Pa-biełarusku rehulavać, rehistravać. Pa-rasiejsku «riehulirovať», «riehistrirovať». Jak praviła, rasiejskim dziejasłovam na -irovať adpaviadajuć biełaruskija na -avać. Pachodziać ad łacinskich (ramanskich) ci hiermanskich karanioŭ, radziej – ad inšych. Biełaruskaja madel karaciejšaja prynamsi na adzin skład, a to i na bolš (jak u pary hośpitalizirovať – špitalavać).
Naahuł dziejasłovy na -avać vielmi staražytnyja, madel ahulnasłavianskaja. Viera – vieravać, miły – miłavać, hora – haravać, čary – čaravać. Hienadź Buraŭkin viarnuŭ u aktyŭny ŭžytak słova viečaravać:
(Muzyka I. Łučanka, Śpiavajuć klasyčnyja «Pieśniary».)
I ad čužaziemnych pazyčańniaŭ naša mova z hłybokaj daŭniny ŭtvarała dziejasłovy padobnym čynam. Nazavu hiermanizmy: tynk – tynkavać, handal – handlavać, rysa – rysavać (heta nia toje samaje, što malavać, a – ‘vyjaŭlać niešta rysami', rasiejcy ŭ nas zapazyčyli słova, źmianiŭšy značeńnie), hebal – hablavać (naprykład, došku); farba – farbavać, paraŭnajma staroje niamieckaje farbieren.
Zaciata kanfrantavali, ale i ščodra fundavali
U parý VKŁ hety sposab asvajeńnia pazyčańniaŭ raskvitnieŭ i pašyryŭsia na łacinskija asnovy. Našyja statuty, kroniki, uhody, sudovyja spravy ŭžo z XV—XVI st. poŭnyja słovaŭ nakštałt: agitavaci (praŭda, sa značeńniem 'razhladać u sudzie'), administravaci, anihilavaci (nie ŭ fizyčnym, a ŭ praŭnym sensie: «My, sud … zapis tot kasujem i anihilujem», 1697 h.), iluminavaci, imaginavaci 'ujaŭlać sabie', inkarparavaci, kanversavaci 'padtrymlivać suviaź', kanfrantavaci, kasavaci, lustravaci, fundavaci i h.d. (jak bačym, niekatoryja mieli krychu inakšaje značeńnie, čym ciapier).
Starabiełaruskaja mova viedała słova infarmavaci prynamsi z XVI st., jano ŭžyvałasia ŭ roznych moŭnych stylach.
Stafan karol zarazom pa svajej karanacyi abraŭ sabie čałavieka hodnaha, Jana Zamojskaha, katory by jaho … ŭ mnohich rečach aścierahaŭ i infarmavaŭ (pierakład Kroniki M. Stryjkoŭskaha).
Korań słova infarmavać – łacinski. Piśmiennyja biełarusy ŭ toj čas viedali łacinskija dziejasłovy i dapasoŭvali ichnyja karani da našych zvyčajnych dziejasłoŭnych madelaŭ: informare > infarmavać, limitare > limitavać i pad.
«…U staroj piśmovaj biełaruskaj movie dziejasłovy z sufiksam -irava- nie ŭžyvalisia. Inšamoŭnyja asnovy, jak i ŭłasna biełaruskija, utvarali dziejasłovy pry dapamozie sufiksaŭ -ava- (-java-), -ova-, a niekatoryja zapazyčańni na -avać, -ovać pryjšli, napeŭna, praz polskuju movu: aprobovati, apielevati, arieštovati…» – pisaŭ znaŭca pytańnia praf. Mikałaj Vasileŭski ŭ knizie «Dziejasłoŭnaje słovaŭtvareńnie» (1985). Nakont polskaj movy zaznaču: łacina bytavała i ŭ Biełarusi, biełarusy naŭprost kantaktavali z hiermanamoŭnymi ludźmi, a tamu padobnyja pazyčańni mahli asvojvacca adnačasova i na polskaj, i na biełaruskaj hlebie. I ŭkrainskaja mova pavodziłasia padobna.
A pa-rasiejsku – «informirovať». Słova zamacavałasia ŭ movie susiedziaŭ značna paźniej, u pačatku XVIII st., jak i inšyja na -irovať. Tudy jano pryjšło nie naŭprost z łacinskaj, a praź niamieckaje informieren ci francuskaje informer. Za ŭzor rasiejcy brali niamieckija, francuskija, a taksama halandzkija – praz epizod bijahrafii Piatra – dziejasłovy na -ieren, -er, -ir, -eeren. Ustaŭka «-ir-« ad ich.
Jość patrebnaje biełaruskaje słova kasavać – admianiać niešta, prykładam, dakument ci rašeńnie. Skasavać možna kvitok u transparcie, sudovuju pastanovu, a jašče kancert muzy̓ki z «čornaha śpisu» i kantrakt ź niaŭhodnym.
U nas słova viadomaje z XVI st., ad łacinskaha cassum reddere — 'zrabić pustym, niesapraŭdnym', U rasiejskaj značna paźniejšaje słova «kaśsirovať» – vyłučna ŭ sudova-pracesualnym značeńni (kassacija). Rasiejska-niamiecki etymolah Maks Fasmer prasočvaje jahony šlach u rasiejskuju: praź niamieckaje kassieren z franc. sassier, it. cassarie, i tolki apošnija ad łacinskaha.
Pacaka tranklukirujem!
Rasiejskaja mova pierajmała z francuskaj i niamieckaj movaŭ taksama ichnyja dziejasłovaŭtvaralnyja narosty. Takich słovaŭ u rasiejskaj pad tysiaču, i kolkaść ich raście. Narost «-irovať» nahetulki pašyryŭsia, što staŭ vyciskać ułasna rasiejskija słovaŭtvaralnyja madeli.
Ź im u balšavicki čas pačali ŭtvaracca formy – kancylarskija savietyzmy navat ad svaich, nie pazyčanych, karanioŭ: «składirovať», «mołnirovať» (słać chutkuju telehramu — «mołniju»); asabliva z padvojnym naraščeńniem -izirovať: «bolšievizirovať», «sovietizirovať», «vojenizirovať», «jarovizirovať» i «ozimizirovať» (pšienicu), «korienizirovať» (časovaja balšavickaja kadrava-idealahičnaja palityka 1920-ch hadoŭ u «nacyjanalnych respublikach»).
Savietyzm taksama «bronirovať» u značeńni 'rezervavać niešta za niekim'.
A nam lepš tak i skazać u hateli: «Na mianie zarezervavany pakoj», «Maju rezervacyju». U balšyni susiednich krainaŭ nas zrazumiejuć bieź pierakładu.
U sučasnaj rasiejskaj movie mahčymyja amal jakija zaŭhodna słovy na -irovať. Nie abyšłasia biaź ich kamedyjnaja antyŭtopija pra ŭbohaść tatalitaryzmu «Kin-Dza-Dza» H. Danelija. Ecyłop (palicyjant; niekatoryja słovy prydumanaj movy adhadvajucca čytańniem z kanca) vynosić prysud: «Pacaka tranklukirujem, čatłaninu – požiźniennyj ecich s hvozdiami».
Daklaruju nie davać mytniku jabłyk
Biełaruskaja narodnaja mova, jak śviedčyŭ zhadany Mikałaj Vasileŭski, nia viedaje dziejasłovaŭ na «-iravać» uvohule. Chiba što špacyraváć, ale ŭtvoranaje jano ad słova špacyr – prahulanka.
A voś dziejasłovaŭ ź inšamoŭnymi (u tym liku łacinskimi) karaniami na -avać u havorkach niamała. Skažam, turbavać, fundavać (u narodnaj movie ŭ značeńni 'častavać'). Słova daklaravać u naviejšym užytku aznačaje 'abviaščać/układać deklaracyju' – palityčnuju, mytnuju. Ale ŭ havorkach jano isnuje daŭno ŭ značeńni prosta 'abiacać': Daklaravaŭ joj, što pajdu ŭ hrybe (Vialikija Bajary, Ščučynski r-n). Ja daklaravaŭ dać jabłyk, dy nia daŭ (Miratyčy, Karelicki r-n).
Takim čynam, i dla starabiełaruskaje movy, i dla biełaruskich havorak dziejasłoŭnaja madel na -iravać čužaja.
Usiesajuzny standart
Kahadzie daviałosia čytać metadyčny tekst, pisany nastaŭnicaju biełaruskaje movy i litaratury (sic!), dyk tam ažno strakacić: «asacyiravacca», «hienieryravańnie», «manipuliravańnie», «skarekciravać» i h.d. Adkul ža navała hetych dziejasłovaŭ u sučasnym aficyjnym moŭnym standarcie?
Praf. Mikałaj Vasileŭski zaŭvažaje:
Dziejasłovaŭ na -iravać nie fiksavali i pieršyja ruska-biełaruskija i biełaruska-ruskija pierakładnyja słoŭniki 20-ch hadoŭ. Navat samy vialiki pa tym časie Rasijska-biełaruski słoŭnik 1928 h. [S. Niekraševiča i M. Bajkova] nie fiksavaŭ u biełaruskaj častcy słoŭnika nivodnaha ŭtvareńnia na -iravać. Usie zapazyčanyja dziejasłovy ŭvodzilisia ŭ biełaruskuju leksičnuju sistemu abo pry dapamozie sufiksa -ava- (avansirovať – avansavać, ahitirovať – ahitavać, akkompanirovať – akampanavać, amnistirovať – amnistavać, amputirovať – amputavać), abo pry dapamozie inšych sufiksaŭ ci pierakładali apisalna, niekalkimi słovami (aśsimilirovať – prypadablać, atrofirovaťsia – admirać, kastrirovať – lahčać, anhažirovať – zaprašać u skoki, datirovať – aznačać datu, akcientirovať – vymaŭlać z naciskam, hallucinirovať – maryć, riecienzirovať – aceńvać, rieziumirovať – abahulniać i h. d.). Hetaj normy prytrymlivalisia ŭsie vydańni respubliki.
Chvala słovaŭ na -ir- pryjšła paśla, u 1930-ja hady.
Svaju knihu pra dziejasłoŭnaje słovaŭtvareńnie M. Vasileŭski pisaŭ u kamunistyčnyja časy. Adsiul abaviazkovyja acenki, jakija piarečyli vykładzienym tut ža faktam. Acanicie śćvierdžańnie:
«Ruska-biełaruski słoŭnik (1937) i byŭ pieršym biełaruskim leksičnym daviednikam, jaki ŭzakoniŭ dziejasłovy na -iravać, zrabiŭ ich normaj biełaruskaj litaraturnaj movy, čym značna ŭzbahaciŭ biełaruskuju dziejasłoŭnuju sistemu. Usiaho ŭ hetym słoŭniku, u ruskaj jaho častcy, naličvajecca 202 biasprefiksnyja dziejasłovy na -irovať, jakim adpaviadajuć 132 biełaruskija deryvaty ź -irava- i 70 z -ava-. I choć składalnikaŭ słoŭnika možna papraknuć za toje, što jany niedastatkova papracavali, kab vyznačyć, jakija zapazyčanyja dziejasłovy padavać z sufiksam -irava-, a jakija z -ava-, im treba addać naležnaje: jany ŭpieršyniu zrabili dziejasłovy na -iravać litaraturnaj normaj»
(Tut idziecca pra adkryta rusifikatarski słoŭnik pad redakcyjaj Andreja Aleksandroviča; vyłučeńnie majo. – V.V.).
I ŭ hetaj samaj pracy M. Vasileŭski pierakanaŭča dakazvaje, nakolki čužarodnyja dla našaje sučasnaje litaraturnaje movy padobnyja ŭtvareńni ŭ paraŭnańni z rasiejskaju, dzie jość zhadanyja vyšej «jarovizirovať» i «składirovať»:
…U biełaruskaj litaraturnaj movie niama nivodnaha prykładu, kab pry dapamozie -irava- byŭ utvorany dziejasłoŭ ad ułasna biełaruskaj asnovy. Abo choć by i ad inšamoŭnaj, ale kab dziejasłoŭ hety byŭ aryhinalny, nie skalkavany z anałahičnaha ruskaha. Voś čamu hety typ dziejasłovaŭ nielha ličyć praduktyŭnym na marfałahičnym, słovaŭtvaralnym uzroŭni, choć užyvajecca jon u biełaruskaj movie bolš jak 50 hadoŭ.
Praf. Pavał Ściacko, specyjalist u słovaŭtvareńni dy zasnavalnik cełaj navukovaj škoły kultury movy, ćvierdzić biez palitkarektnaści:
Historyja movy śviedčyć, što sufiks -irava- byŭ naviazany našaj movie za savieckim časam usiesajuznym standartam (rasijskaju movaj).
Mienavita savieckim časam u biełaruskuju litaraturnuju movu byli zaciahnutyja šmatlikija dziejasłovy na -iravać. Analahičnyja – biaź lišniaha sufiksu – abo bytavali ŭ biełaruskaj movie raniej – jak karektavać (karyhavać), muzykavać i preparavać, abo lohka afarmlajucca pavodle tradycyjnaj madeli: asacyjavacca, hieneravać, kadravać, traŭmavać, kadavać.
Dies irae ('Dzień hnievu', łac.)
Aficyjnyja słoŭniki stalinskaj i paślastalinskaj pary dezaryjentujuć nie abaznanaha ŭ savieckaj moŭnaj palitycy čytača. Kolkaść dziejasłovaŭ na -iravać u čarhovych słoŭnikach to rasła, to źnižałasia pavodle aktualnaj ustanoŭki na stupień rusyfikacyi.
Praf. Pavał Ściacko trapna zaŭvažyŭ, što sufiks -ir-avać pieravažaŭ tam, dzie ŭkładalniki ci redaktary słoŭnikaŭ trymali kampartyjnuju liniju na «źlićcio nacyjaŭ, ich kultury i movy». Ale kali aŭtary «dobra adčuvali žyvoje narodnaje słova i byli prychilnikami nacyjanalnaj kultury i movy», jak movaznaŭca i piśmieńnik Mikoła Łoban, to i ŭ redahavanym im pieršym tomie «Tłumačalnaha słoŭnika biełaruskaj movy» (1977) dziejasłovaŭ na -ir- zusim mała.
Adsyłaju cikaŭnych da hruntoŭnaha analizu -iravać i -avać u słoŭnikach, jaki movaznaŭca Ina Bubnovič zrabiła ŭ dapamožniku dla VNU «Zasvajeńnie inšamoŭnych słoŭ biełaruskaju litaraturnaju movaju» (Horadnia, 2000)
Pilny čytač znojdzie raznaboj u aficyjnych słoŭnikach, rychtavanych adnoj ustanovaj i navat vydadzienych adnačasova. Skažam, «Biełaruska-ruski słoŭnik» (pad red. A.Łukašanca; NAN Biełarusi, In-t movy i litaratury imia Jakuba Kołasa i Janki Kupały. Minsk: Biełaruskaja Encykłapiedyja, 2012) padaje słovy asacyjavacca i prahramavać biaź -ir-, a «Słoŭnik biełaruskaj movy» (NAN Biełarusi, In-t movy i litaratury imia Jakuba Kołasa i Janki Kupały; navuk. red. A.Łukašaniec, V.Rusak. Minsk: Biełaruskaja navuka, 2012) patrabuje pisać asacyiravacca j dapuskaje varyjanty prahramiravać/prahramavać.
Ale adšukać tut niejkija prychilnaści abo systemnyja padychody ciažka: vyklučna varyjant ź -ir- – manipuliravać, hastraliravać – naadvarot, patrabuje pisać pieršy słoŭnik, a druhi dazvalaje abodva varyjanty.
A voś u terminalahičnych słoŭnikach pieršaj pałovy 1990-ch hadoŭ, jakija ŭkładali adpaviednyja prafesijanały supolna z movaznaŭcami, zusim inšaja sytuacyja. Naprykład, u «Terminałahičnym słoŭniku pa vyšejšaj matematycy dla VNU» (Minsk: «Navuka i technika», 1993), «Ruska-biełaruskim fizičnym słoŭniku» (Minsk: «Navuka i technika», 1994) słovaŭ na -ir- (-yr-) niama ŭvohule. Specyjalisty ŭ dakładnych navukach i da taho ž daśviedčanyja ŭniversyteckija vykładniki śviadoma nie padajuć čužych biełaruskaj movie madelaŭ, a taksama racyjanalna vybirajuć karaciejšyja słovy (hrupavać, indukavać, kamutavać, emulhavać, fluktujavać, chramavańnie 'chromirovka'), bo ŭstaŭka -ir- nie dadaje nijakich niuansaŭ značeńnia.
Cycirujem i mucirujem
Dalejšyja razvahi adrasuju tym, kamu «-ir-avańnie» mulaje. (Tym, kamu nia mulaje, u pryhodzie buduć słoŭniki j padručniki savieckaje tradycyi.)
Nośbit žyvoje biełaruskaje movy adčuvaje, što, jak praviła, słovy na «-iravać/-yravać», «-iravańnie» (i asabliva «-iroŭka»!) – słovaŭtvaralnyja rusizmy, dy imkniecca ich zamianiać. Zvyčajna možna znajści słova taho ž koraniu biaź -ir- (-yr): mihravać, kamentavać.
Darečy, u rusifikavanym varyjancie biełaruskaje movy pierad -ir patrabujecca pierachod [t] u [c]. Cłovaŭtvaralnyja poviazi zatumańvajucca, intuityŭna zrazumieć značeńnie dziejasłova nia tak lohka: «daciravać», «muciravać», a navat, vybačajcie, «cyciravać» – była i takaja forma ŭ savieckich słoŭnikach. Niesumnienna, u napisańni i vymaŭleńni mutavać lahčej raspaznać mutacyju, čym u formie «muciravać».
Ad słovaŭ z asnovaj na [j] ci na hałosny huk nakštałt premija, kopija, fluktuacyja, tatu lahiččna ŭtvarajem premijavać, kapijavać, fluktujavać, tatujavać. Ad dyferencyjny – dyferencyjavać (u matematyčnych słoŭnikach 1990-ch hadoŭ jość i forma dyferencavać), kanstrujavać ad łac. construo, paradyjavać ad parodyja.
Farmujučy piasok, farmuje śviadomaść
Časam u abaronu dziejasłovaŭ na -iravać u biełaruskaj movie kažuć, što jany dazvalajuć pieradać inakšaje značeńnie. Sapraŭdy, u rasiejskaj movie formovať i formirovať majuć rozny sens. Tamu i pa-biełarusku nibyta farmavać možna tolki niešta materyjalnaje, jak hlinu, a «farmiravać» – štości abstraktnaje.
Henik Łojka. Chrystos pryziamliŭsia ŭ Horadni
Ale heta mechaničny pieranos rasiejskich semantyčnych padziełaŭ na biełaruskuju hlebu. Ras. formirovať i formovať adpaviadajuć u francuskaj, polskaj, českaj, ukrainskaj adnamu dziejasłovu z hetym koraniem: former, formować, formovat, formuvati. Bo semantyka ichnaja taja samaja, adno što ŭ formovať jana «materyjalnaja», a ŭ formirovať maje pieranosnaje značeńnie (jak, naprykład, u pary dajści da placu i dajści da praŭdy). Pa-biełarusku słova farmavać vydatna daje rady jak u naŭprostavym značeńni – skulptar farmuje piasok,– tak i ŭ pieranosnym – presa farmuje hramadzkuju dumku.
[Padazraju, darečy, što słova formovať u rasiejskuju niekali pryjšło ź biełaruskaje movy.]
I nieabaviazkova nam brać z rasiejskaj movy dziejasłoŭ ź -iravać navat tady, kali forma biaź -iravać- maje zusim inšaje značeńnie. Naprykład, rasiejskamu summirovať u nas adpaviadaje nie sumiravać i nie sumavać, a padsumoŭvać, padsumavać.
Taksama z časoŭ adradžeńnia 1920-ch hadoŭ lohka znachodziacca adpaviedniki inšym rasiejskim dziejasłovam na -ir-, pryčym čaściej za ŭsio niepazyčanyja: Komandirovať – vypraŭlać, delehavać. Słužbovaja vyprava. Pikirovať (pra samalot) – nyrcavać, rabić pikie. Markirovať – paznačać. Urešcie, bombardirovať – bambić.
Utvarajučy dziejasłoŭ ad słova plomba, niama patreby jaho «plambiravać». Zub (jak i niamiecki vahon dla dastavy Lenina) plambujuć. Chiba što praces źviazany nia z zubam, a z razmazvańniem maroziva «plambir». Tady, sapraŭdy, tvar «plambiravany».
Ideolahi savieckich moŭnych kanonaŭ, niahledziačy na supraciŭ samoj movy, imknucca zachavać prastoru dla nabytaj u 1937 hodzie čužoj madeli. Jany śćviardžajuć, što kali z słovaŭtvaralnych rusizmaŭ prybrać -ir-/-yr-, to jany, maŭlaŭ, zhubiać «svaju farmalnuju i siemantyčnuju akreślenaść: šakiravać, bisiravać, braviravać, harmaniravać, drapiravać, łabiravać, hrasiravać, kuryravać, łaviravać, dekaryravać, sierviravać, fantaziravać, łakiravać, študziravać, musiravać, tatuiravać i inš.» (V. Iŭčankaŭ).
Taksama nibyta prablema, kali dva dziejasłovy – z rasiejskim -iravać i bieź jaho — majuć zusim inšyja značeńni. Abaroncy -iravać nazyvajuć, akramia ŭžo zhadanych, aformlenyja na rasiejski ŭzor dziejasłovy buksiravać (pry buksavać), haziravać (pry hazavać), adpaviedna pasiravać, tušyravać, paryravać i niekatoryja inšyja.
Asabista ja nia baču prablemaŭ razumieńnia takich słovaŭ, jak šakavać, labijavać, dekaravać, servavać. Studyjavać, fantazijavać – jak tatujavać, pra što išłosia vyšej. Słova parafavać – ad siaredniełac. paraphus (skažony parahraf), zaŭsiody ŭžyvajecca ŭ adpaviednych kantekstach (parafavali pahadnieńnie), z parafinam nichto nia zbłytaje. Hazavać vadu i hazavać adpaviednym pedalom u mašynie, prajektavać dom i prajektavać vyjavu na ekran – taksama kanteksty roznyja. I ŭ słovie trenavać adčuvajecca korań tren-, paraŭn. trenaž, trener (i navat hopnickija treniki ☺ ). A jak ža «treniroŭka»? A pra nazvy pracesaŭ na –ka asobnaja razmova: «koŭka-štampoŭka» – čystyja rusizmy, mała taho, savietyzmy. Pa-biełarusku pracesy čaściej pieradajucca słovami na -ńnie. Trenavańnie.
Kali ŭžo tak chočacca źbierahčy zamiežny korań, to nahadaju, što ras. «muśsirovať» pachodzić ad fr. mousser 'pienicca, źbivać u pienu', a my viedajem słova mus (u 2-m značeńni – desertu), dyk i musavać pa-biełarusku narmalna. Chacia «muśsirovať słuchi» – heta prosta pašyrać čutki/pahałoski. Adnavić łacinski pieršakorań u słovie kvatavać (= «kotirovať»). Abo prosta «canić».
Naturalna, kali-nikali słovy na -iravać/-yravać utvaralisia ad nazoŭniaŭ na -ir, jak špacyravać ad špacyr, tamu mahčymaje i ŭtvareńnie ad buksir – buksiravać.
Što da rasiejskaha słova «łavirovať», to ŭ sučasnym žyćci jano ŭžyvajecca najpierš u pieranosnym značeńni, jakoje ŭ biełaruskaj movie adekvatna pieradajuć šmatlikija słovy j vyrazy: maneŭravać (napr., pamiž kimści), abminać vostryja kuty, a to i vykručvacca, [rabić] ci skokam ci bokam dy inš.
Zastajecca značeńnie terminalahičnaje, vuzkaje, viadomaje absalutnaj balšyni suchaziemnych biełarusaŭ tolki z marskich knižak: 'ruchacca pad vietraziami suprać vietru, mianiajučy kirunak'. I ŭ anhielskaj, i ŭ sučasnaj niamieckaj hetaje paniaćcie pieradajuć słovy, źviazanyja z šytvom, jak bieł. fastryhavać abo kryžavać.
Łavirovať – poźniaje (1720 h.) zapazyčańnie ŭ rasiejskuju, vidać, z halandzkaj. Ale raniej z novavierchnieniamieckaj hetaje słova pryjšło ŭ českuju i polskuju, zachavaŭšy, što ŭnikalna, sufiks -ir- (i ŭ słavackaj, i ŭ litoŭskaj jon jość). Darečy, polskaja ŭžo mieła inšaje zapazyčańnie, z francuskaj, – lawować 'padmaloŭvać vadkaju farbaju'. Kali amatary viatružnictva nie zaprapanujuć niečaha lepšaha, chaj budzie, jak u inšych movach Bałta-Čarnamorskaha moŭnaha źviazu, laviraváć, vadapłaŭ lavirýie (taki nacisk padavaŭ Vacłaŭ Łastoŭski).
Časam zamiest sufiksa -ir- bolš darečny -er-. Pravilnaja forma – harodninu paseravać, h. zn. krychu absmažvać (rasiejskaje «paśsi̓rovať» – uvohule z akrabatyčnaj terminalohii). Lahična pa-biełarusku budzie nie «hrejdziravać», a hrejderavać, heta značyć vyroŭnivać pavierchniu darohi hrejderam. Taksama hraveravać, krejseravać, planeravać, lideravać (naroŭni z ačolvać). U starabiełaruskaj było paleravać (słoŭnik Niekraševiča i Bajkova daje taksama varyjant hlansavać) ad słova poler.
Metafaryčna jaho ŭžyvaje V. Łastoŭski:
Bo što ž, kali pryvyk
čužych bahoŭ
ŭ čužackaj movie słavić,
z čužyny brać čužacki poler
i čcić čužy na ściahach koler!
Łastoŭski ŭ Hłybokim. Fota Ja.Iljinoj
Taksama inšym dziejasłovam z -ir-, i ŭ rasiejskaj movie časam maniernym i redkim, mohuć adpaviadać u biełaruskaj movie svaje ŭłasnyja, nie pazyčanyja. «Utrirovať» – pierabolšvać. «Bravirovať» – vychvalacca. «Hraśsirovať» – kartavić. «Harmonirovať» – pasavać. «Kurirovať» – jak kuravać, tak i apiekavacca. «Parirovať» – adprečvać (-yć), adbivać (adbić).
Darečy, narodnaja mova padkazvaje najlepšyja varyjanty. «Farširovať» – nadziavać, krapać:
Piečań, lohkija i nyrki kryšyli i krapali trybuch (Lisna Vierchniadźvinskaha r-nu). Pavodle etnohrafa A. Nikifaroŭskaha, niemiasnyja kaŭbasy nazyvali «nadziavanyja kiški». Vantroby kryšać, dabaŭlajuć jajki i nadziavajuć kiški ci kindziuk (Mścibava Vaŭkavyskaha rajonu; kindziuk – heta straŭnik u žyvioły, naprykład, śviny).
Nadziavany kindziuk
Padobny punkt hledžańnia padzialajuć mnohija linhvisty. Piša Ina Bubnovič:
…uličvajučy zakanamiernaści biełaruskaj movy, taksama treba imknucca paźbiahać čužarodnaha elemienta, jaki ničoha, akramia padkreśleńnia słaboj stupieni zasvajeńnia hetych dziejasłovaŭ biełaruskaju movaju, nie niasie. Tamu bolš racyjanalna ŭžyvać: baražavać, bałatavać, tatujavać, preparavać, trasavać, sanavać i inš. Nievykarystańnie elemienta -ir- nie pieraškadžaje dakładnamu razumieńniu sensu hetych dziejasłovaŭ, pra što śviedčyć fiksacyja takich dziejasłovaŭ biez elemienta -ir- u słoŭnikach 20—30-ych hadoŭ i ŭ sučasnaj moŭnaj praktycy (bałatavać, tatujavać, skandavać, lehavać). Značyć, reč nie ŭ tym, što elemient -ir- vykonvaje niejkuju funkcyju, a ŭ krynicy niepasrednaha pazyčańnia. Peŭnaje značeńnie maje i zvyčka, stereatyp myśleńnia, bojaź adyści ad ruskich adpaviednikaŭ. (…) Vyzvaleńnie ad nieŭłaścivych biełaruskaj movie elemientaŭ (…) praces niezvarotny, i ŭ słovach, dzie možna jaho ŭniknuć, užyvać jaho niama patreby.
(I. Bubnovič. Zasvajeńnie inšamoŭnych słoŭ biełaruskaju litaraturnaju movaju. Horadnia, 2000 h.)
Takim čynam, abychodźmasia biaź -iravać. «Tranklukiravać» pa-biełarusku niamožna. Zatoje možna (kaho treba) lustravać, a chatnich katoŭ dastatkova lahčać.
