70 hadoŭ tamu (23 žniŭnia) saviety i fašysty sprabavali padzialić Jeŭropu. Acenka padziej Druhoj suśvietnaj z pazicyi biełaruskich intaresaŭ — jašče napieradzie.
My zapytalisia ŭ historyka Andreja Vaškieviča,
— ci spraviadlivaje mierkavańnie, što — pakt z Rybientropam paktam, ale — uźjadnańnie Zachodniaj Biełarusi z BSSR było adnaznačna pazityŭnaj dla raźvićcia biełaruskaj nacyi źjavaj?
AV: Jak patryjotu Biełarusi mnie vielmi chočacca skazać «tak», ale jak historyk ad adnaznačna stanoŭčaha adkazu ja ŭstrymajusia. Ciažka vycisnuć ź siabie radasnaje «tak», kali pierad vačyma staić zdymak Alaksandra Ułasava [pieršy redaktar «Našaj Nivy», adzin z baćkoŭ‑zasnavalnikaŭ biełaruskaj dziaržaŭnaści, u mižvajenny čas — sienatar, abrany ad biełaruskich akruhaŭ u polski parłamient] paśla niekalkich miesiacaŭ u savieckaj turmie. Jaho tudy pasadzili adrazu paśla «ŭźjadnańnia». Tamu što saviety, jak i nacysty, najpierš vyniščali elitu, intelihiencyju, čynoŭnikaŭ i biznesoŭcaŭ, na zachoplenych terytoryjach.
Dakładna mahu skazać adno — ŭźjadnańnie biełaruskaha narodu raniej ci paźniej pavinna było adbycca. Inšaja sprava ‑‑ kali i z čyjoj dapamohaj.
U baraćbie Polščy i SSSR, dvuch najbolš vierahodnych tahačasnych pretendentaŭ na hetuju dapamohu, Polšča prajhrała jašče ŭ pieršaj pałovie 1920‑ch. Jana nie dała biełarusam ničoha, SSSR amal dva dziesiacihodździa prapahandavaŭ ideju ŭźjadnańnia na dziaržaŭnym uzroŭni. Najbolšaje śviata mižvajennaj BSSR było 11 lipienia ‑‑ dzień vyzvaleńnia Minska ŭ 1920 hodzie ad «biełapalakaŭ». Ale chaču padkreślić, što pad kaniec 1930‑ch, niahledziačy na pavalnyja represii, praces utvareńnia biełaruskaj nacyi vyjšaŭ na tuju stadyju, kali nacyjatvareńnie ŭžo mahło iści nie «dziakujučy čamuści» a adbyvałasia «nasupierak usiamu». Tamu ŭźjadnańnie dźviuch častak krainy było niepaźbiežnym.
«NN»: Čamu rasijskija palityki ŭparta admaŭlajuć vinu Rasii za pakt Mołatava‑Rybientropa, zamoŭčvajuć rasstreł u Katyni. Tam ža, darečy, pakłali nie tolki palakaŭ, ale i biełarusaŭ, aficeraŭ polskaj armii. Tych, jakija zdalisia ŭ pałon «svaim», słavianam, kab nie trapić u zuby niemcam.
AV: Adkaz — u samim Vašym pytańni. Sučasnaja Rasija abviaščaje siabie spadkajemicaj spadčyny SSSR. Zamiest taho, kab adkryć svaje archiŭnyja fondy i dać navukoŭcam vyvučyć usie abstaviny pačatku vajny, rasijskija palityki (a za imi i «historyki») sprabujuć prymityŭnymi mietadami znajści achviarnaha kazła. I ŭžo akazvajecca, što vajnu pačała Polšča. Navat savieckija historyki nie havaryli ab tym, što Polšča pavinna była «zamiryć» Hitlera, addaŭšy jamu Hdańsk!
Chacia ja nie chaču kateharyčna śćviardžać, što Polšča akazałasia biaźvinnaj achviaraj dźviuch tatalitarnych sistem. Sprava nie tolki ŭ źniešniepalityčnych vahańniach Polščy ciaham 1930‑ch. I nie tolki ŭ jaje vajskovaj słabaści. Znakamitym «Vojsku Polskim motoryzovanym, na roverach». Nasamreč, darečy, polskaja armija biłasia ź viermachtam kudy lepš, čym francuzskaja, anhielskaja ci savieckaja armii na pieršych etapach vajny. Sprava — va ŭnutranaj niestabilnaści mižvajennaj Polščy. Jana napiaredadni vajny była krainaj aŭtarytarnaj. U joj niaŭtulna było nie tolki ŭkraincam, biełarusam i jaŭrejam (40% nasielnictva), ale i samym palakam. Unutranaja stabilnaść krainy byli b najlepšaj harantyjaj jaje paźniejšaha adnaŭleńnia ŭ davajennych miežach. Adnak stabilnaści hetaj nie było navat blizka. Čamu? Heta zusim inšaja historyja.
Sakretny pakt
23 žniŭnia 1939 Hiermanija i SSSR padpisali damovu ab nienapadzie. Jana ŭvojdzie ŭ historyju pad nazvaj paktu Mołatava‑Rybientropa — pavodle proźviščaŭ ministraŭ zamiežnych spraŭ. Paśla zakančeńnia vajny stanie viadoma ab isnavańni dadatkovaj, sakretnaj častki damovy. Pavodle jaje, usia Uschodniaja Jeŭropa dzialiłasia na śfiery akupacyi Hiermanii i Savieckaha Sajuzu. Da savieckaj zony traplali Małdova, Zachodniaja Ukraina, Zachodniaja Biełaruś i krainy Bałtyi. Niamiecki bok atrymlivaŭ sučasnyja terytoryi Polščy.
Hetyja damoŭlenaści dazvalali Hitleru pačać druhuju suśvietnuju vajnu, nie bajučysia sutyknieńnia z polskimi vojskami.
Niadaŭna staraja sprečka polskich i rasijskich historykaŭ atrymała novaje žyćcio. U červieni na aficyjnym sajcie Ministerstva abarony Rasii byŭ źmieščany artykuł supracoŭnika Instytutu vajennaj historyi Minabarony Siarhieja Kavalova «Vymysły i falsifikacyi u acenkach roli SSSR napiaredadni i z pačatkam druhoj suśvietnaj vajny». Aŭtar śćviardžaŭ, što mienavita Polšča vinavataja ŭ raźviazvańni vajny, bo jaje kiraŭnictva nie vykanała patrabavańni Bierlina. Śledam temu pačatku vajny pačali ŭzdymać na rasijskich telekanałach.
Adnačasova pry administracyi prezidenta Miadźviedzieva byŭ stvorany orhan, zadačaj jakoha jość «niedapuščeńnie falsifikacyj historyi». Faktyčna heta cenzurnaje padraździaleńnie, jakoje pavinna adsočvać źjaŭleńnie «niapravilnych» daśledvańniaŭ. Takich, jakija b nie ŭpisvalisia ŭ dziaržaŭnuju ideałohiju.
Na pačatku lipienia ABSIE pryniało rezalucyju, zhodna ź jakoj saviecki stalinizm pryraŭnoŭvaŭsia da niamieckaha nacyzmu. Hety krok byŭ uspryniaty ŭ Kramli ŭ štychi.
Rasija vyrazna choča nie dapuścić paraŭnańnia Hiermanii Hitlera z SSSR časoŭ Stalina.
U Biełarusi vostraj reakcyi na pastanovu ABSIE nie było.
* * *
Pakt Mołatava‑Rybientropa i Biełaruś
U vyniku paktu Mołatava‑Rybientropa Zachodniaja Biełaruś uźjadnałasia ź Biełaruśsiu Savieckaj. Biełarusy pačali žyć u adnym terytaryjalnym utvareńni. Chaj sabie i nie svabodnym. Praŭda, užo ŭ 1939 hodzie Stalin zabraŭ u BSSR Vilniu. Jaje pieradali Litvie ŭzamien za pierachod Litvy pad saviecki kantrol. A ŭ 1944 hodzie nazad da Polščy adyšło Padlašša.
Adnak paŭstańnie palityčnaha ŭtvareńnia, miežy jakoha značna bolš adpaviadali etnahrafičnym miežam raśsialeńnia biełarusaŭ, pazityŭna paŭpłyvała na farmavańnie biełaruskaj nacyi.
Dla toj častki biełarusaŭ, jakaja ŭsprymaje savieckaje minułaje krainy jak akupacyju abo kałanizacyju, pakt Mołatava‑Rybientropa maje niehatyŭnuju afarboŭku. U vyniku jaho padpisańnia Biełaruś akazałasia pad tatalnym kantrolem Maskvy. Kančatkova była zhublenaja Vilnia — horad mnohich kultur i najbolšy architekturny skarb. Byŭ źniščany nacyjanalny ruch Zachodniaj Biełarusi.
Padziei Druhoj suśvietnaj i siońnia zastajucca pradmietam sprečak i dypłamatyčnych kanfliktaŭ.
