Relikviju pieradali paśla taho, jak karol Bielhii Filip vykazaŭ «hłybokaje škadavańnie» z nahody złoŭžyvańniaŭ, učynienych jaho krainaj u byłoj afrykanskaj kałonii Konha.
Padčas cyrymonii ŭ Brusieli premjer-ministr Bielhii Alaksandr de Kroh skazaŭ svajakam Łumumby, što pieradača pareštkaŭ prajšła zanadta pozna. «Heta nienarmalna, što Bielhija zachoŭvała astanki adnaho z baćkoŭ-zasnavalnikaŭ kanhalezskaj nacyi na praciahu šaści dziesiacihodździaŭ», — zajaviŭ kiraŭnik urada, pryniosšy prabačeńni za rolu, jakuju Bielhija adyhrała ŭ zabojstvie Łumumby.
Dačka Łumumby Džulijana, adzin z hałoŭnych inicyjataraŭ kampanii pa viartańni zuba na radzimu, pahadziłasia z premjer-ministram Bielhii, što hety praces zaniaŭ zanadta šmat času. «Baćka, našy sercy kryvavili 61 hod. My, vašy dzieci, unuki i praŭnuki, a taksama Konha, Afryka i ŭvieś śviet — my apłakvali vašu śmierć biez nadmahilnaj pramovy», — skazała jana, vystupajučy na cyrymonii.
Premjer-ministr Demakratyčnaj Respubliki Konha Žan-Mišel Cama Łukonde ličyć, što viartańnie pareštkaŭ budzie mieć surjoznaje značeńnie dla nacyjanalnaj pamiaci krainy. Zub Łumumby praviazuć pa ŭsioj terytoryi Konha, paśla čaho pachavajuć u maŭzalei ŭ stalicy Kinšasie.
«Paśla doŭhich hadoŭ my narešcie adčuvajem pačućcio zadavalnieńnia. Nie mahu skazać, što ja pierapoŭnieny ščaściem, ale dla nas heta pazityŭny momant, jaho duša ciapier moža supakoicca ź miram, i heta vielmi važna», — skazaŭ napiaredadni cyrymonii Rołand Łumumba, adzin z synoŭ Patrysa Łumumby.
Patrys Łumumba staŭ pieršym kiraŭnikom urada niezaležnaha Konha. I zastavaŭsia va ŭładzie krychu bolš za paŭhoda.
U 1960 hodzie va ŭzroście 34 hadoŭ Patrys Łumumba staŭ premjer-ministram Demakratyčnaj Respubliki Konha. Jon uznačaliŭ urad u apošnija dni kałanijalnaha praŭleńnia Bielhii.
U červieni 1960-ha na cyrymonii z nahody śviatkavańnia niezaležnaści krainy ad Bielhii Łumumba vystupiŭ ź niezapłanavanaj pramovaj.
Premjer-ministr skazaŭ pra hvałt nad kanhalezcami i «źnievažalnaje rabstva, jakoje naviazali siłaj». Bielhijski historyk Luda de Vite, jaki napisaŭ knihu «Zabojstva Łumumby» («The assassination of Lumumba»), miarkuje, što bielhijcaŭ ašałamiła pramova kiraŭnika ŭrada Konha. Da jaho nivodny afrykaniec nie moh tak pramaŭlać pierad jeŭrapiejcami.
Niekatoryja ličać, što hetaj pramovaj Patrys Łumumba padpisaŭ sabie śmiarotny prysud. ŚMI pakazvajuć, što niezadavolenaść u Bielhii i ZŠA vyklikała taksama toje, što novy premjer Konha ŭ razhar Chałodnaj vajny pačaŭ pravodzić palityku na zbližeńnie z SSSR. Zabojstva Łumumby płanavali ŭ tym liku ZŠA, akramia taho, Vialikabrytanija taksama mieła ŭskosnuju suviaź z zabojstvam kanhalezskaha palityka.
Nieŭzabavie paśla abviaščeńnia niezaležnaści Konha paŭdniova-ŭschodniaja pravincyja Katanha, bahataja na karysnyja vykapni, abviaściła pra adździaleńnie. Paśla hetaha Bielhija ŭviała svaje vojski, kab padtrymać bielhijcaŭ u Konha i administracyju Katanhi. Tady Łumumba źviarnuŭsia da Savieckaha Sajuza pa dapamohu ŭ padaŭleńni sieparatysckaha paŭstańnia.
Patrysa Łumumbu skinuli z pasady premjer-ministra ŭ vyniku dziaržaŭnaha pieravarotu, jon znachodziŭsia pad chatnim aryštam, ale źbieh i ŭ śniežni 1960-ha znoŭ byŭ zatrymany. U studzieni 1961 hoda jaho vyrašyli pieravieźci z zachadu Konha ŭ Katanhu. 16 studzienia, padčas pieralotu i pa prybyćci ŭ pravincyju, Łumumbu źbili. Na nastupny dzień, 17 studzienia, jaho i dvuch jaho sajuźnikaŭ Žazefa Akita i Marysa Mpała rasstralali.
Załaty zub Łumumby zachavaŭ kamisar bielhijskaj palicyi, jaki kantralavaŭ źniščeńnie pareštkaŭ premjer-ministra Konha.
Paśla pakarańnia śmierciu ŭdzielniki rasstrelnaj kamandy vyrašyli pazbavicca ad ciełaŭ Patrysa Łumumby i jaho paplečnikaŭ. Praces źniščeńnia pareštkaŭ kantralavaŭ kamisar bielhijskaj palicyi Žerar Saete. Pa jaho słovach, było vyrašana, što cieły pavinny źniknuć «raz i nazaŭsiody». «Nie pavinna zastacca nijakich śladoŭ», — pryvodziacca słovy Saetie ŭ knizie «Zabojstva Łumumby» historyka de Vite. Ličycca, što na taki krok vyrašyli pajści, kab mahiła Łumumby nie stała miescam pałomnictva.
Pieršapačatkova Łumumbu pachavali ŭ niehłybokaj mahile, zatym cieła vykapali i pieravieźli ŭ novaje miesca, raźmieščanaje za 200 kiłamietraŭ, znoŭ pachavali, paśla čaho znoŭ ekshumavali. Zatym jaho raździalili i rastvaryli z dapamohaj kisłaty. Kamisar Saetie raspaviadaŭ, što ŭdzielniki ŭzbroilisia piłami, siernaj kisłatoj, maskami i viski, a ŭvieś praces, pavodle jaho słoŭ, nahadvaŭ padarožža «ŭ hłybini piekła».
U 1999 hodzie ŭ Bielhii pačałosia parłamienckaje rasśledavańnie zabojstva Łumumby. Znajści zahad ab zabojstvie nie ŭdałosia, ale rasśledavańnie pakazała, što niekatoryja členy ŭrada «nieśli maralnuju adkaznaść» za toje, što zdaryłasia. Tahačasny ministr zamiežnych spraŭ Bielhii Łui Mišel paprasiŭ prabačeńnia ŭ siamji Łumumby i kanhalezskaha naroda. Bielhijskaja prakuratura rascaniła zabojstva Łumumby jak vajennaje złačynstva, rasśledavańnie praciahvajecca da hetaha času, ale z 12 vyjaŭlenych padazravanych u žyvych zastalisia tolki dva čałavieki.
Žerar Saete zajaviŭ u dakumientalnym filmie 1999 hoda, što ŭziaŭ załaty zub Łumumby, a taksama jašče adzin zub i dva palcy (ich tak i nie znajšli) — u jakaści «palaŭničych trafiejaŭ». Nieviadoma, što adbyvałasia z zubam, pakul jon zastavaŭsia ŭ Saetie, ale, miarkujučy pa ŭsim, usie hetyja hady jaho zachoŭvali ŭ siamji bielhijskaha kamisara.
U čarhovy raz pra załaty zub Łumumby zahavaryli ŭ 2016 hodzie, kali dačka Žerara Saete dała intervju bielhijskamu časopisu Humo napiaredadni 55-j hadaviny z dnia zabojstva palityka. Jana kazała pra svajho «biednaha tatu», jaki pakutavaŭ ad uśviedamleńnia zroblenaha, i patrabavała, kab ułady Bielhii paprasili prabačeńnia za zahad, addadzieny jaje baćku. Žančyna raspaviała, što paśla śmierci jaje baćki ŭ 2000 hodzie mnohaje ź jaho archiva vykinuli, ale častka «cikavych rečaŭ» zachavałasia. U pryvatnaści, jana pakazała žurnalistam załaty zub u miakkaj skryncy.
U 2016 hodzie historyk Luda de Vite padaŭ sudovy isk suprać dački Saetie, paśla čaho palicyja kanfiskavała zub jak rečavy dokaz. Sudovaja ciažba z nahody zuba ciahnułasia čatyry hady, pakul sud nie pastanaviŭ viarnuć relikviju siamji Łumumby. Prakuratura pry hetym zajaviła, što z-za niemahčymaści pravieści DNK-testavańnie nielha dakładna śćviardžać, što zub naležyć Łumumbie.
