palityčnyja pieravahi) zasnavanyja na zusim inšych pryncypach.
Daśledčyki sprabujuć znajści ŭ papulacyi statystyčnyja adroźnieńni pa ŭsim hienomie čałavieka, vyznačyć markiory, jakija z bolšaj imaviernaściu buduć prysutničać u adnych ludziej, čym u inšych.
Takija daśledavańni nazyvajucca «poŭnahienomnymi asacyjatyŭnymi daśledavańniami» (GWAS, ad «Genome-Wide Association Studies»). Jany dazvalajuć šlacham paraŭnańnia z papulacyjaj raźličyć «polihiennuju adznaku» dla kožnaha čałavieka. Naprykład, jaho schilnaść da narkamanii, chvaroby Parkinsana ci vysokaj paśpiachovaści.
Adnak, jak śćviardžajuć bijołahi, «polihiennyja pakazčyki» nie tłumačać pryčyn. Heta značyć, što identyfikavanyja hienietyčnyja varyjanty nie abaviazkova lažać u asnovie pavodzin, zdolnaściej ci niejkaj chvaroby. Jany zjaŭlajucca tolki markiorami.
Aŭtar pryvodzić prykład. Kali ŭjavić niejkaje hramadstva, u jakim dzieci z błakitnymi vačyma nie mieli b prava chadzić u škołu, to hienietyčnyja faktary, jakija charakternyja dla błakitnavokich, byli b statystyčna źviazanyja ź niepiśmiennaściu, schilnaściu da badziažnictva, złačynnaści i h.d.
U takich daśledavańniach zychodziać z taho, što hienom prajaŭlaje siabie niezaležna ad navakolnaha asiarodździa. Adnak daŭno viadoma, što hienietyčnyja i ekałahičnyja faktary znachodziacca ŭ pastajannym uzajemadziejańni.
Funkcyjanavańnie i ekspresiju hienaŭ dapamahajuć rehulavać sacyjalnaje i kulturnaje asiarodździe, charčovyja zvyčki, stres, uździejańnie chimičnych ci pryrodnych faktaraŭ, adukacyja i h. d. Adnosna hetaha daŭno isnuje kansensus siarod hienietykaŭ.
U toj ža čas, u samych prestyžnych navukovych časopisach praciahvajuć drukavacca sotni daśledavańniaŭ, aŭtary jakich praciahvajuć šukać «dobryja» i «drennyja» nabory hienaŭ, usiaho, što źviazana z kahnityŭnymi funkcyjami, zdolnaściu da navučańnia, asacyjalnymi pavodzinami i h. d.
Siekvienavańnie hienomu i jaho nastupstvy
Aŭtar artykuła prapanuje viarnucca da pačatku XXI stahodździa. U toj čas było ździejśnienaje siekvienavańnie hienomu (vyznačeńnie ŭsioj paśladoŭnaści DNK u jadry kletki i ŭ mitachondryjach). Na siońnia heta samaje poŭnaje hienietyčnaje daśledavańnie, jakoje vyjaŭlaje maksimalnuju kolkaść mahčymych hiennych źmien, jakija mohuć być pryčynaj hienietyčnych zachvorvańniaŭ.
Mienavita nadzieja na toje, što vyjaŭleńnie pryčyn mnohich chvarobaŭ dazvolić znajści mahčymaść ich lačeńnia i całkam transfarmuje terapieŭtyčnuju miedycynu, vyklikali značnyja inviestycyi ŭ daśledavańni GWAS.
Aŭtar artykuła cytuje epidemijołaha sa Stenfardskaha ŭniviersiteta Džona Ianidzisa (John Ioannidis), jaki adznačaje iniercyju, što ŭtvaryłasia ŭ daśledavańniach hienietyki.
«Siekvienavańnie hienomu čałavieka sparadziła šmat čakańniaŭ, i šmat jakija kiraŭničyja pasady ŭ navukovym śviecie zaniali ludzi, upeŭnienyja ŭ tym, što heta šlach da navukovaha prahresu. Adnak hetyja vializnyja inviestycyi pakul nie mieli vialikaha značeńnia dla ludziej i pacyjentaŭ. Tym nie mienš, siońnia ahienctvy, jakija finansujuć daśledavańni, nie mohuć pierastać ulivać hrošy ŭ hetuju bočku Danaid, a vučonyja, jakija pracujuć nad hetaj temaj, nie mohuć źmianić kirunak, kab zaniacca čym-niebudź inšym».
U vyniku zjavilisia raboty, jakija prapanujuć tyja samyja mietady dla vyjaŭleńnia pryčyn raku i dla vyjaŭleńnia pryčyn niepiśmiennaści. Takija pracy «zabrudžvajuć navukovuju litaraturu», jak adznačaje śpiecyjalist pa evalucyi hienomu z Chjustanskaha ŭniviersiteta prafiesar Den Hraur (Dan Graur).
A navukovy supracoŭnik Instytuta historyi i fiłasofii navuki i technałohij univiersiteta Paryž-1 Panteon-Sarbona Filip Junman (Philippe Huneman) dzielicca svaim nazirańniem:
«Pastupova daśledčyki ŭ halinie psichałohii ci kahnityvistyki ci ź inšych śfier, nie majučy hłybokich viedaŭ u halinie bijałohii, chapalisia za hienietyčnyja danyja i vykarystoŭvali ich dla adkazaŭ na pytańni svaich dyscyplin. Pastupajučy takim čynam, jany staviać na adzin uzrovień adnosna abjektyŭny i vymiaralny bijałahičny fienatyp, naprykład, rost, i davoli raspłyvistyja ci vyražanyja praz kulturu paniaćci, takija, jak nizki ŭzrovień samakantrolu ci paśpiachovaść u škole».
Aŭtar u jakaści prykładu pryvodzić niekalki publikacyj. U adnoj, nadrukavanaj u 2012 hodzie, raskazvajecca pra «hienietyčny dyzajn palityčnych i ekanamičnych pieravah». Aŭtary druhoj publikacyi zajaŭlali pra toje, što hieny schilnaści da nasilla chavajucca ŭ mozhu.
Brytanskija daśledčyki ŭ 2013 hodzie apublikavali vyniki svajho paraŭnaŭčaha analizu školnych vynikaŭ «adnajajcavych» i «roznajajcavych» bliźniat.
Analiz dazvoliŭ im śćviardžać, što «našmat bolšuju źmienlivaść vynikaŭ [paśpiachovaści] možna adnieści na rachunak hienietyki, a nie školnaha ci chatniaha asiarodździa».
Jość daśledavańni, jakija zachodziać jašče dalej. U 2019 hodzie šviedskija vučonyja apublikavali artykuł, u jakim pryvodzili «dokaz istotnaha ŭpłyvu hienaŭ na toje, ci zavodziać ludzi sabak».
Bijołahi z uśmieškaj zaŭvažajuć, što adpaviedna takomu padychodu, «bahatyja buduć bahatymi, bo jany hienietyčna dla hetaha lepš padrychtavanyja, čym biednyja».
Aŭtar artykuła śćviardžaje, što takoje vykarystańnie hienietyčnych danych dobraja ilustracyja taho fakta, što kirunki navukovych daśledavańniaŭ — adbitak hramadstva, jakoje ich stvaraje i finansuje. Jon cytuje daśledčycu ŭ halinie hienietyki čałavieka i sacyjałohii navuki Katryn Burhien (Catherine Bourgain):
«My znachodzimsia ŭ situacyi, kali vysokapradukcyjnaje siekvienavańnie daje značnuju kolkaść hienietyčnych danych. Adnak navukovy śviet adčuvaje z boku palityčnych struktur impuls niešta rabić z hetymi harami danych, znachodzić dla ich kamiercyjny ŭžytak, stvarać inavacyi».
U vyniku, adznačajecca ŭ artykule, byli raspracavanyja technałohii, jakija dazvalajuć raźličyć dla kožnaha kankretnaha pacyjenta pakazčyki ryzyki ŭźniknieńnia peŭnych zachvorvańniaŭ. U ZŠA centry pa lačeńni biaspłodnaści pačynajučy z 2010-ch hadoŭ prapanoŭvajuć svaim zamožnym klijentam vybrać embryjon dla impłantacyi na padstavie vynikaŭ polihiennych testaŭ.
U hetym vypadku, adznačajuć śpiecyjalisty, havorka idzie nie ab pieradimpłantacyjnaj dyjahnostycy, nakiravanaj na toje, kab praduchilić u budučaha dziciaci monahiennaje zachvorvańnie, a ab novaj formie jeŭhieniki (vučeńnia ab sielekcyi adnosna čałavieka, a taksama ab šlachach palapšeńnia jaho spadčynnych ułaścivaściej. U akademičnych kołach razhladajecca jak tearetyčnaja asnova złačynstvaŭ nacyzmu).
Novyja etyčnyja praviły hienietyki
Škodu, jakuju moža narabić publikacyja sumnieŭnaha daśledavańnia, pryznajuć i navukovyja časopisy. U vieraśni 2021 hoda hałoŭny redaktar časopisa «Science» pryznaŭ, što na pačatku XXI stahodździa časopis «adyhraŭ haniebnuju i zaŭvažnuju rolu ŭ navukovym pryznańni jeŭhieniki ŭ Złučanych Štatach».
Praz hod, 28 vieraśnia 2022 hoda, svaju vinu pryznaŭ druhi bujny navukovy časopis «Nature»:
«My drukavali pracy, jakija sadziejničali ŭźniknieńniu zababonaŭ, izalacyi i dyskryminacyi. Niekatoryja z našych artykułaŭ byli abraźlivymi i škodnymi, heta spadčyna, jakuju my siońnia imkniemsia vyvučyć i vykryć».
Časopis Nature Human Behavior u žniŭni 2022 hoda ŭvioŭ novyja praviły dla daśledčykaŭ, jakija chočuć u im drukavacca. Siarod inšaha adznačajecca, što časopis nie budzie prymać artykuły,
«zasnavanyja na zdahadcy ab ułaścivaj bijałahičnaj, sacyjalnaj abo kulturnaj pieravazie abo niapaŭnavartasnaści adnoj čałaviečaj hrupy nad inšaj u zaležnaści ad rasy, etničnaha pachodžańnia, nacyjanalnaha abo sacyjalnaha pachodžańnia, połu, hiendernaj identyčnaści i inš».
Adnak takaja inicyjatyva nie ŭsim pryjšłasia daspadoby. Aŭtar artykuła śćviardžaje, što adzin z samych upłyvovych navukoŭcaŭ, kahnityŭny psichołah z Harvardskaha univiersiteta Styvien Pinkier (Steven Pinker) adrazu abviaściŭ pra svoj namier bajkatavać časopis, jaki staŭ u jaho vačach «prapahandystam palityčnaha kreda».
Žadańnie paraŭnoŭvać zdolnaści abo bijałahičnyja charaktarystyki katehoryj, jakija, tym nie mienš, źjaŭlajucca sacyjalna skanstrujavanymi, zastajecca mocnym u niekatorych dyscyplinach. U pradmovie da kalektyŭnaj pracy (What is Your Dangerous Idea?, Simon & Schuster, 2006) Styvien Pinkier pieraličyŭ šerah pytańniaŭ, jakija jon ličyŭ zakonnymi, ale zanadta palityčna niekarektnymi, kab ich naležnym čynam daśledavać. Siarod ich: «Ci ŭ siarednim habrei-aškienazi razumniejšyja za niejaŭrejaŭ, tamu što ich prodki prajšli pryrodny adbor u zaležnaści ad zdolnaściej, nieabchodnych dla pazyčańnia hrošaj?» «Ci źnižajecca siaredni intelektualny ŭzrovień nasielnictva krain Zachadu tamu, što ŭ idyjotaŭ naradžalnaść vyšejšaja, čym u razumniejšych?» Abo jašče: «Ci pavinny ludzi mieć prava (…) palapšać hienietyčnyja charaktarystyki svaich dziaciej?»
Čytajcie jašče:
Navukoŭcy vyjavili bolš za 30 tysiač novych virusaŭ. Jany chavajucca ŭ mikrobach
Pieradać čałavieku hienaŭ kažana? Tady my nie znali b raku i nie bajalisia b virusaŭ
