Na bierazie Aniežskaha voziera, prykładna za paŭtary hadziny jazdy ad Pietrazavodska, raniej znachodziłasia Viepskaja nacyjanalnaja vołaść. Ciapier dva miascovyja sielskija pasieliščy — Šałtoziera i Rybreka — heta pa-raniejšamu terytoryja kampaktnaha pražyvańnia viepsaŭ, paŭnočnaha naroda, jaki pasialiŭsia ŭ hetych miescach jašče ŭ pieršym tysiačahodździ našaj ery.
Pa stanie na 2010 hod u Rasii žyło krychu mienš za šeść tysiač viepsaŭ. Jany aficyjna pryznanyja ŭ Rasii karennym małalikim narodam. Zhodna ź fiederalnym zakonam, tak nazyvajucca narody, jakija žyvuć u Rasii i naličvajuć na jaje terytoryi mienš za 50 tysiač čałaviek. Jak praviła, pradstaŭniki hetych narodaŭ žyvuć na ziemlach svaich prodkaŭ i zachoŭvajuć tradycyjny ład žyćcia, haspadarku i promysły.
Rasijskaje zakanadaŭstva harantuje małalikim narodam šerah asablivych pravoŭ: naprykład, biaspłatna karystacca ziemlami ŭ miescach ich tradycyjnaha pražyvańnia i atrymlivać kampiensacyju za škodu ich spradviečnamu asiarodździu pražyvańnia z-za pramysłovaj dziejnaści.
Asobna ŭ zakanadaŭstvie prapisanaje prava na zamienu vajskovaj słužby alternatyŭnaj cyvilnaj słužbaj (ACS).
Jak tłumačyć juryst Anastasija Burakova, dla prachodžańnia ACS pradstaŭnikam małalikich narodaŭ treba napisać zajavu, u jakaści pryčyny zaśviedčyŭšy prynaležnaść da svajho naroda. Abaviazkovych dakumientaŭ, jakija mahli b heta paćvierdzić, nie praduhledžvajecca, jak praviła, dastatkova paśviedčańnia ab naradžeńni, u jakim paznačanaja nacyjanalnaść baćkoŭ, i prapiski na terytoryi, jakaja ŭvachodzić u pieralik miescaŭ tradycyjnaha pražyvańnia karennych małalikich narodaŭ. ACS pradstaŭnikoŭ małalikich narodaŭ prachodzić na toj ža tradycyjnaj haspadarcy, u jakoj jany zvyčajna pracujuć.
Asobna alternatyŭnaja cyvilnaja słužba ŭ čas mabilizacyi ŭ zakanadaŭstvie nie prapisanaja, dadaje advakat Alaksandr Pieradruk. Ale ŭ 1996 hodzie Kanstytucyjny sud vyznačyŭ, što skarystacca hetym pravam možna niezaležna ad taho, jość taki zakon ci nie, bo jano zamacavanaje ŭ Kanstytucyi. Ale «Choładu» nieviadoma pra vypadki, kali mabilizavanyja pradstaŭniki karennych małalikich narodaŭ sprabavali skarystacca pravam na ACS.
U Rybrecy ciapier žyvie krychu bolš za 400 čałaviek. Paśla abviaščeńnia mabilizacyi, pavodle infarmacyi niezaležnaha žurnalista, aŭtara telehram-kanała «From Karelia with Freedom» Valeryja Patašova, pozvy tam sprabavali ŭručyć 24 mužčynam. Siarod ich byli muž i švahier miascovaj žycharki Maryi (imia źmienienaje pa jaje prośbie). Jak jana raskazała «Choładu», mnohija mužčyny adrazu «zachvareli» i pa poźvie nie źjavilisia. Patašoŭ dadaje, što niekatoryja žychary vioski admovilisia brać pozvy i syšli ŭ les.
Blizkich Maryi ŭ vyniku adpravili dadomu ŭžo z vajenkamata, skazaŭšy, što jany nie padychodziać pad kryteryi mabilizacyi. Kali 26 vieraśnia ŭ siało pryjechaŭ aŭtobus dla mabilizavanych, zabrali ŭsiaho čatyroch čałaviek.
U susiedniaje Šałtoziera, pa infarmacyi Patašova, aŭtobus i zusim nie pajechaŭ, bo adtul nie było kaho vieźci — choć žyvie tam u dva razy bolš narodu, čym u Rybrecy. Pa słovach miascovaj žycharki Iny (imia źmienienaje pa jaje prośbie), kali ŭ miascovuju administracyju pryjšoŭ pieralik proźviščaŭ na mabilizacyju, «chłopcy adrazu daviedalisia, chto byŭ u śpisie, vyklučyli telefony i syšli ŭ les». Supracoŭniku vajenkamata, jaki sprabavaŭ uručyć mužčynam pozvy, adkazvali, što ich niama doma: «Kudy syšoŭ, nie viedajem». «Ja skažu tak: ludzi vam ničoha kazać nie buduć, — kaža Ina. — U nas tut žyvuć viepsy i kareły — ludzi zakrytyja, jašče i bajacca. Tych, chto pajšoŭ u les, padtrymlivajuć ich siemji. Kali zachočuć syści ad mabilizacyi — syduć».
Šałtoziera. Fota: SergeyPhoto7 / Shutterstock.com
Zvyčajnaja sprava
«Ja kažu: «Sychodźcie ŭ les, nie spračajciesia [z vajenkamatami] — heta bieskarysna». Pryčynu možna prydumać: siezon, ci tam chatku papravić, aharod vykapać», — kaža kiraŭnik Fondu raźvićcia karennych małalikich narodaŭ Poŭnačy, Sibiry i Dalokaha Uschodu «Batani» Pavieł Sulandziha.
Pa nacyjanalnaści jon udehiejec — heta mały narod, jaki žyvie na Dalokim Uschodzie; ciapier udehiejcaŭ zastałosia mienš za paŭtary tysiačy. Jak raspaviadaje Sulandziha, asnoŭny promysieł jaho naroda — palavańnie, tamu ŭ kožnaha ŭdehiejskaha rodu ŭ tajzie svaja chatka, a ŭ niekatorych — jašče i aharod, jaki dazvalaje padoŭhu žyć u hłuchich lasach, kudy možna dabracca tolki na łodcy.
Redaktar sajta «Rasija karennych narodaŭ» Dźmitryj Bieražkoŭ, itelmien pa nacyjanalnaści (itelmienaŭ krychu bolš za try tysiačy, žyvuć jany na Kamčatcy), raspavioŭ «Choładu», što ŭ jaho najbližejšym atačeńni ŭžo dva čałavieki syšli na rybałku, kab nie brać pozvy. Nie viartacca dadomu jany mohuć miesiacami — i doŭhaterminovyja adjezdy na promysieł praktykujuć i ŭ mirny čas.
«Karennym narodam syści ŭ les lahčej, čym haradskim žycharam, tamu što heta zvykłaja sprava», — tłumačyć Bieražkoŭ.
Pa słovach Sulandzihi, pozvy pryjšli 26 jaho adnaviaskoŭcam (ź ich — jak minimum 12 udehiejcaŭ) z prymorskaha Krasnaha Jara. U Chabaraŭskam krai mabilizavali šaściarych aročaŭ (rodnasny udehiejcam narod; aročaŭ zastałosia mienš za 600 čałaviek).
U vioscy Andruškina ŭ Jakucii, pavodle źviestak Bieražkova, pozvy pryjšli šaściarym miascovym žycharam: trom jukahiram (usiaho ich krychu bolš za paŭtary tysiačy) i trom evienam (narod, rodnasny evienkam, usiaho ich 21,8 tysiačy).
«Aficyjnaj statystyki niama, usio ŭ chaosie, — kaža Bieražkoŭ. — Miarkujučy pa paviedamleńniach, mabilizacyja zakranuła ŭsie pasiołki, dzie žyvuć karennyja narody».
Pry hetym aktyvisty nie ličać, što ŭłady śpiecyjalna staviać zadaču «adłavić abaryhienaŭ»: chutčej sprava ŭ tym, što sielskich žycharoŭ mabilizujuć bolš, čym haradskich, a bolš za dźvie traciny karennych narodaŭ žyvuć mienavita ŭ vioskach. Pryčym čaściej za ŭsio — u depresiŭnych rajonach, dzie niama pracoŭnych miescaŭ i raźvitaj infrastruktury: pratestavać i navat razmaŭlać z žurnalistami dy pravaabaroncami tam bajacca, tamu što ryzykujuć stracić choć niejkuju pracu.
«Staicca, nie vysoŭvacca i čakać»
Usie surazmoŭcy «Choładu», pradstaŭlenyja ŭ hetym materyjale pad svaimi imionami, znachodziacca ŭ Mižnarodnym kamitecie karennych narodaŭ Rasii, stvoranym u lutym 2022 hoda i emihravali z Rasii pa palityčnych matyvach.
Pavieł Sulandziha z 2016 hoda žyvie ŭ ZŠA i čakaje palityčny prytułak praz pahrozy z boku FSB; tady ž jaho fond «Batani» pryznali «zamiežnym ahientam».
Dźmitryj Bieražkoŭ emihravaŭ u 2013 hodzie, kali ŭrad pačaŭ procidziejničać pracy Asacyjacyi karennych małalikich narodaŭ Poŭnačy, Sibiry i Dalokaha Uschodu, u jakoj jon byŭ vice-prezidentam, i prasunuła ŭ jaje kiraŭnictva bolš łajalnych ludziej (ciapier na sajcie asacyjacyi možna znajści, naprykład, banier «ZaRośsiju»).
Andreja Daniłava, jaki abaraniaŭ pravy saamaŭ u Rasii, nieadnarazova zatrymlivali i aryštoŭvali za jaho dziejnaść, tamu napiaredadni vajny jon źjechaŭ u Narviehiju. Tam žyvuć bolš za 50 tysiač saamaŭ (u Rasii ich mienš za dźvie tysiačy).
Usie troje praciahvajuć padtrymlivać suviazi z Rasijaj. «Ja viedaju, jak žyvuć karennyja małalikija narody ŭ Rasii, bolš, čym tyja, chto ciapier tam znachodzicca», — kaža Sulandziha. Pavodle jaho słoŭ, da jaho pastajanna źviartajucca pradstaŭniki małych narodaŭ z roznych rehijonaŭ: naprykład, pa pytańniach abarony navakolnaha asiarodździa ŭ miescach ich pražyvańnia.
Ciapier Mižnarodny kamitet karennych narodaŭ Rasii dapamahaje im vyratavacca ad mabilizacyi: kansultujuć i dapamahajuć źjechać z krainy. Pa słovach Sulandzihi, amierykanskija ŭniviersitety źbirajucca vydzielić stypiendyi dla karennych małalikich narodaŭ Rasii.
Pra toje, jak mienavita pravaabaroncy dapamahajuć im źjechać z Rasii i ŭ jakija krainy, surazmoŭcy «Choładu» havaryć admovilisia, adnak pryznajuć, što achvotnych źjechać niašmat. «Nam nie vierać, što my možam dapamahčy, — kaža Bieražkoŭ. — Na ludziej ciśnie načalstva, pra nas havorać, što my zachodnija špijony, što pradalisia CRU».
Źviestak pra toje, kolki mužčyn z karennych małalikich narodaŭ zahinuła na vajnie z Ukrainaj, taksama niama.
Bieražkovu viadoma pra śmierć tolki dvuch vajskoŭcaŭ: adnaho nanajca (usiaho ich 12 tysiač čałaviek) i adnaho čukčy (15,9 tysiačy). Pavodle jaho słoŭ, navat takija straty i navat mabilizacyja niekalkich dziasiatkaŭ čałaviek — heta vielizarnyja straty dla małalikich narodaŭ.
«My žyviom na hetych ziemlach tysiačy hadoŭ, — padsumoŭvaje Daniłaŭ. —
Viedajecie, kolki Pucinych było na našym viaku? Tamu taktyka takaja: syści ŭ lasy, staicca, nie vysoŭvacca i čakać».
Čytajcie taksama:
U karelskim siale nie zmahli nikoha mabilizavać, bo ŭsie syšli ŭ lasy
Niaruski śviet. Praz vajnu va Ukrainie rasijskija nacyjanalnyja mienšaści sprabujuć uśviedamlać siabie pa-novamu
U Rasii pamior apošni nośbit aleuckaj movy
