Fota pxhere.com.
Apynuŭšysia ŭnutry hihanckaj čašy rymskaha Kalizieja, lohka ŭjavić raźjušany natoŭp u piaćdziasiat ź lišnim tysiač čałaviek, jaki prahna hladzić na kryvavyja bai hładyjataraŭ, honki kalaśnic i pyšnyja pracesii.
Avał sa zmacavanych budaŭničym rastvoram kamianioŭ, viadomy taksama jak amfiteatr Fłavija, daŭžynioj 188 mietraŭ i vyšynioj u čatyry pavierchi, pa hety dzień zastajecca samym vialikim amfiteatram u śviecie. Paśla jaho adkryćcia ŭ 80 hodzie našaj ery rušyli ŭśled sto dzion bieśpierapynnych hulańniaŭ, padčas jakich na arenie byli zabityja dzieviać tysiač dzikich źviaroŭ.
Stvorany praz 40 hadoŭ Panteon znakamity svaim nievierahodnym kupałam dyjamietram 43 mietry. U jaho vierchnim punkcie znachodzicca kruhłaje akienca pad nazvaj oculus («voka») — adzinaja krynica śviatła. Nazva, jakaja ŭzychodzić da staražytnahreckich słoŭ «usie» i «bahi», zdavałasia b, kaža pra relihijnaje pryznačeńnie, ale častka historykaŭ ličyć, što Panteon byŭ uźviedzieny dla ŭšanavańnia impierataraŭ. I siońnia heta najbujniejšy ŭ śviecie niearmiravany bietonny kupał.
Niesumnienna, staražytnyja rymlanie viedali tołk u hrandyjoznym budaŭnictvie. Stvoranyja amal dźvie tysiačy hadoŭ tamu dva kałasalnyja i nievierahodna technična składanyja zbudavańni stajać i dahetul, pieražyŭšy samu impieryju, jakaja sparadziła ich.
Jany nie paddalisia stychijnym biedstvam, našeściam varvaraŭ i vojnam, uvasablajučy saboj viečny ŭpłyŭ Ryma na suśvietnuju cyvilizacyju. Ale jak udałosia stvaryć takija budynki biez sučasnych technałohij?
Pabudavany ź niearmiravanaha bietonu, Panteon uviekaviečyŭ daskanałaść rymskaj architektury. Fota wikimedia.org
Vyvučajučy staražytnarymskija pabudovy, sučasnyja inžyniery i materyjałaznaŭcy pryjšli da vysnovy, što załoham niezvyčajnaj tryvałaści byli hienijalnyja kanstruktarskija rašeńni ŭ spałučeńni z vykarystańniem bietonu, daŭhaviečnaha i adnačasova płastyčnaha materyjału, jaki šyroka vykarystoŭvajecca i ŭ našy dni.
Rymlanie nie vynajšli bieton, ale dasiahnuli niebyvałych vyšyń va ŭmieńni budavać ź jaho.
Zalivańnie vadkaha bietonu ŭ apałubku dazvalała rymskim architektaram atrymlivać lubyja kanfihuracyi. Palot ich fantazii abmiažoŭvaŭsia tolki techničnymi mahčymaściami stvareńnia adpaviednych draŭlanych formaŭ. Ale znakamityja arki, sklapieńni i kupały nie byli tolki vynikam hulni ŭjaŭleńnia.
Najvyšejšyja dasiahnieńni staražytnaj rymskaj architektury — płod najskładaniejšych inžyniernych raźlikaŭ. «Jany ŭmieli pravodzić takija raźliki i ŭvasablać ich u žyćcio z vyklučnaj dakładnaściu», — kaža Renata Pieručya, ekśpiert pa budaŭnictvie z Univiersiteta Ročestera ŭ Ńju-Jorku.
Skład bietonu taksama byŭ unikalnym i staranna pradumanym. Rymski bieton adroźnivaŭsia ad sučasnaha i, dziakujučy ŭnikalnym inhredyjentam, vałodaŭ fienamienalnaj ustojlivaściu da źniešnich uździejańniaŭ.
U našy dni bieton robicca ŭ asnoŭnym na asnovie portłandcemientu, jaki składajecca z bahataha na kremnij piasku, vapniaku, hliny, miełu i inšych minierałaŭ, jaki nahravajuć pry tempieratury da 2000 hradusaŭ i pieratvarajuć u drobny parašok, i napaŭnialnika — kamiennych čaścic vieličynioj ad piasčynki da drobnaj halki. Vykarystańnie napaŭnialnika robić bieton tryvałym i dazvalaje ekanomić cemient.
U sumieś cemientu i napaŭnialnika dadajuć vadu, i ŭ chodzie reakcyi, viadomaj u prastamoŭi jak schoplivańnie, bieton pieratvarajecca ŭ adnastajnuju ćviorduju masu.
Napaŭnialnik padbirajecca takim čynam, kab jon byŭ maksimalna chimična iniertnym. Ideja zaklučajecca ŭ tym, kab u dalejšym u bietonie nie ŭźnikała nijakich reakcyj, jakija viaduć da źjaŭleńnia raskolin i źnižajuć jaho tryvałaść.
Rymski bieton rabiŭsia ź niahašanaj vapny i napaŭnialnika z kamianioŭ vułkaničnaha pachodžańnia, jakich bahata było ŭ vakolicach Viečnaha horada. U adroźnieńnie ad sučasnych napaŭnialnikaŭ, hetyja vułkaničnyja minierały byli chimična aktyŭnymi, i pracesy ŭ bietonie paśla jaho zaćviardzieńnia išli jašče niekalki sotniaŭ hadoŭ.
«Portłandcemienty nie pavinny mianiać skład, a kali takoje zdarajecca, heta zaŭsiody drenna, — kaža hieołah z Univiersiteta štata Juta Mery Džeksan, jakaja zajmałasia vyvučeńniem staražytnarymskaha bietonu niekalki dziasiatkaŭ hadoŭ. — Rymlanie, naadvarot, chacieli, kab u ich bietonie išli reakcyi, i vybirali adpaviednyja napaŭnialniki».
Adzinaje akno ŭ kupale Panteona daje dastatkova śviatła. Fota pxhere.com.
U vyniku staražytnarymski bieton z časam stanaviŭsia tolki macniejšym. Dziakujučy doŭhim chimičnym pracesam drobnyja raskoliny, jakija ŭtvarajucca ŭ miescach sudakranańnia cemientu z kavałačkami napaŭnialnika, nie pašyralisia, a sami saboj zapaŭnialisia.
Mienavita hetaja zdolnaść da samaadnaŭleńnia, jakaja ŭźnikała dziakujučy aktyŭnym vułkaničnym minierałam, daje staražytnarymskim pabudovam vyklučnuju daŭhaviečnaść.
«Siońnia my ŭmiejem vyrablać bieton z bolšaj tryvałaściu na raściažeńnie, i što z hetaha? — kaža Renata Pieručya. — Sučasnyja zbudavańni ź bietonu raźličanyja na sto hadoŭ, i to kali ich padnaŭlać, a rymskija stajać tysiaču hadoŭ i bolš biez usialakaha ŭmiašańnia».
Daśledčyki daŭno ličyli, što rymskija zbudavańni abaviazanyja svajoj daŭhaviečnaściu vułkaničnym minierałam. Ale tolki ŭ 2014 hodzie Mery Džeksan i jaje kalehi vyznačyli chimičnuju pryrodu źjavy.
Jany zrabili bieton pa receptach, jakija ŭžyvalisia ŭ chodzie budaŭnictva znakamitaha rynku Trajana, i nazirali za rostam płoskich kryštalikaŭ z rečyva pad nazvaj štretlinhit u miescach sudakranańnia cemientu z kavałačkami napaŭnialnika.
Jany vyśvietlili, što hetyja kryštali ŭmacoŭvali bieton u samych słabych miescach i pieraškadžali ŭźniknieńniu raskolin.
Novaja praca Džeksan, apublikavanaja vosieńniu 2021 hoda, śviedčyć ab tym, što kryštaličny štretlinhit byŭ nie adzinym praduktam chimičnych reakcyj, jakija padvyšali tryvałaść bietonu.
Vučonaja i jaje kamanda vyvučyli ŭzor bietonu z 21-mietrovaha cylindryčnaha abieliska, uźviedzienaha pobač z Apijevaj darohaj kala 30 hoda da našaj ery nad mahiłaj šlachietnaj rymlanki pa imi Cecylija Mieteła. Akazałasia, što napaŭnialnik składaŭsia z bahataha na kalij vułkaničnaha minierału lejcytu.
Za dźvie ź lišnim tysiačy hadoŭ daždžy i hruntavyja vody razmyli lejcyt, i kalij vyzvaliŭsia. Sučasny bieton ad hetaha pajšoŭ by raskolinami i razburyŭsia.
Ale, jak vyśvietliła Džeksan, u vypadku sa staražytnarymskim bietonam vynik byŭ advarotnym. Kalij źmianiŭ skład zmacavalnaha «kleju» i nadaŭ jamu dadatkovuju tryvałaść, choć štretlinhitu ŭ im było značna mienš, čym u bietonie z rynku Trajana.
Pa słovach udzielnicy daśledavańnia Lindy Siejmur z Masačusieckaha technałahičnaha instytuta, «hetyja zbudavańni mieli rozny skład, u ich išli roznyja pracesy, ale raznastajnaść napaŭnialnikaŭ, jakija vykarystoŭvalisia rymlanami, u kančatkovym vyniku viała da adnaho — pavyšeńnia daŭhaviečnaści».
Rynak Trajana časta nazyvajuć pieršym handlovym centram u śviecie. Fota wikimedia.org.
Vierahodna, nie ŭsie varyjanty pracavali adnolkava dobra, ale ŭ vypadkach z Kaliziejem i Panteonam rymskija budaŭniki, niesumnienna, dasiahnuli pośpiechu.
Kaliziej byŭ pabudavany ŭ asnoŭnym nie ź bietonu, a z hłybaŭ traviercinskaha vapniaku, ale i bieton adyhraŭ važnuju rolu. Jaho hałoŭny ŭniosak u zachavanaść słavutych arak nie bačny niaŭzbrojenym vokam.
«Turystu hetaha nie razhladzieć, ale hałoŭnaje tłumačeńnie, čamu Kaliziej staić pa hety dzień, zaklučajecca ŭ tym, što jon uzvyšajecca na bietonnym padmurku vyklučnaj tryvałaści», — tłumačyć Mery Džeksan.
Hłybinia padmurka Kalizieja składaje cełych 12 mietraŭ. U jakaści napaŭnialnika vykarystoŭvalisia bujnyja abłomki zastyłaj łavy. Biez takoha padmurka Kaliziej byŭ by razburany nieadnarazovymi ziemlatrusami.
Ni adna pajezdka ŭ Rym nie abychodzicca biez naviedvańnia Kalizieja, ale dla tych, chto asabliva cikavicca antyčnaj architekturaj i rolaj u joj bietonu, abjektam №1 źjaŭlajecca Panteon, kaža Renata Pieručya.
Dyjamietr kupała i vyšynia ad padłohi ratondy da vierchniaha punkta składajuć tyja ž 43 mietry, tamu ŭnutry Panteona možna było b raźmiaścić vielizarny idealnaj formy šar.
Havoračy ab kupale Panteona, klučavoje słova tut — «niearmiravany». Na dumku Renata Pieručya, kali b sučasny architektar zachacieŭ uźvieści taki kupał, jamu b nie dazvolili, pakolki ŭsie budaŭničyja narmatyvy patrabujuć zakładać u bieton stalovyja belki.
Rymskija budynki pieražyli impieryju, jakaja stvaryła ich. Fota wikimedia.org.
«Kupał adčuvaje na sabie vielmi mocnaje napružańnie na razryŭ, ale staić 19 stahodździaŭ, — kaža Pieručya. — Tut dva varyjanty: albo zakon suśvietnaha pryciahnieńnia tady dziejničaŭ pa-inšamu, albo jany vałodali niejkimi stračanym ciapier viedami».
Akramia ŭnikalnaha chimičnaha składu bietonu, rymskija architektary vykarystoŭvali mnostva roznych pryjomaŭ. Dva ź ich byli nakiravanyja na toje, kab zrabić ścieny zbudavańniaŭ maksimalna lohkimi.
U chodzie budaŭnictva vadki bieton dla śfieryčnaha kupała padymali na ryštavańni i zalivali ŭ draŭlanyja formy, jakija ŭjaŭlali saboj koły, jakija sychodzilisia da centra. Kab źnizić kałasalnuju nahruzku, pa miery nabližeńnia da jaho ŭ jakaści napaŭnialnika vykarystoŭvalisia bolš lohkija parody, a bakavyja ścieny rabili maksimalna tonkimi.
Bližej da padmurka kupała taŭščynia jaho ścienak dasiahaje šaści mietraŭ. Dla tryvałaści ŭ ich zakładalisia ciažkija bazaltavyja hłyby. Vakoł «voka» taŭščynia pamianšajecca da dvuch mietraŭ, a rolu napaŭnialnika vykonvaje sitavataja vułkaničnaja piemza, nastolki lohkaja, što płavaje ŭ vadzie.
Druhi truk zaklučajecca ŭ vydzieŭbanych u stoli prastakutnikach, viadomych jak «skryni». Raźbiany arnamient začaroŭvaje, ale sprava nie tolki ŭ estetycy. Jany taksama źnizili kolkaść bietonu, jaki pajšoŭ na ŭźviadzieńnie kupała, i palehčyli jaho.
Udzielnik daśledavańnia 2021 hoda, materyjałaznaŭca z Masačusieckaha technałahičnaha instytuta Admir Masik u svajoj knizie nazvaŭ Panteon «tryumfam bietonu».
Daśledčyk ukazvaje na jašče adnu akaličnaść:
siońniašni bieton niasie čałaviectvu šmat pryhožaha i karysnaha, ale vytvorčaść portłandcemientu dla jaho vyrabu daje paradku 8% suśvietnaha abjomu vykidaŭ parnikovych hazaŭ.
Masik i Džeksan vyvučajuć staražytnarymski bieton z metaj zrabić jaho sučasnyja anałahi bolš ekałahična čystymi. Pa słovach Masika, asnoŭnaja pieravaha antyčnaha bietonu ŭ tym, što jaho złučalny kampanient na asnovie niahašanaj vapny nieabchodna nahravać da 900 hradusaŭ, a portłandcemient — minimum da 1450.
Vykarystańnie staradaŭniaj technałohii dazvoliła b spalvać mienš paliva, a daŭhaviečnaść zbudavańniaŭ sa staražytnarymskaha bietonu — radziej zamianiać ich.
«Ujavicie sabie, što my ŭnosim u kožny prajekt zdolnaść bietonu adnaŭlacca, i ŭsia naša infrastruktura słužyć nie sto, a piaćsot hadoŭ, — kaža Masik. — Heta prablema ŭsioj sučasnaj ekanomiki. Vyrablać bolš daŭhaviečnyja rečy — samy prosty sposab bierahčy navakolnaje asiarodździe».
Mery Džeksan i jaje supracoŭniki ŭdzielničajuć u prajekcie amierykanskaha Ministerstva enierhietyki ARPA-e, zadača jakoha — navučycca rabić bieton pa staražytnarymskich receptach, skaracić škodnyja vykidy ŭ pracesie jaho vyrabu na 85% i pavysić termin ekspłuatacyi zbudavańniaŭ u čatyry razy.
Asnoŭnyja pieraškody — doŭhi termin zaćviardzieńnia rymskaha bietonu (paŭhoda suprać miesiaca ciapier) i prykładna ŭ 10 razoŭ mienšaja tryvałaść, što robić jaho nieprydatnym dla niekatorych sučasnych pabudoŭ.
Ale Masik śćviardžaje, što chimičnyja reakcyi možna paskoryć. Jon pracuje nad technałohijaj ŭpyrskvańnia ŭ rymski bieton dvuchvokisu vuhlarodu, što moža skaracić čas jaho padrychtoŭki da niekalkich sutak.
Bierdymuchamiedaŭ choča začynić «Bramu piekła»
Žychar Dokšyckaha rajona znajšoŭ u biervianie paŭmietrovuju statuetku Isusa Chrysta FOTA
