Na prośbu Radyjo Svaboda sprečku pamiž prafesaram Alaksandram Kraŭcevičam i žurnalistam Biełaruskaj słužby Radyjo Svaboda Juryjem Drakachrustam pra budučyniu biełaruskaj movy i nacyi kamentuje zasnavalnik i šmathadovy zahadčyk katedry etnalohii, muzejalohii i historyi mastactva histaryčnaha fakultetu BDU (2001-2008), były prafesar i staršynia senatu EHU, kandydat histaryčnych navuk Pavieł Cieraškovič.
Zaprašeńnie na lekcyju
— Pavieł, my źviarnulisia da vas jak da viadučaha ŭ Biełarusi specyjalista ŭ halinie nacyjanalnaj identyčnaści. U svoj čas vy stažyravalisia ŭ Pitsburskim i Oksfardzkim universytetach, vykładali va ŭniversytetach Chelsynki i Lublina. Vy taksama zasnavali i vykładali pieršy ŭ Biełarusi kurs kulturnaj antrapalohii, redahavali pierakład z anhielskaj movy pieršaha ŭ Biełarusi i na postsavieckaj prastory padručnika pa hetym pradmiecie. Spadziajusia, našym słuchačam i čytačam budzie cikava daviedacca pazycyju sučasnaj histaryčnaj navuki adnosna sprečki ab madeli nacyjanalnaha raźvićcia Biełarusi.
Niadaŭna ŭ medyjalnaj prastory znoŭ uźnikła palemika pra budučyniu biełaruskaj movy i nacyi. Prafesar Alaksandar Kraŭcevič u svaim błohu na Svabodzie napisaŭ, što partał Tut. baj i Łukašenka — adnaho pola jahady, bo zajmajucca rusyfikacyjaj Biełarusi, padtrymlivajuć «mentalnuju akupacyju», jak jon skazaŭ. Kraŭceviču zapiarečyŭ žurnalist Jury Drakachrust, a paśla i niekatoryja inšyja pradstaŭniki hetaj prafesii ŭ Biełarusi. Žurnalisty ličać, što biełaruskaja nacyja całkam moža isnavać i raźvivacca rasiejskamoŭnaj. Ale Kraŭceviču nie zapiarečyŭ nichto z navukoŭcaŭ. Na vašu dumku, čamu?
— Ja dumaju, što hety ŭzrovień dyskusii — publicystyčny, jon znachodzicca pa-za miežami akademičnaha dyskursu. Adziny tut kvalifikavany specyjalist — Kraŭcevič, historyk, ale ŭsio ž sfera jaho intaresaŭ znachodzicca pa-za miežami taho histaryčnaha peryjadu, kali ŭtvarajecca nacyja.
Tamu tut treba nie spračacca. Ja b udzielnikaŭ dyskusii zaprasiŭ na karotki kurs lekcyj. Spačatku treba trapić u systemu tearetyčnych kaardynataŭ, z punktu hledžańnia jakich fenomeny nacyi, nacyjanalizmu, nacyjanalnaj dziaržavy i h. d. razhladajucca ŭ siońniašniaj akademičnaj prastory.
Madernisckaje razumieńnie nacyi
— Davajcie tady z punktu hledžańnia sučasnaj akademičnaj navuki pahavorym pra nacyjanalizm. Jakija isnujuć jaho typy, jakija ź ich, mahčyma, sastareli, jakija, kali možna tak skazać, drennyja i jakija dobryja? Jak usio heta ŭjaŭlajecca z punktu hledžańnia akademičnaj navuki?
— Pačniom z taho, što ani etnalohija, ani antrapalohija hetymi siužetami nie zajmajucca. Heta było raniej, u savieckija časy, u savieckaj etnahrafii. Jana ŭ hetaj sfery budavała svaje kancepcyi, ale na Zachadzie heta sutyk historyi, sacyjalohii i palityčnych navuk. Voś u hetym kantekście i razhladajecca teoryja i historyja nacyjanalizmu.
Tut jość niekalki hruntoŭnych kancepcyjaŭ, ź jakimi savieckija i postsavieckija ŭjaŭleńni časam suadnosiacca, a časam nie.
Asnoŭnaja takaja škoła, choć usio heta vielmi ŭmoŭna, — heta tak zvany maderniscki padychod da teoryi nacyi, jaki zvodzicca da nastupnaha pastulatu: nacyja źjaŭlajucca nieabchodnym vynikam epochi madernu. Heta epocha industryjalnaha hramadztva. I dla nacyi charakternaja pabudova terytaryjalnych dziaržaŭ z bolš-mienš adnastajnym nasielnictvam, jakoje razmaŭlaje na adzinaj movie i adnosicca da adnoj kultury. Voś heta typovy pastulat madernizmu.
Madernizm zaŭsiody padkreślivaje, što anijakaj havorki pra jakija-niebudź nacyi da epochi madernu, da epochi industryjalizacyi ŭvohule vieści niemahčyma. I ŭ suviazi z hetym usie razmovy pra niejkija nacyi ŭ časy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha z punktu hledžańnia madernizmu absalutna biessensoŭnyja.
U miežach madernizmu jość niekatoryja adcieńni. Heta — kanstruktyviscki padychod, zhodna ź jakim nacyja nie ŭźnikaje spantanna — va ŭmovach madernu nacyju budujuć pradstaŭniki intelektualnaj elity. Pry hetym časta taki varyjant z padačy Eryka Hobsbaŭma, słavutaha brytanskaha historyka, uvohule nazyvajuć jak «nacyja jość vynachodnictva tradycyi».
To bok značnaja častka nacyjanalnaj mitalohii, navat nacyjanalnaj movy, štučna stvoranaja dla taho, kab kansalidavać peŭnuju častku nasielnictva.
I jašče bolš žorstki padychod, heta tak zvany instrumentalizm, zhodna ź jakim nacyju buduje nacyjanalnaja elita, jakaja vykarystoŭvaje nacyjanalizm u jakaści pryłady dla masavaj mabilizacyi nasielnictva i dasiahnieńnia svaich elitarnych metaŭ, nu i, faktyčna, zachopu palityčnaj ułady.
— Heta vy acharaktaryzavali sučasnyja madernisckija kancepcyja nacyjabudavańnia. A jakija jašče padychody isnujuć u sučasnaj zachodniaj navucy? Ja pakul nie pytajusia pra miesca biełaruskaj nacyi ŭ hetym suplocie kancepcyj.
— Jość jašče vialikaja kolkaść inšych kirunkaŭ z takimi mudrahielistymi nazvami kštałtu perenijalizm, prymardyjalizm i h. d., jakija akcentujuć uvahu na tym, što źviazvaje sučasny maderny nacyjanalizm z damadernymi formami sacyjalnaha žyćcia.
Jość kirunak takoha bijalahičnaha prymardyjalizmu, pradstaŭleny amerykanskim daśledčykam Pjeram Van Den Berhie, jaki śćviardžaje, što madeli nacyjanalnych pavodzinaŭ utvarylisia nie ŭ čałaviečym hramadztvie, a zastalisia nam u spadčynu ad našych bijalahičnych prodkaŭ. I hetaja madel źviazanaja z tym, što ŭ niekatorych vysokaraźvitych žyviołaŭ isnuje źjava nepatyzmu, dapamohi adzin adnamu, jakaja ažyćciaŭlajecca na padśviadomym uzroŭni, bo heta vynik evalucyi — tyja žyvioły, jakija dapamahajuć adzin adnamu, majuć lepšyja adaptyŭnyja zdolnaści.
Pavodle Van Den Berhie, nacyjanalizm nie źjaŭlajecca vynikam hetych bijalahičnych mechanizmaŭ, ale vykarystoŭvaje ich, kali nacyja ŭjaŭlajecca jak adzinaja siamja, jak supolnaść bratoŭ i siaścior. A heta pačynaje cisnuć na tyja schavanyja ŭ padśviadomaści madeli ŭzajemadziejańnia, jakija ŭtvarylisia jašče zadoŭha da ŭźniknieńnia čałavieka. U hetym, darečy, sakret nadzvyčajnaj mahutnaści nacyjanalnaj rytoryki, zdolnaj u karotki čas mabilizavać da kalektyŭnych dziejańniaŭ šmatmiljonnyja masy ludziej.
I jość kulturny prymardyjalizm Klifarda Hirca, jaki źviartaje ŭvahu na toje, jak formy sacyjalnaści, jakija ŭtvarylisia raniej, upłyvajuć na farmavańnie nacyi, asabliva ŭ krainach, dalokich ad Eŭropy, naprykład, afrykanskich i azijackich. Majucca na ŭvazie svajackija suviazi, ziamlackija, suviazi na ŭzroŭni rasavaj prynaležnaści i h. d.
A taja kancepcyja etničnaści i nacyi, jakaja isnavała ŭ Savieckim Sajuzie i ź jakoj možna sustrecca dahetul, maje siońnia svaje analahi i ŭ zachodnim śviecie. Jana adsočvała historyju sučasnych narodaŭ ledź nie z časoŭ vierchniaha palealitu (žartuju!), i śćviardžała, što čałaviectva prachodzić praz takija ŭtvareńni, jak plemia, narodnaść, nacyja. Dyk voś joj zbolšaha adpaviadaje vielmi-vielmi redkaja siońnia kancepcyja perenijalizmu.
Hetaja kancepcyja pradstaŭlena faktyčna adzinym daśledčykam, Džonam Armstranham, jaki śćviardžaje, što pieršyja nacyi skłalisia jašče ŭ časy samych staražytnych cyvilizacyj. Pavodle Armstranha, možna kazać pra nacyju staražytnych ehipcian, staražytnych šumieraŭ, staražytnych hrekaŭ. I niekatoryja z hetych staražytnych nacyj isnujuć navat i siońnia — majecca na ŭvazie sučasnaja habrejskaj nacyja ŭ Izraili i armianskaja ŭ Armenii. Ale hety punkt hledžańnia vielmi i vielmi redki.
I jašče adna kancepcyja, jakaja taksama aryjentavanaja na damadernuju historyju, heta kancepcyja etnasymbalizmu brytanskaha daśledčyka Entani Śmita, jaki miarkuje, što sapraŭdy nacyja — heta vynik epochi madernu, ale šmat jakija elementy nacyi, tyja, jakija majuć vydatnaje symbaličnaje značeńnie, składajucca značna raniej — za niekalki stahodździaŭ da madernu.
Śmit prasočvaje historyju brytanskaj nacyi z časoŭ, kali narmany zavajavali Brytanskija vyspy, i jak farmavałasia brytanskaja śviadomaść.
Typy nacyjanalizmu
— Dobra. Heta adzin bok taho, pra što my havorym, takaja dychatamija madernizmu i postmadernizmu. A kali pierajści ad ahulnaha pracesu nacyjabudavańnia da takoha jaho aspektu i składovaj častki, jak nacyjanalizm. Jakija typy nacyjanalizmu vyłučaje sučasnaja navuka?
— Vielmi istotnaje vymiareńnie nacyjanalizmu i nacyjanalnych dziaržaŭ — heta suadnosiny nacyjanalizmu z roznymi aspektami palityčnaha žyćcia. I čaściej za ŭsio nacyjanalizm, asabliva na Zachadzie, asacyjujecca z takimi nehatyŭnymi rečami, jak dyktatura, zasnavanaja na daminavańni adnaho narodu ci adnoj nacyi.
Z nacyjanalizmam šmat u čym źviazvajecca trahiedyja Hałakostu, a taksama roznyja prajavy etničnaj nieciarpimaści, nakštałt hienacydu armian u Tureččynie abo etničnyja čystki ŭ Tureččynie i Hrecyi ŭ pačatku 20-ch hadoŭ XX stahodździa. Prykładaŭ tut vielmi i vielmi šmat.
Jość takaja kancepcyja, dosyć supiarečlivaja, ale dobra viadomaja, aŭtaram jaje źjaŭlajecca amerykanskaja daśledčyca Lija Hrynfełd. Jana ličyć, što jość niekalki typaŭ nacyjanalizmu: dobry nacyjanalizm, nie zusim dobry i zusim drenny.
Dyk voś dobry nacyjanalizm, pavodle Hrynfełd — heta nacyjanalizm brytanski, jaki źjaŭlajecca hramadzianskim i indyvidualistyčnym. Voś brytanskaja nacyja — heta dobraachvotny sajuz indyvidaŭ, jakija razam utvarajuć nacyju, pry hetym kožny zachoŭvaje svaje indyvidualnyja pravy. Takoha typu nacyjanalizm ułaścivy i inšym anhłamoŭnym nacyjam.
Nia vielmi dobry nacyjanalizm — francuski, jaki, z adnaho boku, hramadzianski, ale subjektam nacyi źjaŭlajecca nie asoba, a kalektyŭ usich, chto žyvie ŭ Francyi. Tamu značeńnie asoby prynižajecca.
I treci typ nacyjanalizmu, jaki z punktu hledžańnia Hrynfełd, biezumoŭna drenny — heta nacyjanalizm, zasnavany na paniaćci etničnaści i paniaćci narodu. Da hetaj hrupy jana adnosić praktyčna ŭsie inšyja nacyjanalizmy śvietu.
Siarod ich najhoršy — heta niamiecki, jaki staŭ uzoram dla inšych etničnych nacyjanalizmaŭ. Śćviardžajecca, što hety nacyjanalizm, etničny, zasnavany na prynaležnaści da etnasu — niepaźbiežna viadzie da aŭtarytarnych ci tatalitarnych režymaŭ, što zaŭsiody supravadžajecca hvałtam.
Mova demakratyi i mova dyktatury
I samaje hałoŭnaje, što pieraadoleć svaje nehatyŭnyja jakaści samastojna taki nacyjanalizm nia zdolny. Jamu patrebnaja dapamoha. Naprykład, akupacyja Zachodniaj Niamieččyny dapamahła niemcam pieraadoleć nehatyŭnyja nastupstvy etničnaha nacyjanalizmu.
Adzinaje vyklučeńnie Hrynfełd robić dla čechaŭ, jakija, nibyta, z hetym spravilisia samastojna.
— Kožny historyk-prafesijanał moh by zapiarečyć hetaj daśledčycy. U Eŭropie jość i inšyja prykłady etničnaha nacyjanalizmu, jakija Hrynfełd mahła b pachvalić.
— Tak, viadoma. Hetaj kancepcyi ŭžo hadoŭ dvaccać, i šmat u čym pra jaje prosta zabylisia. Ale padzieł na dobry hramadzianski demakratyčny nacyjanalizm i drenny etničny isnuje da hetaha času, i spračacca z hetym vielmi ciažka, choć sapraŭdy možna pryvieści važkija arhumenty suprać.
Naprykład, tuju ž Finlandyju, jakaja źjaŭlajecca adnym z najlepšych prykładaŭ liberalnaj demakratyi, što była sfarmavanaja ŭ pracesie pabudovy nacyi na padmurku etničnaha nacyjanalizmu.
Dva šlachi pabudovy nacyi
— Dobra, heta byŭ ahlad asnoŭnych kancepcyj, jakija isnujuć u śviecie akademičnaj navuki, a nie publicystyki i filalahičnych ekzersisaŭ. Piarojdziem da ŭłasna biełaruskaj nacyi. Ci isnuje jana naohuł? Jakija asablivaści jaje paŭstavańnia, raźvićcia i sučasnaha stanu?
— Kab adkazać na hetaje pytańnie, treba pahladzieć na historyju Biełarusi ŭ hetaj systemie tearetyčnych kaardynat, z punktu hledžańnia sučasnaj navuki. Dastatkova pahladzieć, jak aceńvajecca budaŭnictva nacyj u rehijonie Ŭschodniaj Eŭropy, navat kali kankretna Biełaruś u tym ci inšym daśledavańni nia zhadvajecca
U Eŭropie isnujuć dva šlachi da nacyjanalizmu. Heta dumka, ź jakoj siońnia navat nichto nie spračajecca.
Pieršy šlach — heta šlach zachodnieeŭrapiejski, dzie nacyi budavalisia na padmurku bolš-mienš ustojlivych terytaryjalnych dziaržaŭ, zbolšaha karaleŭstvaŭ. U ich pieramahali demakratyčnyja revalucyi, išła chutkaja pabudova madernaha hramadztva, i voś hetyja dziaržavy pieratvarali svaich žycharoŭ u adzinyja nacyi.
Klasyčny prykład — tyja ž samyja francuzy i Vialikaja francuzkaja revalucyja, jakaja ŭsich žycharoŭ Francyi abviaściła hramadzianami i abaviazkova prymusiła być francuzami
Na ŭschodzie Eŭropy, tam, dzie isnavali šmatnacyjanalnyja imperyi, šlach pabudovy nacyj byŭ pryncypova inšym. Jon byŭ źviazany z madernizacyjaj imperyj, jakim treba było paśpiavać za zachodnieeŭrapiejskimi pieradavymi dziaržavami, i hetaja madernizacyja praduhledžvała stvareńnie bolš-mienš masavaj systemy adukacyi.
Masavaja systema adukacyi patrabavała dastatkova vialikaj kolkaści nastaŭnikaŭ, i heta stvarała ŭmovy dla taho, kab sialanie, jakija składali bolšaść žycharoŭ imperyi, atrymali mahčymaść być nia tolki sialanami, a kimści jašče. To bok utvaraŭsia lift uzychodziačaj sacyjalnaj mabilnaści, jaki davaŭ sialanam mahčymaść stać nastaŭnikami.
I voś spačatku ŭtvarajecca kahorta nastaŭnikaŭ, ich dzieci, zvyčajna, taksama atrymlivajuć adukacyju, pierajazdžajuć u harady, stanoviacca prafesarami, žurnalistami, litaratarami, mastakami, pryvatnymi jurystami. I tut akazvajecca, što ŭ hetaj adukacyjnaj, akademičnaj i kulturnaj prastory imperyi jany sa svaimi sialanskimi, pa sutnaści, karaniami nia mohuć dobra ŭładkavacca. Hetaja prastora ich usio roŭna adšturchoŭvaje.
Tamu ŭźnikaje dumka, što jany pavinny słužyć svajmu narodu, jany pavinny hety narod zrabić taksama madernym, sučasnym, a dziela hetaha patrebnyja demakratyčnyja pieraŭtvareńni. Kab ich dasiahnuć, patrebnaja kansalidacyja ludziej, jakija razmaŭlajuć na adnoj movie.
I voś Uschodniaja Eŭropa, usie nacyi — prachodziać praz tak zvanuju etnahrafičnuju stadyju, kali aktyvisty pačynajuć vyvučać etnahrafiju, historyju, movu svajho narodu i transfarmavać jaje takim čynam, kab jana mahła funkcyjanavać na ŭzroŭni sučasnaj nacyi. Inšymi słovami, źjaŭlajucca nacyjanalnyja ruchi.
Ci pasuje Biełarusi hramadzianski patryjatyzm
— Biełaruś, zrazumieła, naležyć da ŭschodnieeŭrapiejskaha typu nacyjatvareńnia. Heta aksijoma. Ale ci možna hety šlach štučna pierapynić i pačać ruchacca ŭ bok zachodnieeŭrapiejskaha typu nacyjanalizmu?
— Tak, Biełaruś u hetych adnosinach całkam traplaje, pavodle typu ŭtvareńnia nacyi, mienavita ŭ rehijon Uschodniaj Eŭropy. Taksama była etnahrafičnaja stadyja, taksama za košt liftaŭ sacyjalnaj mabilnaści stvaralisia novyja lidery nacyi, i taksama jany sutykalisia z roznymi vialikimi prablemami.
Hałoŭnaja prablema Biełarusi ŭ tym, što voś hetyja ŭmovy madernu ŭ XIX stahodździ jašče nie paśpieli dastatkova saśpieć. I tamu biełarusy ŭ pracesie nacyjatvareńnia adstavali ad inšych narodaŭ Eŭropy, i pierš za ŭsio ad svaich susiedziaŭ.
Adstavali tamu, što ŭ kancy XIX stahodździa, kali my voźmiem zachodnija miežy Rasiejskaj imperyi, Biełaruś była samym ekanamična biednym adstałym rehijonam. Voś hetaja biednaść i adstałaść nie dazvalała liftam sacyjalnaj mabilnaści całkam pracavać dla taho, kab utvaralisia novyja hieneracyi palityčnych i kulturnych aktyvistaŭ.
Tak atrymałasia. U lubym vypadku, hety šlach, ułaścivy biełarusam i inšym narodam Uschodniaj Eŭropy, Biełaruś nie paśpieła prajści da kanca. Ale pačatak budaŭnictva biełaruskaj nacyi — mienavita etnakulturny, etnalinhvistyčny.
I tut treba viedać i razumieć absalutna dakładna, što ŭ našym rehijonie najaŭnaść asobnaj movy, asobnaj narodnaj kultury była lehitymnaj padstavaj dla taho, kab uźnik nacyjanalny ruch, i dla taho, kab na peŭnaj stupieni hety ruch patrabavaŭ stvareńnia peŭnaj aŭtanomii, a ŭ rešcie rešt — dziaržavy.
Naš rehijon paśla hetaha istotna nie źmianiŭsia. I siońnia isnuje sytuacyja šmat u čym padobnaja. Najaŭnaść asobnaj movy, najaŭnaść asobnaj kultury źjaŭlajecca lehitymnaj padstavaj dla isnavańnia dziaržavy. Heta praviła našaha rehijonu.
My b mahli razvažać pra toje, što budavać nacyju biełaruskuju možna, nie źviartajučy ŭvahi na toje, na jakoj movie razmaŭlaje bolšaść nasielnictva. My mahli b u jakaści prykładu pryvodzić Łacinskuju Ameryku, dzie bolšaść nacyj nibyta razmaŭlaje na adnoj i toj ža hišpanskaj movie.
Nasamreč heta nie zusim tak, bo hišpanskija movy ŭ roznych łacinaamerykanskich krainach stanoviacca ŭsio bolš i bolš roznymi, niepadobnymi na matčynuju hišpanskuju. Ale ŭsio roŭna dla Łacinskaj Ameryki heta moža padyjści, bo tam inšaje praviła rehijonu.
Kudy źnikajuć biełarusy
Dla nas heta nie padychodzić, voś u čym sprava. I Mirasłaŭ Hroch, słavuty česki daśledčyk, jašče ŭ 90-ch hadach XX stahodździa kazaŭ, što biełarusy znachodziacca blizka da siaredziny svajho šlachu, što jany pa hetym šlachu prajšli častku, a potym jon byŭ pierapynieny, i zaraz pakul jašče niezrazumieła, jak buduć biełarusy raźvivacca dalej.
Ale ŭ kožnym vypadku, paŭtaraju jašče raz, typ nacyjabudavańnia biełarusaŭ — heta budavańnie etnakulturnaj nacyi.
I admachnucca ad hetaha, zrabić vyhlad, što hetaha nie było, užo paprostu niemahčyma. Heta typ budavańnia nacyj, jaki charakterny dla našaha rehijonu.
Hetak u dakładnych navukach, kali pierad vami pad škłom mikraskopa — erytracyt, nielha zrabić vyhlad, što vy vyvučajecie limfacyt.
Biełaruś — nie Irlandyja
— Ciapier niekatoryja publicysty, jakija dyskutujuć na hetuju temu, jakraz sprabujuć naviazać Biełarusi irlandzkuju madel raźvićcia. Heta vidavočnaja metadalahičnaja i typalahičnaja chiba. Ludzi jak by nia bačać, što jašče miljony ludziej u krainie vałodajuć biełaruskaj movaj i nazyvajuć jaje rodnaj. Taksama miljony ludziej źjaŭlajucca bilinhvami. U Biełarusi jość svaja litaratura, Akademija navuk, akademičnyja humanitarnyja instytuty, encyklapedyi, słoŭniki, tysiačy navukovych manahrafij, miljony tamoŭ biełaruskich knižak u biblijatekach, mnohija tradycyjnyja i elektronnyja ŚMI vychodziać pa-biełarusku. Isnuje ceły kantynent svajoj kultury — i ŭsio pa-biełarusku. Zdavałasia b, navat školnik zrazumieje, što Biełaruś zusim nie Irlandyja. I tym nia mienš vielmi nastojliva pravodzicca dumka, što biełarusy mohuć lohka admovicca ad svajoj movy i pabudavać mocnuju rasiejskamoŭnuju nacyju. Praktyčna vy ŭžo adkazali na hetaje pytańnie, ale jašče raz paŭtarycie dla našych čytačoŭ i słuchačoŭ: ci padychodzić irlandzki varyjant dla Biełarusi?
— Tut, jak kažuć anhielcy, nothing's the same. Niama ničoha padobnaha. I čysta vonkava padajecca: nu voś hladzicie, irlandcy razmaŭlajuć amal usie pa-anhielsku, ale tym nia mienš źjaŭlajucca irlandcami, i možna takim ža čynam i nam zrabić.
Možna praciahnuć dalej. Šmat jakija momanty ŭ historyi Irlandyi sapraŭdy padobnyja da Biełarusi i naadvarot, ale jość vialikaja kolkaść adroźnieńniaŭ, adroźnieńniaŭ pryncypovych, na jakija zvyčajna ŭvahu nie źviartajuć.
Ja voś pierajdu na anhielskuju movu i skažu, što Ireland is Island — Irlandyja heta vyspa, a Biełaruś — nie. I voś tamu, što irlandcy ŭtvarylisia na vyśpie, što pryrodnyja miežy supadali z etničnymi, identyčnaść tam zusim inšaja. Voś u čym sprava.
Da hetaha treba dadać, što irlandcy šmat stahodździaŭ zmahalisia za svaju niezaležnaść, i anhielcy zaŭsiody dla ich byli čužymi. Anhielcy — heta tyja, chto pryjšoŭ na vyspu zdalok, inšyja ludzi.
A pačynajučy z XVI stahodździa, vielmi dakładnyja adroźnieńni byli i relihijnyja. Kali ty irlandziec — ty katalik, kali katalik — ty irlandziec. I heta taksama budavała inšy typ identyčnaści, niepadobny na biełaruski, bo ŭ biełarusaŭ na praciahu kolkich stahodździaŭ nie było adzinaj carkvy, niama jaje i siońnia. Relihija nia moža stać padmurkam identyčnaści.
I jašče jość adzin momant. Niahledziačy na stahodździ supracivu anhličanam, irlandcy zasvoili anhielskuju movu na takim vysokim uzroŭni, što dali Vialikabrytanii vialikuju kolkaść litarataraŭ, bieź jakich historyju anhielskaj litaratury ŭjavić sabie paprostu niemahčyma. Heta nia tolki Džejms Džojs z vyraznaj identyčnaściu irlandzkaj, heta i Džonatan Śvift, jaki naradziŭsia ŭ Irlandyi, ale pa pachodžańni ŭsio ž taki brytaniec, heta Semiuel Bekiet, heta Bernard Šoŭ, heta Oskar Uajld.
Kali my z hetaha punktu hledžańnia pahladzim i paprosim: a pakažycie prykłady rasiejskamoŭnaj litaratury, jakaja była stvoranaja vychadcami ci biełarusami, jakija tut žyvuć, jakich možna było b paraŭnać z Oskaram Uajldam — hetaha niama.
To bok biełarusy ŭsio ž taki imknulisia, asabliva ŭ kancy XIX i na praciahu XX stahodździaŭ, jakaja b ni skłałasia sytuacyja moŭnaja, pisać na biełaruskaj movie, a nie na rasiejskaj. U hetym vialikaje adroźnieńnie.
Jašče treba dadać, što z prahmatyčnaha punktu hledžańnia irlandcy siońnia razmaŭlajuć na anhielskaj movie, jakaja źjaŭlajecca movaj hlabalnaj. Heta stvaraje šancy dla kožnaha irlandca ŭładkavacca na hlabalnym rynku pracy.
Stanovišča rasiejskaj movy i anhielskaj paraŭnoŭvać niemahčyma. Značeńnie rasiejskaj movy, jak by my da hetaha ni stavilisia, asabliva ŭ sfery akademičnaj, stanovicca ŭsio mienšym i mienšym.
Tamu ja liču, što hetaje paraŭnańnie ź Irlandyjaj, vielmi i vielmi paviarchoŭnaje i niedakładnaje.
Naša madel — finskaja
— U takim vypadku davajcie parazvažajem, u jakim stanie siońnia znachodzicca biełaruskaja nacyja i jakoj moža być budučynia Biełarusi?
— Skažam tak, nacyja — heta chutčej praces. I hety praces jašče nie zavieršany. My nie prajšli ŭvieś šlach da pabudovy taho typu nacyjanalnaj dziaržavy, jaki charakterny dla našaha rehijonu. Nie prajšli tamu, što jość i vonkavyja pryčyny, i paźniej pačali.
Tut jość sens źviarnuć uvahu na prykłady inšych narodaŭ, pahladzieć, jak u ich składałasia moŭnaja sytuacyja paśla taho, jak jany farmalna stvaryli svaje niezaležnyja dziaržavy.
Voś u toj ža samaj Čechii. Českaja nacyja budavałasia ŭ sutyknieńni ź niamieckamoŭnym nasielnictvam, zaŭsiody procipastaŭlała siabie jamu. Navat leksyka českaja pabudavana takim čynam, kab nie było šmat zapazyčańniaŭ łacinskamoŭnych i niamieckamoŭnych. I tym nia mienš vykładańnie ŭ českich universytetach da Druhoj suśvietnaj vajny viałosia na niamieckaj movie.
Inšy prykład — Finlandyja. Ja ŭvohule liču, što Finlandyja dobry prykład dla Biełarusi va ŭsich adnosinach, nia tolki ŭ hetym. Viadoma, što ŭ centry Chelsynki da hetych časoŭ staić pomnik Alaksandru II. Staić jon tamu, što Alaksandar II zrabiŭ umovy isnavańnia finskaj i švedzkaj moŭ roŭnymi. Heta było zroblena jašče ŭ 1863 hodzie.
Ale hetyja roŭnyja pravy nie zrabili finskuju movu daminujučaj u systemie vyšejšaj adukacyi. I daminavać jana tam stała tolki ŭ časy kiravańnia Urcha Kaleva Kiekaniena ŭ 60-70-ja hady ŭžo XX stahodździa.
— Heta pakazvaje, što moŭnaja sfera naohuł vielmi inertnaja, i Biełaruś tut nijakaje nie vyklučeńnie.
— Tak, viadoma. Da taho ž tut majuć miesca nieparaŭnalnyja ŭmovy raźvićcia českaha nacyjanalnaha prajektu i finskaha, z adnaho boku, i biełaruskaha, ź inšaha. Niemahčyma ich paraŭnoŭvać. Tam resursaŭ było nieparaŭnalna bolš. I, tym nia mienš, moŭnyja pracesy tam išli vielmi marudna, bo jany vielmi inertnyja.
Ja dumaju, što ŭ Biełarusi heta budzie iści taksama doŭha i pavolna. I, na moj pohlad, nia treba štučna rabić akseleracyju hetych pracesaŭ.
Treba spačatku dasiahnuć peŭnaj zhody ŭ hramadztvie adnosna taho, što biełaruskaja mova źjaŭlajecca kaštoŭnaściu, jakuju treba źbierahčy. Bolš za toje, biełaruskaja mova — heta symbal, na jakim pabudavanaja dziaržaŭnaść i ŭ jakim jaje vytoki.
My pavinny zhadzicca, što kožnaja nacyjanalnaja mova — heta nia tolki srodak kamunikacyi: heta symbaličny srodak dla delimitacyi palityčnaj prastory i adnaŭleńnia palityčnych miežaŭ.
Spačatku treba dasiahnuć hetaj zhody i pasprabavać vyznačyć kroki, jakija b pryniali ŭsie ŭdzielniki, u tym liku toj dyskusii, pra jakuju vy zhadvali.
Treba ruchacca napierad, nie tamu, što chtości tam prymušaje razmaŭlać pa-biełarusku, a chtości nia choča — prosta jość praviła našaha rehijonu. My nia možam vyskačyć z Uschodniaj Eŭropy ŭ Łacinskuju Ameryku ci Novuju Zelandyju.
Kali b tudy trapili, było b narmalna. Ale jość praviła rehijonu, biez vykanańnia jakoha pad sumnievam uvohule budučynia isnavańnia dziaržavy.
— Padsumoŭvajučy vašy vysnovy, možna skazać, što z punktu hledžańnia sučasnaj akademičnaj navuki nielha vyklučyć biełaruskuju movu z kaštoŭnasnych kaardynataŭ biełaruskaj nacyi i jaje raźvićcia.
— Tak. Prosta treba pradumać nastupnyja kroki.
Spałučeńnie dziaržaŭnaści i kultury stvaraje nacyju
— Zastajecca jašče adzin niuans. Rola palityki i dziaržavy ŭ hetym pracesie…
— Heta praŭda. Kolki b u hramadzianskaj supolnaści heta ni abmiarkoŭvałasia, niepaźbiežna patrebnaja palityčnaja vola.
U Ernsta Hiełnera jość cudoŭnaje vykazvańnie (ja jaho davoli časta cytuju), jakoje charaktaryzuje pryncyp madernaści nastupnym čynam: «Kožnaj žančynie patrebny muž, pažadana svoj ułasny».
Takim ža čynam u časy madernu kožnaj kultury patrebnaja dziaržava, pažadana svaja ŭłasnaja.
Kali adbyvajecca spałučeńnie dziaržaŭnaści i kultury, tady i budujecca nacyja.
I ŭ našym vypadku patrebnaja palityčnaja vola, kab hetaje pytańnie vyrašyć. Ale vyrašyć takim čynam, kab naš typ etnakulturnaha nacyjanalizmu byŭ pry hetym adnačasova nacyjanalizmam liberalnym, demakratyčnym i inkluziŭnym.
I heta całkam mahčyma.
