«Manumient Zimovaj vajnie» kala pasiołka Suamusałmi ŭ Finlandyi. Tut u śniežni 1939-ha — studzieni 1940-ha ceły miesiac išli kryvavyja bai, jakija skončylisia pieramohaj finaŭ. Heta pachavała płany savieckaha kamandavańnia vyjści da Batničnaha zaliva, pierarezaŭšy Finlandyju na dźvie častki. Manumient — heta pole, pakrytaje pryrodnymi kamianiami bieź jakoj-niebudź dadatkovaj apracoŭki. Jon ustalavany ŭ pamiać pra kožnaha zahinułaha ŭ bajavych dziejańniach — nie tolki ź finskaha boku, ale i z savieckaha. Uvohule tut płanujecca ŭstalavać bolš za 20 tysiač imiannych plit. Fota Shutterstock.com, by Reisegraf.ch.
Jašče ŭ 1935 hodzie stalinski paplečnik Andrej Ždanaŭ abjechaŭ saviecka-finskuju miažu, kab vyjavić najbolš prydatnyja punkty dla ŭdaru. Paśla zaklučeńnia pakta z Hitleram Stalin paličyŭ, što zručny momant viarnuć stračanyja paśla Pieršaj suśvietnaj vajny ziemli byłoj Rasijskaj impieryi, u tym liku i Finlandyju, nadyšoŭ.
Pačali z vajskovych baz
Kali 23 žniŭnia 1939 hoda ŭ Maskvie ministry zamiežnych spraŭ SSSR i Hiermanii Viačasłaŭ Mołataŭ i Iachim fon Rybientrop zaklučyli pakt ab nienapadzie, u sakretnych pratakołach zhadvałasia i Finlandyja. Jak i krainy Bałtyi, Zachodnija Biełaruś i Ukraina, a taksama Małdova, jana adychodziła ŭ «śfieru ŭpłyvu SSSR». Kali ž nazyvać rečy ŭłasnymi imionami — Hitler pahadžaŭsia, što Stalin hetyja terytoryi zachopić.
Realizacyju zachopaŭ savieckaje kiraŭnictva pačało nieadkładna. Kožnaj z čatyroch dziaržaŭ — Litvie, Łatvii, Estonii i Finlandyi — było prapanavana zaklučyć z SSSR damovu «ab uzajemadapamozie». Kožnaja z damoŭ praduhledžvała raźmiaščeńnie na terytoryi krainy savieckich vajskovych baz.
Abapirajučysia na svaje vajskovyja kantynhienty, letam 1940 hoda Stalin biez prablem arhanizavaŭ u kožnaj z bałtyjskich dziaržaŭ źmienu ŭradaŭ na prasavieckija i aformiŭ dałučeńnie ich da SSSR u jakaści sajuznych respublik.
Finlandyja była adzinaj krainaj, čyjo kiraŭnictva zaklučać z Savieckim Sajuzam pahadnieńnie na savieckich umovach admoviłasia — jana nie pryniała prapanovy mianiacca terytoryjami i raźmiaščać savieckija bazy. Finy prapanavali ŭłasny varyjant pahadnieńnia: jany byli hatovyja na sastupki, ale biez pahrozy suvierenitetu. Stalina takoje nie zadavalniała. Jon ličyŭ, što lohka razdušyć 3-miljonnuju krainu.
Bietonny bunkier, jaki zachavaŭsia na paŭvostravie Chanka ŭ Finlandyi. Jon byŭ elemientam «Linii Manierhiejma». Fota Shutterstock.com, by Karasev Victor.
«Nieviadomyja» abstralali
Padziei razhortvalisia imkliva. 13 listapada byli spynienyja pieramovy, a 26-ha «nieviadomyja» abstralali savieckuju terytoryju (praz šmat dziesiacihodździaŭ stała viadoma, što heta zrabiŭ sam SSSR — poŭnaja anałohija ź incydentam u Hlajvicy, insceniroŭkaj Hitlera). 30 listapada Čyrvonaja armija pierajšła dziaržaŭnuju miažu.
U Chielsinki nastolki chutkaha raźvićcia padziej nie čakali, tamu spačatku ŭsio išło dla finaŭ drenna: zatrymać savieckija dyvizii ŭdałosia tolki na Karelskim pierašyjku. Dzieści finy navat pabiehli, bo nie zmahli supraćstajać savieckim tankam.
Kamandziry Čyrvonaj armii płanavali adśviatkavać dzień naradžeńnia Stalina (21 śniežnia) u Chielsinki, dzie da taho času musiŭ pryniać uładu stvorany 1 śniežnia ŭ zachoplenym finskim siale Teryjoki (ciapier Zielenahorsk u Leninhradskaj vobłaści Rasii) urad «Finskaj Demakratyčnaj Respubliki» na čale z kamunistam-finam Ota Kuusinienam.
Ota Kuusinien (1881—1964) byŭ adnym ź lidaraŭ finskich sacyjał-demakrataŭ jašče časoŭ Rasijskaj impieryi. U čas Pieršaj suśvietnaj vajny i revalucyi 1917 hoda jon pierajšoŭ da balšavikoŭ. Paśla abviaščeńnia 6 śniežnia 1917 hoda niezaležnaści Finlandyi jon udzielničaŭ u finskaj hramadzianskaj vajnie na baku čyrvonych. Balšavicki ŭrad u Pietrahradzie tady pryznaŭ finskuju niezaležnaść, ale spadziavaŭsia, što ŭładu ŭ krainie voźmuć miascovyja balšaviki. Ale balšaviki ŭ toj vajnie prajhrali.
Niekalki hadoŭ paśla taho Ota Kuusinien pravioŭ u padpolli, a ŭ 1921 hodzie vyjechaŭ u Maskvu, dzie staŭ adnym ź lidaraŭ Kaminternu — arhanizacyi, adkaznaj za raspalvańnie praletarskaj revalucyi va ŭsim śviecie. U 1939 hodzie jon, jak etničny fin, akazaŭsia zapatrabavany.
Fota Piatra Biazzubienki, RKNA.RU
Kaktejli Mołatava
Ale zdaryłasia niečakanaść: sotni tysiač finaŭ roznych sacyjalnych słajoŭ i palityčnych pohladaŭ vystupili na abaronu krainy. Prafiesura i rabočyja razam kapali akopy, a sałdat-sacyjalist z charakternaj finskaj dyscyplinavanaściu padparadkoŭvaŭsia nacyjanalistu-aficeru.
Na abaronu krainy staŭ i biznes. Naprykład, najbujniejšaja finskaja ałkaholnaja kampanija Alko dapamahała vyrablać «kaktejli Mołatava» (jany stali suśvietna viadomymi mienavita ŭ tuju vajnu, usiaho ich vyrabili paŭmiljona).
Z žančyn skłałasia dobraachvotnickaja arhanizacyja «Łota Śviard» (Lotta Svärd): jany dahladali paranienych, tušyli pažary, padvozili ježu na front. Nievierahodny patryjatyzm dazvoliŭ maleńkaj Finlandyi z 3,7 młn žycharoŭ vystajać suprać SSSR, dzie žyli 180 miljonaŭ.
Finskija žančyny abaraniali krainu razam z mužčynami. Fota Wikimedia Sommons.
Taktyka Manierhiejma
Apraŭdała siabie i taktyka, abranaja hałoŭnakamandujučym finskaha vojska, byłym hienierałam jašče carskaj armii Karłam Hustavam Manierhiejmam.
Jon razumieŭ, što ŭ adkrytym bai pieramahčy Čyrvonuju armiju niemahčyma, tamu na Karelskim pierašyjku była zahadzia pabudavana linija ŭmacavańniaŭ, viadomaja jak «Linija Manierhiejma». I choć dotaŭ tam było nie tak šmat, jak na francuzskaj «Linii Mažyno», amal usia ziamla pierad imi była prystralanaja, a za linijaj stajali hałoŭnyja siły armii.
«Linija Manierhiejma» mieła praciahłaść bolš za 130 km. Pamiž Vybarham i miažoj z SSSR byli spłanavanyja try linii abarony. Najbližejšaja da miažy nazyvałasia «hałoŭnaj», paśla išła «pramiežkavaja», a kala Vybarha — «zadniaja». Budaŭnictva linii viałosia pačynajučy z 1918 hoda ŭvieś mižvajenny čas.
Hałoŭnaja abarončaja pałasa składałasia z vyciahnutaj u liniju sistemy vuzłoŭ abarony, u kožny ź jakich uvachodziła niekalki draŭlana-ziemlanych umacavańniaŭ i doŭhačasovych kamienna-bietonnych zbudavańniaŭ, a taksama supraćtankavyja i supraćpiachotnyja zaharodžy. Fłanhi linii ŭpiralisia ŭ Finski zaliŭ i Ładažskaje voziera.
Na linii Manierhiejma było 150 kulamiotnych bunkieraŭ, 8 artyleryjskich bunkieraŭ, 9 kamandnych bunkieraŭ i 41 schovišča. U asnoŭnym dla abarony vykarystoŭvalisia ŭmovy miascovaści.
Choć asabistaja rola Karła Hustava Manierhiejma ŭ stvareńni hetaj abarončaj linii była sapraŭdy značnaja, jahonym imieniem jana stała nazyvacca tolki paśla pačatku Zimovaj vajny z padačy žurnalistaŭ, pa anałohii z francuzskaj «Linijaj Mažyno» i niamieckaj «Linijaj Zihfryda».
Praŭda, saviecka-finskaja miaža — heta nie tolki Karelija, ale i jašče kala 1 300 kiłamietraŭ, dzie było nierealna zbudavać anałahičnuju abaronu. Tamu ŭ centry i na poŭnačy Finlandyi staŭka rabiłasia na partyzanskuju vajnu, jakuju viali dobra padrychtavanyja łyžniki ŭ biełych maskchałatach.
Jany nieprykmietna padbiralisia da savieckich pazicyj, abstrelvali ich i źnikali, siejučy paniku ŭ šerahach čyrvonaarmiejcaŭ.
Finskija sałdaty na pazicyjach padčas pierapynku ŭ vajennych dziejańniach. Fota Wikimedia Sommons.
A akazałasia, jak zaŭsiody…
Kab vieści dyviersijnuju vajnu, patrebnyja nietypovyja kamandziry, i Manierhiejm ich znajšoŭ. Naprykład, pad Tołvajarvi abaroncy spačatku adstupili na 60 kiłamietraŭ, adnak novy kamandzir, Paava Tałvieła, chutka navioŭ paradak i raspačaŭ biaźlitasnuju partyzanskuju vajnu.
U toj ža čas savieckaja armija vyjaviłasia niehatovaj da zaciažnoj zimovaj vajny. Prajavilisia prablemy z abmundziravańniem savieckich bajcoŭ: adzieńnie z bavoŭny, tonkija boty i budzionaŭki drenna abaraniali ad marazoŭ. U takich umovach čyrvonaarmiejcy vymušanyja byli parušać zahady i raspalvać nočču vohniščy, pa jakich ich vyjaŭlali snajpiery i dyviersanty. Navaliła śniehu — asobnyja savieckija dyvizii atrymali łyžy, ale nie ŭsie bajcy tołkam umieli jeździć. Typovym prykładam stała 44-ja dyvizija, jakaja kamplektavałasia z žycharoŭ Ukrainy i ŭ niazvykłych umovach była chutka razhromlenaja.
Karł Hustaŭ Manierhiejm u 1942 hodzie. Fota Wikimedia Sommons.
Niepadrychtavanaj da zimy była i savieckaja technika: u zbroi zamiarzała tannaja zmazka, ruchaviki tankaŭ hłuchli, hraźli ŭ śniezie aŭtamabili…
Niešmatlikija darohi, što viali ŭ centr Finlandyi, byli vuzkija, tamu vojski raściahvalisia ŭ kałony da niekalkich kiłamietraŭ. Na heta abaroncy adkazvali taktykaj «moci» (motti): jany valili drevy, hetym dzialili savieckija vojski na katły, a potym źniščali ich pa čarzie. Mienavita tak była atrymanaja słavutaja pieramoha pry Suamusałmi ŭ pačatku studzienia 1940-ha, kali dźvie savieckija dyvizii stracili zabitymi, paranienymi i pałonnymi nie mienš za 13 tysiač bajcoŭ. Finy ŭ toj bitvie, što doŭžyłasia miesiac, zachapili 43 tanki, kala sotni harmat i 260 aŭtamašyn. Praŭda, likvidavać usie katły abaroncy nie zdoleli, bo finskaj armii nie chapała dla hetaha ni žaŭnieraŭ, ni snaradaŭ, ni samalotaŭ.
Minskija finy na finskija miny
Paśla šmatlikich niaŭdač u kancy śniežnia savieckamu kiraŭnictvu stała zrazumieła, što finy nie kapitulujuć. Z Maskvy dasłali zahad spynić biessensoŭnyja łabavyja ataki, u jakich stracili dziasiatki tysiač ludziej, i źmianić taktyku.
Dahetul płanavałasia, što vieści vajnu budzie tolki Leninhradskaja vajskovaja akruha, ale ciapier saviety musili stvarać Paŭnočny i Paŭnočna-Zachodni franty. Tudy pierakidvali sotni tysiač vajskoŭcaŭ, novyja tanki, harmaty i samaloty.
Adnačasova da bajavych dziejańniaŭ rychtavałasia i «Finskaja narodnaja armija», jakaja padparadkoŭvałasia «ŭradu» ŭ Teryjoki. Adnak raptoŭna vyśvietliłasia, što karełaŭ i finaŭ dla jaje nie chapaje, tamu ŭ «armiju» pačali brać ludziej, z vyhladu padobnych da nasielnictva Finlandyi, u pieršuju čarhu biełarusaŭ! U vyniku na śviet źjaviŭsia kałambur: «Na finskija miny pojduć minskija finy».
Jak saviety, tak i finy nadavali vialikuju ŭvahu infarmacyjnamu zabieśpiačeńniu vajny, drukujučy šmatlikija prapahandysckija materyjały, pryznačanyja dla sałdat praciŭnika. Tut uzory pradukcyi jak adnaho, tak i druhoha boku. Fota Wikimedia Sommons.
Vietlivyja apładysmienty Zachadu
Reziervy bajcoŭ dla Čyrvonaj armii byli nievyčerpnyja, tym časam mabilizacyjny rezierv finaŭ vyčerpvaŭsia. A mižnarodnaja supolnaść nie śpiašałasia z padtrymkaj, jana tolki «surova pakarała» SSSR vyklučeńniem ź Lihi Nacyj (papiarednicy AAN).
Pradstaŭnik Finlandyi ŭ hetaj arhanizacyi z horyčču kazaŭ: «Vialiki ruski miadźviedź pajšoŭ pa śledzie nievialikaha finskaha sabaki. Choć sabaka i moža ŭciačy na niejki čas, miadźviedź usio roŭna pieramoža».
Italija adpraviła na dapamohu finam 25 źniščalnikaŭ, ale ich zatrymali niemcy, i na front paśpieli tolki 10 samalotaŭ. Vialikabrytanija i Francyja abiacali 50 tysiač žaŭnieraŭ, adnak nivodzin ź ich da Finlandyi nie dajechaŭ: farmalna z-za admovy Narviehii i Šviecyi prapuścić vojski, a realna z-za mierkavańnia, što jany spatrebiacca i na radzimie. ZŠA dali 2,5 miljona dołaraŭ, ale patrabavali, kab hrošy išli vyklučna na dapamohu mirnym žycharam i charčavańnie, a nie na zbroju. Hazieta «Vašynhton post» z hetaj nahody pisała: «Finlandyja nie moža čakać inšaj dapamohi, akramia vietlivych apładysmientaŭ».
Adzinaje, što ŭrady Zachadu nie spyniali, heta inšaziemnych dobraachvotnikaŭ, častka ź jakich paśpieła ŭstupić u boj z savieckimi vojskami — šviedskaja eskadrylla navat prybyła sa svaimi samalotami.
Stracili šmat, ale zachavali hałoŭnaje
11 lutaha 1940 hoda pačałosia novaje nastupleńnie Čyrvonaj armii ŭ Karelii, i hetym razam jano išło z udziełam vialikich siłaŭ avijacyi i atakami na zrujnavanyja pazicyi tolki paśla artpadrychtoŭki. Finy supraciŭlalisia, ale adrazu ž stracili vialiki dot «Popius». Praź niekalki dzion «Linija Manierhiejma» była prarvanaja ŭ niekalkich miescach. U kancy lutaha Čyrvonaja armija dajšła da reziervovaj pałasy abarony, a 6 sakavika adrezała ad stalicy druhi pavodle nasielnictva horad krainy Viipury (ciapier Vybarh u Leninhradskaj vobłaści Rasii).
Hrupa čyrvonaarmiejcaŭ z zachoplenym ściaham Finlandyi. Sakavik 1940 hoda. Fota Wikimedia Sommons.
Pamiž frontam i Chielsinki linij abarony nie zastałosia. Finy vymušanyja byli iści na pieramovy, ale i Maskva nie mahła sabie dazvolić dalejšaj vajny — i z-za mahčymych strat, i ź mierkavańnia prestyžu. Finy sarvali blickryh, a zaciažnoj vajny Stalin nie moh sabie dazvolić.
Saviecki Sajuz bajaŭsia prybyćcia ŭ Finlandyju amierykanskich i brytanskich vojskaŭ. «Demakratyčnuju respubliku» vykinuli na śmietnik. Zhodna z Maskoŭskaj mirnaj damovaj ad 12 sakavika 1940 hoda, Finlandyja pieradavała SSSR kala 10% terytoryi. 420 tysiač karełaŭ i finaŭ nazaŭsiody pakidali svaje damy. Ale canoj vializnych achviar finy zachavali niezaležnaść. I zamožnaść.
U 1940 hodzie Finlandyja žyła na adnym uzroŭni z Estonijaj. Praz 50 hadoŭ jany byli ŭžo jak nieba i ziamla. Navat praz 30 hadoŭ paśla zdabyćcia niezaležnaści estoncam nie ŭdałosia dahnać svaich susiedziaŭ, siaredni fin dahetul zarablaje ŭdvaja bolš, čym siaredni estoniec.
Finskija ŭroki
Finy dakazali, što małaja dziaržava moža zmahacca ź vialikim susiedam, ale dla hetaha patrebnyja namahańni ŭsiaho naroda.
A Saviecki Sajuz paśla Zimovaj vajny pačaŭ pierabudovu armii. Žaŭniery stali atrymlivać ciopłaje abmundziravańnie, vučylisia vykarystoŭvać «kaktejli Mołatava» i chadzić na łyžach. Mahčyma, mienavita «finskija ŭroki» paspryjali pieramozie savietaŭ nad niemcami pad Maskvoj zimoj 1941—1942 hadoŭ, kali Čyrvonaja armija častkova vykarystoŭvała finskuju taktyku. Hetaje supraćstajańnie było adnym z «maleńkich» kanfliktaŭ, jakija źmianili chod «vialikaj» historyi.
