Dziakujučy niamieckamu Fondu Adenaŭera, hrupa biełaruskich žurnalistaŭ niedziaržaŭnych vydańniaŭ praviała tydzień u Bierlinie. Arhanizatary pajezdki imknulisia pakazać žurnalistam ź Biełarusi — krainy, u jakoj dziaržaŭnaja prapahanda adradziła tatalitarnyja kaštoŭnaści, — čym hetyja tatalitarnyja kaštoŭnaści abiarnulisia dla Hiermanii i niemcaŭ, i jak žyvie kraina zaraz, praz dvaccać hadoŭ paśla taho, jak abjadnałasia na asnovie zusim inšych kaštoŭnaściaŭ — demakratyčnych. Siarod hrupy žurnalistaŭ była i ja.
Paśla ŭsich sustrečaŭ u Bierlinie: z deputatami Bundestahu i łandtahu Brandenburhu, historykami, archivistami, žurnalistami, byłymi viaźniami hedeeraŭskich turmaŭ, muziejnymi pracaŭnikami ja zrazumieła, što nasupierak stereatypu, u Hiermanii bolš viedajuć pra Biełaruś, čym u Biełarusi — pra Hiermaniju.
Uražańniaŭ ad pajezdki było šmat. Raskažu pra tyja, jakija pryvodzili da vidavočnych paralelaŭ ź biełaruskim žyćciom.
Štazi i KDB: chto kruciejšy
Mianuški mahli być lubymi: imiony litaraturnych ci histaryčnych piersanažaŭ, nazvy pradmietaŭ — usio, što chočacie. Ahientam Štazi zabaroniena było tolki brać mianušku «Juda». Aficery Štazi nikoli nie pahadžalisia, kab zavierbavany imi hramadzianin vybiraŭ sabie taki psieŭdanim. Jany ličyli, što praca ŭ śpiecsłužbie nie maje ź dziejnaściu hetaha viadomaha piersanažu ničoha supolnaha, i niama čaho pra jaho ŭspaminać…
Na kožnych 180 hramadzianaŭ HDR prypadaŭ adzin supracoŭnik Štazi. (U byłym Savieckim Sajuzie 1 kedebist byŭ na 595 hramadzianaŭ, u sacyjalistyčnaj Polščy — na 1594.)
Ź niamieckaj mietadyčnaściu Štazi achapiła svajoj dziejnaściu kožnaha.
«Sprava» zavodziłasia jašče padčas navučańnia ŭ škole i «puchła» na praciahu ŭsiaho žyćcia hramadzianina. Ale niahledziačy na heta, revalucyja ŭ byłoj HDR adbyłasia mirna i chutka, dziakujučy čamu ŭvieś ahromnisty archiŭ Štazi zachavaŭsia i staŭ dastupnym hramadskaści.
A ŭ centry vialikaha kvartału, jaki zajmała hetaja arhanizacyja ŭ Bierlinie, u domie, dzie mieściłasia najvyšejšaje kiraŭnictva, ciapier — muziej. I adzin z kiraŭnikoŭ jaho, Uve Chilmer, vodzić nas pa ekspazicyi. Niazmušana abapioršysia na hranitny biust Dziaržynskaha, jaki ŭ svoj čas padaryli niamieckim kaleham dziejačy z Łubianki, raskazvaje i pakazvaje, čym i jak zajmałasia toje hedeeraŭskaje KDB. A ja łaŭlu siabie na dumcy, što mnie heta, jak u toj rekłamie, «niešta nahadvaje»…
U pieršyja dziesiacihodździ isnavańnia HDR u krainie było šmat palityčnych źniavolenych. Aniekdot pra kiraŭnictva krainy, raskazany kalehu pa pracy ci znajomamu ŭ kaviarni — jarłyk nacysta i 2,5 hady turmy. Ale ź ciaham času, pad ciskam Zachadu, nastała «libieralizacyja». I mietady pracy Štazi pamianialisia.
Kiraŭnička padpolnaj apazicyjnaj hrupy dabirajecca na pracu i na pasiedžańni hrupy na rovary — supracoŭnik Štazi cikuje za joj i rehularna prabivaje koły rovara. Žančyna niervujecca, usiudy spaźniajecca, pačynajucca prablemy na pracy… (Kolki razoŭ prabivali koły Vašaj mašyny, sp. Milinkievič?)
Pastar luteranskaj carkvy maje aktyŭnuju hramadzianskuju pazicyju. Kab paralizavać jaho dziejnaść, aficer‑kuratar z Štazi raspracoŭvaje płan, jak dabicca, kab praz 6 miesiacaŭ žonka pastara padała na razvod. Da jaje padsyłajuć pryhožaha ramantyčnaha maładziona, jaki, adnak, paśla razvodu źnikaje. Ale sprava zroblenaja. (Darečy, paśla abjadnańnia Hiermanii, kali śviatar i jaho byłaja žonka paznajomilisia sa svaimi spravami i daviedalisia praŭdu, siamja znoŭ źjadnałasia.)
Štazi jašče ŭ škole pačynała adsočvać mocnych i aktyŭnych dziaciej, jakija ŭ budučyni mahli b stać apazicyjnymi liderami. Rabiłasia ŭsio, kab nie dać im atrymać atestat i pieraškodzić vučycca dalej, ab čym zachavałasia šmat dakumientaŭ. (Vania Šyła, hniusnaść, ź jakoj ty sutyknuŭsia, była masavaj u HDR. Moža, adtul i byŭ pieraniaty dośvied?)
Voś vy dumajecie, što heta palivačka? Dy nie, heta fotaaparat. Takuju «palivačku» «zabyvalisia» na adnoj z mahiłaŭ, kali chavali kaho z apazicyjanieraŭ, i atrymlivali zdymki tych, chto prychodziŭ na pachavańnie.
A voś hety abjektyŭ u špakoŭni, naadvarot, ničoha nie moh zdymać — rakurs vielmi vuzki. Ale takija «špakoŭni» naŭmysna raźviešvali ŭ parkach, kab prahnać adtul moładź u miescy, dzie za joj vižavać zručniej. (U nas palivački i špakoŭni pieratvarylisia ŭ apierataraŭ KDB, jakija na mitynhach i sudach demanstratyŭna zdymajuć prysutnych na videa. Na sudzie nad redaktaram «NN» u 2006‑m adzin taki pryščavy navat paprasiŭ: «Budźcie łaskavy, prapuścicie, kali łaska, napierad», — na što Alena K., zaharodžvajučy jaho śpinaj, adkazała: «Aha, zaraz!»)
«Uvohule, — kaža sp.Chilmer, — Štazi imknułasia, kab jaje supracoŭnikaŭ ličyli ludźmi niedalokimi, durniami, jakich lohka padmanuć, abmiežavanymi słužbistami. Tady Štazi było b lahčej trymać hramadstva pad kantrolem». (Cikava, kali Sucharenka viaščaŭ pra pacukoŭ u vodapravodzie, jon taksama imknuŭsia da padobnaj mety?)
A jakuju piensiju, da słova, atrymaje Sucharenka? Pytańnie piensijaŭ dla byłych supracoŭnikaŭ Štazi balučaje ŭ Hiermanii. Jana ŭ ich na tracinu bolšaja, čym u astatnich piensijanieraŭ. Adrazu paśla ŭźjadnańnia Hiermanii pałažeńnie ab padvyšanaj piensii dla byłych supracoŭnikaŭ śpiecsłužbaŭ byli admianili, ale pamianionyja supracoŭniki źviarnulisia u Kanstytucyjny sud abjadnanaj krainy, i sud vynies vierdykt, što dziejnaść pałažeńnia treba ŭznavić, bo «ludzi, jakija išli na pracu ŭ hetyja orhany, na jaho raźličvali»… Što zrobiš — pravavaja dziaržava.
Prapahanda: paraleli
73‑hadovy prafiesar Peter Šyvy, były kiraŭnik tiele‑ i radyjokanału NDR, za stałom u kaviarni «Kutok kanclera» havoryć pavolna i spakojna: «Ja skažu paradaksalnuju reč: nam, niemcam, vielmi pašancavała, što my prajhrali vajnu. Heta dazvoliła nam pačać usio z čystaha lista, uličvajučy byłyja pamyłki. U śfiery srodkaŭ kamunikacyi hałoŭnaja vysnova z trahičnaj historyi vajny była nastupnaj: nikoli bolš nivodzin palityk nie pavinien źjavicca ŭ efiry ci na hazietnaj staroncy biez taho, kab pobač nie źjaviŭsia jahony palityčny praciŭnik. Hledačy i čytačy pavinny ŭ adnolkavaj miery być prainfarmavanyja pra roznyja palityčnyja pazicyi. Strašnaja fašysckaja staronka ŭ historyi Hiermanii — vynik taho, što Hiebielsu ŭdałosia ŭ kožnym niamieckim domie ŭstalavać radyjokropku, praź jakuju niemcaŭ bieśpierapynna pierakonvali ŭ biespamyłkovaści šlachu nacyjanał‑sacyjalizmu, u hienijalnaści fiurera…»
Kaleha z haziety «Biełarusy i rynak» sp.Skuratovič zaŭvažaje: «Kab dabicca taho, što na ekranie i ŭ hazietach u Biełarusi budzie nie tolki adzin palityk, nam, musić, treba viečaram abjavić vajnu Jeŭrasajuzu, a ranicaj kapitulavać i pačać usio z čystaha lista…»
«Dumaju, vojski Jeŭrasajuzu nie ŭvojduć na terytoryju vašaj krainy, — paśmichajecca sp.Šyvy. — Musić być inšy šlach».
Palitkarektnaść? Nie, dziakuj!
Tyja ŭschodnija niemcy, što majuć uładu i ŭpłyŭ u siońniašniaj Hiermanii, prajšli praz mnohija vyprabavańni u časy HDR: roznyja terminy turemnaha źniavoleńnia, vysyłki, pravakacyi śpiecsłužbaŭ. Pra hetyja fakty svajoj bijahrafii raskazvali mnohija z tych, z kim my sustrakalisia. Pryčym maštab i žorstkaść represijaŭ byli takimi, što sučasnaja Biełaruś na hetym fonie vyhladaje domam adpačynku.
Tam, dzie mieściŭsia pamiežny punkt pamiž Zachodnim i Uschodnim Bierlinam, na byłym pierachodzie «Čekpojnt Čarli», ciapier taksama muziej. Tut nas sustrakaje žurnalist Rajnier Šubiert. U časy HDR jon dapamahaŭ ludziam uciakać u Zachodniuju Hiermaniju. Sproby trapić za Bierlinski mur tady byli vielmi niebiaśpiečnymi i časta skančalisia hibiellu: achova miažy HDR była vielmi ščylnaj, i sałdaty mieli prykaz stralać va ŭsich parušalnikaŭ. Ale ludzi ŭparta imknulisia «za ścianu» i prydumlali roznyja sposaby: padkopy, tajniki ŭ aŭtamabilach… Mienavita ŭ tajniku, u bahažniku aŭtamabila, sp.Šubiertu ŭdałosia vyvieźci ŭ FRH niekalkich svaich siabroŭ. Adnojčy jamu ŭ Zachodni Bierlin pazvaniŭ siabar Krystyjan, nastupny ŭ čarzie na pieravozku, i padčas razmovy skazaŭ umoŭlenuju frazu, jakaja aznačała: pryjazdžaj, ja hatovy. Kali Rajnier pryjechaŭ, jaho schapili: akazvajecca, Krystyjan trapiŭ u Štazi i tam ź jaho vybili zhodu na supracoŭnictva… Rajniera schapili adrazu paśla pierajezdu i sudzili. Jon atrymaŭ 15 hadoŭ turmy, ź jakich adsiedzieŭ 9, paśla čaho jaho abmianiali… Sp. Rajnier raskazvaje i pakazvaje na słajdach, u jakich umovach jon pravioŭ hetyja 9 hadoŭ.
Ekskursiju pa muziei viadzie dla nas jaho kaleha Rudzi. Jon taksama dapamahaŭ ludziam z HDR trapić na Zachad: rabiŭ padkopy z zachodniaha boku. I nastolki ŭdała, što Štazi nie nijak nie mahło jaho niejtralizavać. Kiraŭnik śpiecsłužby, hienierał Milkie, asabista vydaŭ zahad zabić jaho (Rudzi demanstruje nam ksierakopiju). U zahadzie supracoŭniku Štazi pradpisvajecca pajechać u Zachodni Bierlin, vysačyć Rudzi, u peŭnym miescy ŭdaryć jaho pa hałavie tupym pradmietam vahoj nie mieniej za 1 kh, a paśla adnieści cieła ŭ chmyźniak, kab imitavać napad z metaj rabunku… Takich zahadaŭ datyčna roznych ludziej było šmat. Hienierał Milkie paśla abjadnańnia Hiermanii pravioŭ u turmie niekalki miesiacaŭ i byŭ adpuščany — pa stanie zdaroŭja…
«Na maim aŭtamabili nalepka: «Palitkarektnaść? Nie, dziakuj!» — havoryć sp. Šubiert. — Ja nikoli nie prabaču im. Ja nikoli nie pahadžusia, kab hetyja ludzi znoŭ uvajšli ŭ siłu ŭ majoj krainie. A jany sprabujuć».
…Usio ž taki Juda maje dačynieńnie da dziejnaści luboha čałavieka, jaki zabyvaje pra čałaviečaje ŭ sabie i lu¬dziach. Krystyjan, jaki zdradziŭ siabru, ciapier, praz dvaccać hadoŭ, žyvie ŭ Bierlinie i kaža, što ŭsio zabyŭ.
Pra što budzie pamiatać praz dvaccać hadoŭ Ściapan Sucharenka? Ministr Radźkoŭ? Pryščavy kedebiski apieratar?
Pra što budziecie pamiatać praz dvaccać hadoŭ Vy?
Takuju «palivačku» «zabyvalisia»
na adnoj z mahiłaŭ, kali chavali kaho z apazicyjanieraŭ, i atrymlivali zdymki ŭdzielnikaŭ pachavańnia.
Takija «špakoŭni» ź psieŭdakamierami naŭmysna raźviešvali ŭ parkach,
kab prahnać adtul moładź u miescy, dzie za joj vižavać zručniej.
