Klecki rajon, 90-ja. Fota Anatola Kleščuka.
Ekanamisty Daron Adžemahłu i Džejms Robinsan u svajoj knizie «Čamu nacyi zaniepadajuć. Pachodžańnie ŭłady, bahaćcia i biednaści» pasprabavali dać adkaz na hetaje pytańnie. Hetaja kniha stała biestsieleram u zachodnich krainach, jaje rekamiendavali pračytać Mark Cukierbierh i Bił Hiejts.
Aŭtary pryjšli da vysnovy, što ekanamičny pośpiech dziaržaŭ niepasredna nie zaležyć ad relihii, klimatu, hieahrafičnaha stanovišča ci mientalitetu. Na dumku Adžemahłu i Robinsana, ekanamična raźvitymi na tym ci inšym histaryčnym etapie stanoviacca tyja krainy, jakija majuć bolš inkluziŭnyja palityčnyja i ekanamičnyja instytuty. Słova «inkluziŭnyja» aznačaje «adkrytyja dla novych hulcoŭ».
Aŭtary całkam admaŭlajuć faktar hieahrafii i klimatu. Jany dajuć šmat prykładaŭ z historyi, što miescaznachodžańniem krain nijak nielha patłumačyć roźnicu va ŭzroŭniach žyćcia.
Tak, siońnia bolšaść raźvitych krain mieściacca va ŭmieranym klimatyčnym pojasie, u toj čas jak u rajonie ekvatara i pustyń znachodziacca samyja biednyja. Jość spakusa mienavita hetym i patłumačyć biednaść krain Afryki ź ich śpiakotnym klimatam, nieŭradlivymi hlebami, a taksama trapičnymi chvarobami. Hetak ža sama možna patłumačyć bahaćcie Paŭnočnaj Amieryki ź jaje ŭmieranym klimatam, a taksama biednaść Paŭdniovaj Amieryki — ź vielizarnymi trapičnymi lasami i vialikaj kolkaściu hor. Ale jak tady patłumačyć, što pieršyja ziemlarobčyja cyvilizacyi ŭźnikli ŭ rajonie sučasnaha Blizkaha Uschodu, jaki ciapier (za vyklučeńniem miaścin, nadzvyčaj bahatych naftaj) rehijon davoli biedny? Šmat tysiačahodździaŭ mienavita hety rehijon daminavaŭ, u toj čas jak Jeŭropa ź jaje ŭmieranym klimatam adstavała.
Jašče bolš istotnaja roźnica nazirałasia ŭ dakałumbavaj Amierycy. Inki, majia i acteki zdoleli stvaryć vysokaraźvityja cyvilizacyi ŭ trapičnych i hornych rajonach. U toj ža čas na terytoryi sučasnych Kanady i ZŠA, u zonie z umieranym klimatam, žyli plamiony ź nizkim uzroŭniem raźvićcia, jakraz tam asiarodki vysokaj kultury nie skłalisia.
Admaŭlajuć Adžemahłu i Robinsan taksama kulturnyja faktary i mientalitet nasielnictva. Tut prykłady banalnyja i vielmi pierakanaŭčyja — Paŭnočnaja i Paŭdniovaja Karei, HDR i FRH, mieksikana-amierykanskaja miaža… Hetaksama jak isnujuć prykłady taho, jak adstałyja krainy, nie admaŭlajučysia ad svajoj kultury i tradycyj, rabili istotnyja skački ŭ svaim raźvićci (jak Japonija ŭ XIX stahodździ).
Krytykujuć jany i mierkavańnie, što biednymi krainy stanoviacca z-za prostaha niedachopu viedaŭ, adsutnaści dobrych daradcaŭ. U niekatorych krainach Afryki paśla nabyćcia niezaležnaści ŭ siaredzinie XX stahodździa pracavali adukavanyja ekanamičnyja daradcy i ekśpierty z zachodnich krain. Ale, niahledziačy na ich viedy i dośvied, ekanomiki maładych afrykanskich krain praciahvali adstavać.
Adžemahłu i Robinsan robiać vysnovu, što bahatymi krainy robiać inkluziŭnyja palityčnyja i ekanamičnyja instytuty.
U madeli, jakuju prapanujuć aŭtary knihi, sacyjalnyja instytuty padzialajucca na ekstraktyŭnyja i inkluziŭnyja.
Ekstraktyŭnyja instytuty dazvalajuć elitam kiravać ekanomikaj dziaržavy dziela asabistaj vyhady. Pry hetym inšyja hrupy hramadzian vyhady ad udziełu ŭ ekanamičnych adnosinach pry takoj sistemie majuć mienš — vidavočna ci nievidavočna dla siabie. Typovymi prykładami takich instytutaŭ źjaŭlajucca nieabmiežavanyja manarchii, roznyja vidy dyktaturaŭ i aliharchij, dzie elity padtrymlivajuć svaju ŭładu z dapamohaj armii, palicyi, zaležnych sudoŭ i inšych struktur, jakija aŭtary adnosiać da ekstraktyŭnych palityčnych instytutaŭ.
Inkluziŭnyja ž ekanamičnyja instytuty dazvalajuć udzieł kali nie ŭsich, to vialikaj kolkaści hramadzian u ekanamičnych adnosinach z mahčymaściu atrymańnia prybytku. Niedatykalnaść ułasnaści harantujecca, adčužeńnie ŭłasnaści ci prybytkaŭ nie dapuskajecca. Inkluziŭnyja ekanamičnyja instytuty padtrymlivajucca inkluziŭnymi palityčnymi instytutami, jakija pieraškadžajuć vuzkim hrupam hramadzian rehulavać ekanomiku dziaržavy na svaju karyść. Mienavita takija instytuty źjaŭlajucca asnovaj usich libieralnych demakratyj sučasnaści.
Bolšaść krain śvietu histaryčna mieła ekstraktyŭnyja instytuty. Takaja ž karcina zachoŭvajecca i ciapier, ale najbolš raźvityja krainy majuć mienavita inkluziŭnyja instytuty.
Pieršaj krainaj u śviecie, jakaja atrymała paŭnavartasnyja inkluziŭnyja instytuty, stała ŭ 1688 hodzie Anhlija. Tady ŭ karaleŭstvie zdaryłasia «Słaŭnaja revalucyja», u vyniku jakoj u krainie ŭstalavałasia kanstytucyjnaja manarchija, pravodzilisia hłybokija reformy, stvaralisia miechanizmy abarony niedatykalnaści pryvatnaj ułasnaści. Taksama była raspracavanaja sistema abaronienych patentaŭ, što vyklikała technałahičny bum, pramysłovuju revalucyju (vynachodnictva paravoj mašyny i tkackaha stanka).
Dla paraŭnańnia — prykład ź inšaj epochi. Padčas kiravańnia impieratara Tybieryja adzin čałaviek vynajšaŭ škło, jakoje nie bjecca, i źviarnuŭsia da impieratara, spadziejučysia na ŭznaharodu. Jon prademanstravaŭ svajo vynachodnictva. Tybieryj spytaŭ jaho, ci raskazaŭ jon jašče kamuści pra svajo vynachodnictva. Kali čałaviek adkazaŭ «nie», Tybieryj zahadaŭ schapić jaho i pakarać śmierciu, «kab zołata nie abiasceniłasia».
Tybieryj źniščyŭ inavacyju, u kapitalistyčnaj Anhlii takoje stała niemahčymym.
Peŭnyja elemienty inkluziŭnych instytutaŭ mieli da Anhlii Rym (u epochu respubliki), Vieniecyjanskaja respublika, harady-dziaržavy majia. Ale całkam inkluziŭnymi hetyja instytuty nazvać nielha. I jak tolki instytuty hetych krain stanavilisia ekstraktyŭnymi — naprykład, kali Rymskaja respublika pieratvaryłasia ŭ impieryju, kali arystakratyčnaja partyja ŭ Vieniecyi pieramahła demakratyčnuju, — adrazu ž heta viało da zamarudžvańnia raźvićcia hetych dziaržaŭ i ich zaniapadu.
Adna z važnych umoŭ isnavańnia inkluziŭnych instytutaŭ — centralizavanaja dziaržava, zdolnaja zabiaśpiečvać paradak, zakonnaść, źbirać padatki i abaraniać prava ŭłasnaści. Kali dziaržava niazdolnaja heta rabić, jaje instytuty nielha nazvać inkluziŭnymi, navat kali ŭ hetaj dziaržavie roznyja hrupy majuć dostup da ŭłady i pryniaćcia rašeńniaŭ. Adnym z prykładaŭ takoj dziaržavy źjaŭlajecca Samali. A my nazirajem toje samaje va Ukrainie — tam to demakratyja była, ale paradku nie było.
A jak ža z prykładami dziaržaŭ, jakija raźvivalisia nie tolki pry inkluziŭnych, ale i pry ekstraktyŭnych instytutach? U jakaści prykładu aŭtary pryvodziać Saviecki Sajuz z 1920-ch pa 1970-ja hady i sučasny Kitaj. Rost ekanomiki mahčymy ŭ ekstraktyŭnych instytutach tolki pry najaŭnaści mocnaj centralizavanaj dziaržavy, jakaja dyrektyŭnymi mietadami moža pieraraźmiarkoŭvać resursy ź nieefiektyŭnych halin ekanomiki ŭ bolš efiektyŭnyja, i da taho momantu, pakul jość što pieraraźmiarkoŭvać.
Prykład: SSSR raźvivaŭ pramysłovaść za košt resursaŭ vioski. Sialanskaja haspadarka SSSR była arhanizavana tak nieefiektyŭna, a ŭzrovień technałahičnaha raźvićcia byŭ nastolki nižejšy za jeŭrapiejski i amierykanski, što prostaje pieraraźmierkavańnie resursaŭ na karyść industryi, dzie pradukcyjnaść pracy i kapitału była našmat vyšejšaja, dało chutki ekanamičny rost.
Ale taki rost nikoli nie byvaje tryvałym, jon moža praciahvacca tolki niekatory čas i tolki pry ŭmovie ekspartu technałohij zvonku. Na surjoznyja technałahičnyja inavacyi ekstraktyŭnyja instytuty niazdolnyja.
Ekstraktyŭnyja palityčnyja i ekanamičnyja instytuty, dadajuć jany, zaŭsiody spryjajuć kanfliktam, bo kancentrujuć vializnuju ŭładu i ŭsie prybytki ŭ rukach vuzkaj hrupy. Kali inšaja hrupa zmoža atrymać pieramohu ŭ sutyčcy, usia ŭłada i ŭsie resursy dastanucca joj. Spakusa vialikaja. Tamu baraćba za kantrol nad nieabmiežavanaj uładaj časta pierarastaje ŭ kanflikt, a časam viadzie da poŭnaha razvału krainy.
Niemahčymaść atrymać poŭnuju vyhadu ad vynikaŭ svajoj pracy adachvočvaje bolšaść ludziej ad maksimalnaj addačy. A vuzkija hrupy, jakija kantralujuć ekanomiku, nie zacikaŭlenyja ŭ pieramienach, bo novyja technałohii mohuć asłabić miechanizmy, jakija dajuć im prybytak i kantrol nad im, i stvaryć inšyja hrupy, jakija mohuć nakiravać ekanamičnyja resursy na padryŭ ułady raniejšych elit.
Ekanamičnaje raźvićcio zaŭsiody supravadžajecca admirańniem nieefiektyŭnych vytvorčaściej. Adbyvajecca tak zvanaja «tvorčaja destrukcyja». Pry ekstraktyŭnych instytutach isnuje strach elit pierad takoj «tvorčaj destrukcyjaj», tamu što jany bajacca zhubić svajo manapolnaje stanovišča ŭ ekanomicy.
Prykładam takich pracesaŭ moža słužyć supraciŭ industryjalizacyi z boku ziamielnaj arystakratyi ŭ Rasii i Aŭstra-Vienhryi. Źjaŭleńnie zavodaŭ było niavyhadnym ziamielnaj arystakratyi, bo moh uźniknuć kłas pramysłoŭcaŭ, jakija mahli adcisnuć staruju arystakratyju ad ułady. Va ŭmovach inkluziŭnych instytutaŭ ziamielnaja arystakratyja taksama mahła imknucca praduchilić industryjalizacyju, ale jana była nie ŭ stanie naviazać usim svaje intaresy.
Teoryja Adžemahłu i Robinsana tłumačyć adstavańnie Paŭdniovaj Amieryki ad Paŭnočnaj (chacia ŭ dakałumbavaj Amierycy Centralnaja i Paŭdniovaja Amieryka byli bolš raźvitymi). Padčas ispanskaj kałanizacyi ŭ Paŭniovaj Amierycy byŭ uviedzieny instytut «ekamjenda». Miascovyja žychary abaviazany byli płacić padatak i vykonvać pavinnaść (pracu na rudnikach). Faktyčna hetaja forma zaležnaści źjaŭlałasia formaj ekspłuatacyi karennaha nasielnictva. Kałanizatary zajmalisia zdabyčaj i vyvazam u mietrapolii karysnych mietałaŭ — raźvićcio kałonij ich nie nadta chvalavała. «Ekamjenda» źjaŭlałasia typovym ekstraktyŭnym instytutam.
U toj ža čas u anhlijskich kałonijach usio było inakš. U pieršaj anhlijskaj kałonii ŭ Amierycy ŭ Džejmstaŭnie kampanija Virginia prapanoŭvała kožnamu jeŭrapiejskamu pasialencu 50 akraŭ ziamli i budynki va ŭłasnaść. Była stvorana Hienieralnaja asambleja, jakaja faktyčna davała kožnamu mužčynu-pasialencu prava hołasu. Była stvorana sistema, jakaja davała kałanistam stymuły pracavać samim, a nie ekspłuatavać karennaje nasielnictva. Byli stvorany inkluziŭnyja instytuty.
Vynik bačny dahetul.
Adžemahłu i Robinsan miarkujuć, što da XIV stahodździa Zachodniaja i Uschodniaja Jeŭropa raźvivalisia amal adnolkava. Ale potym u Zachodniaj Jeŭropie pačałasia epidemija čumy. U vyniku viaskovaje nasielnictva tam istotna skaraciłasia, i sproba fieadałaŭ atrymlivać ź mienšaj kolkaści ludziej raniejšuju kolkaść dachodaŭ pryviała da masavych sialanskich paŭstańniaŭ. U vyniku ŭ Zachodniaj Jeŭropie pryhonnaje prava pačało źnikać, źjaviŭsia rynak pracy. U toj ža čas va Uschodniaj Jeŭropie (u tym liku ŭ Biełarusi), jakaja była małanasielenaj i tamu nie tak paciarpieła ad čumy, pačaŭsia advarotny praces — uzmacnieńnie i druhaja chvala pryhonnaha prava, u toj čas jak arystakratyja zdoleła ŭzmacnić svaje pazicyi. Heta, jak miarkuje Adžemahłu i Robinsan, i abumoviła stvareńnie bolš inkluziŭnych instytutaŭ mienavita na zachadzie Jeŭropy, a nie na ŭschodzie.
Aŭtary knihi pravodziać paraleli pamiž rostam ekanomiki SSSR 1920-ch pa 1970-ja hady i ciapierašnim rostam ekanomiki Kitaja. I prahnazujuć, što, kali Kitaj nie pačnie pravodzić demakratyzacyju, z załučeńniem bolšaj kolkaści sacyjalnych hrup dla pryniaćcia rašeńniaŭ, jaho moža napatkać los SSSR. Zachodnich ekanamistaŭ, jakija zachaplajucca jaho imklivym rostam, aŭtary paraŭnoŭvajuć z tym Samuelsanam, jaki zachaplaŭsia pośpiechami SSSR, nie viedajučy realnaj karciny.
Historyju pradkazać niemahčyma, tak zaviaršajuć knihu Adžemahłu i Robinsan. Ciažka skazać, jakija dziaržavy, jakija rehijony vyrvucca napierad u XXI stahodździ. Ale ź ich teoryi vynikaje, što heta buduć nie krainy, jakija žyvuć z prodažu nafty i hazu, a tyja, dzie stvorany najlepšyja stymuły dla inavacyj.
