U noč z 18 na 19 žniŭnia 1991 h. hrupa vyšejšych dziaržaŭnych i partyjnych funkcyjanieraŭ abviaściła pra adstaŭku Michaiła Harbačova z pasady prezidenta SSSR pa stanie zdaroŭja, sfarmavała t. zv. Dziaržaŭny kamitet pa nadzvyčajnym stanoviščy (HKČP) na čale ź vice-prezidentam krainy Hienadziem Janajevym.
U adozvach «Obraŝienije k sovietskomu narodu» i «Postanovlenije №1 Hosudarstviennoho komitiet po čriezvyčajnomu połožieniju» ad 19 žniŭnia 1991 h. HKČP pradstaviŭ svaju prahramu, prasiaknutuju matyvami restaŭracyi minułaha. Pavodle členaŭ HKČP, «pierabudova» paciarpieła krach, u krainie zapanavali strach, rospač i haleča. Najvažniejšaj metaj putčysty abviaścili «ŭratavańnie Ajčyny». Dziela hetaj mety zabaranialisia ŭładnyja struktury, nie praduhledžanyja Kanstytucyjaj SSSR, prypyniałasia dziejnaść palityčnych partyj, ruchaŭ, abjadnańniaŭ, apazicyjnych KPSS, nie dazvalaŭsia vychad u śviet niełajalnych ŚMI. Siłavym strukturam pradpisvałasia padtrymlivać režym nadzvyčajnaha stanovišča.
Dalej išli ščodryja abiacanki. HKČP dekłaravaŭ, što vystupaje za «istinno diemokratičieskije prociessy, za pośledovatielnuju politiku rieform, vieduŝuju k obnovleniju našiej Rodiny, k jeje ekonomičieskomu i socialnomu proćvietaniju…». Na praciahu tydnia pavinny byli być raspracavany i apublikavany prahramy zamarožvańnia i źnižeńnia koštaŭ na šerah praduktaŭ i pramtavaraŭ, padvyšany zarabotnaja płata, piensii i h. d. Kiraŭnictva HKČP nie zabyvałasia i na pradprymalnikaŭ, jakim abiacała adkryć usie mahčymaści dla raźvićcia vytvorčaści i śfiery pasłuh.
Minsk padčas žnivieńskich padziej.
U pieršy ž dzień putču pa rašeńni DKNS u Maskvu byli ŭviedzieny vojski. Adnak prezident Rasii Barys Jelcyn nie razhubiŭsia i ŭ toj ža dzień vystupiŭ suprać putčystaŭ, rascaniŭšy ich dziejańni jak dziaržaŭnaje złačynstva.
Adnoj z hałoŭnych pryčyn pravału HKČP była słabaść jaho arhanizataraŭ. Bolšaść rasijan (prynamsi ŭ bujnych haradach) nie padtrymała HKČP, a adnaznačna stała na bok Barysa Jelcyna.
Jon byŭ vybrany prezidentam Rasii ŭ červieni 1991 h. i jašče nie paśpieŭ stracić svaju vielizarnuju papularnaść. Inšy pralik putčystaŭ zaklučaŭsia ŭ pierabolšvańni ŭłady maskoŭskaha kiraŭnictva ŭ sajuznych respublikach. Da 1991 h. hetyja respubliki dasiahnuli takoj stupieni suvierenitetu, što mieli resursy, kab asprečyć zahady z Maskvy.
U bujnych haradach SSSR, u tym liku i ŭ Minsku, prajšli mitynhi suprać putčystaŭ.
Z palityčnych siłaŭ u vyšejšym pradstaŭničym i zakanadaŭčym orhanie respubliki — Viarchoŭnym Saviecie — pieršaja rašuča vystupiła suprać HKČP parłamienckaja apazicyja BNF. Jana adrazu pryniała zajavu z asudžeńniem HKČP, rasceńvajučy dziejańni arhanizataraŭ hetaha kamiteta jak sprobu dziaržaŭnaha pieravarotu.
22 žniŭnia 1991 h. parłamienckaja apazicyja BNF ahučyła śpiecyjalnuju zajavu, u jakoj kanstatavaŭsia krach sproby kamunistyčna-vajskovaha putču ŭ SSSR. U zajavie taksama śćviardžałasia, što Mikałaj Dziemianciej bolš nie maje maralnaha prava zajmać svaju pasadu. Apazicyja nastojvała na žorstkim pakarańni tych, chto łajalna pastaviŭsia da putčystaŭ.
24 žniŭnia 1991 h. a 12 hadzinie raspačała svaju pracu niečarhovaja piataja siesija Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR 12-ha sklikańnia. La Doma ŭrada, dzie prachodziła siesija, stajali tysiačy ludziej.
Intryhu pasiadžeńniu siesii nadała prapanova Zianona Paźniaka ab prymacavańni bieł-čyrvona-biełaha ściaha razam ź Dziaržaŭnym ściaham BSSR. Pa słovach lidara BNF, «takoje prava nam daje naša historyja». Z 267 zarehistravanych deputataŭ u hałasavańni ŭziali ŭdzieł 196 čałaviek pry nieabchodnym kvorumie ŭ 173. Ź ich «za» vykazalisia 107 deputataŭ, «suprać» – 47, ustrymalisia — 42. Ale 71 deputat nie ŭdzielničaŭ u hałasavańni. Uličvajučy toje, što ŭsio ž taki bolšaść deputataŭ padtrymali hetaje pytańnie, pradstaŭnica apazicyi BNF Halina Siamdzianava ŭniesła bieł-čyrvona-bieły ściah u Avalnuju zału, što stała mocnym vyjhryšnym psichałahičnym krokam deputackaj hrupy BNF, tym bolš što ściah na peŭny čas byŭ pastaŭleny na vidnym miescy ŭ Prezidyumie.
Vystupaje deputat Viarchoŭnaha Savieta BSSR Jaŭhien Novikaŭ. Źleva z parasonam — Zianon Paźniak; krajni źleva — namieśnik staršyni Sojma BNF Juryj Chadyka; sprava — pradstaŭniki parłamienckaj apazicyi Uładzimir Zabłocki (z arkušam u rukach) i Siarhiej Słabčanka; sprava z parasonam u vajskovaj formie – budučy kiraŭnik BZV i palityčny dziejač Mikałaj Statkievič.
Udałaj akazałasia druhaja prapanova apazicyi ab tym, kab daručyć vieści siesiju nie staršyni Viarchoŭnaha Savieta Mikałaju Dziemiancieju, jaki skampramietavaŭ siabie padtrymkaj putčystaŭ, a jahonamu pieršamu namieśniku — Stanisłavu Šuškieviču. Hetaja prapanova, sustretaja apładysmientami, była pryniata deputackaj bolšaściu. Faktyčna, heta aznačała nieminučuju adstaŭku Dziemiancieja.
Efiektyŭnym zachadam apazicyi stała i toje, što pa jaje patrabavańni było dadziena słova pracoŭnamu budaŭniča-mantažnaha ŭpraŭleńnia №1 h. Minska Vasilu Fieakcistavu. Emacyjnaje vystupleńnie Fieakcistava, jaki nazvaŭ kiraŭnictva Viarchoŭnaha Savieta «stydoboj», jašče bolš napaliła situacyju.
24 žniŭnia 1991 h. S.Šuškievič abviaściŭ paradak dnia: 1) ab biahučym momancie (ab dačynieńni «adkaznych asobaŭ», arhanizacyj i dziaržaŭnych struktur da HKČP; 2) ab artykule 72 Kanstytucyi BSSR, jakaja praduhledžvała nadańnie zakonam BSSR pieršačarhovuju siłu; 3) ab departyzacyi i majomaści KPSS-KPB; 4) ab pierapadparadkavańni MUS i KDB vyklučna pad jurysdykcyju respubliki.
Pad naciskam apazicyi BNF u paradak dnia taksama było ŭklučana pytańnie ab nadańni Dekłaracyi ab dziaržaŭnym suvierenitecie ad 27 lipienia 1990 h. statusu kanstytucyjnaha zakona i asabistych dziejańniach staršyni Viarchoŭnaha Savieta M. Dziemiancieja ŭ dni putču. Darečy, sam Šuškievič spačatku byŭ suprać nadańnia Dekłaracyi takoha statusu, nazyvaŭ heta nie inakš jak «biazhłudzicaj». Šuškievič, jak i viadomyja deputaty-jurysty Dźmitryj Bułachaŭ i Viktar Hančar, ličyŭ, što Dekłaracyja ŭ jakaści kanstytucyjnaha zakonu budzie supiarečyć dziejnaj Kanstytucyi BSSR 1978 h.
Na pieršy raz pytańnie ad nadańni Dekłaracyi statusu kanstytucyjnaha zakonu nie nabrała nieabchodnaj bolšaści, ale litaralna praz paŭhadziny deputaty, uzrušanyja pałymiana-emacyjanalnaj pramovaj Zianona Paźniaka, jaki zaklikaŭ da ŭsiebiełaruskaha strajku, uklučyli heta pytańnie ŭ paviestku siesii.
Narodny deputat, lotčyk-kasmanaŭt Uładzimir Kavalonak (źleva) i namieśnik staršyni Sojma BNF Juryj Chadyka (sprava). Minsk, žnivień 1991 h. 25 žniŭnia 1991 h. Kavalonak razam z deputatami Inesaj Drabyšeŭskaj i Alaksandram Łukašenkam unios u Avalnuju Zału bieł-čyrvona-bieły ściah.
Paradak dnia siesii taksama byŭ istotna źmienieny z pryčyny vyklučeńnia ź jaho pytańnia ab Sajuznym dahavory. Jano było adnym z samych dyskusijnych u Viarchoŭnym Saviecie. 12 červienia 1991 h. parłamienckaja bolšaść zaćvierdziła pastanovu, zhodna ź jakoj asnoŭnyja pałažeńni Sajuznaha dahavora ŭchvalalisia. Ad imia Biełaruskaj SSR padpisać dahavor daručałasia, pa słovach adnaho z deputataŭ, «našiemu baťkie» Mikałaju Dziemiancieju.
Parłamienckaja apazicyja BNF bačyła ŭ Sajuznym dahavory niebiaśpieku dla Biełarusi i zaŭsiody vystupała suprać. Za niekalki dzion da putču, 14 žniŭnia 1991 h. hazieta «Źviazda» nadrukavała zajavu apazicyi BNF ab Sajuznym dahavory. U zajavie padkreślivałasia, što pierad biełarusami staić vybar — albo dziaržaŭnaja niezaležnaść, svaboda i rynak, albo praciah kałanijalnaj ekspansii, poŭnaje nacyjanalnaje i sacyjalnaje vyradžeńnie. Zajava zaklikała «padtrymlivać ruch za niezaležnaść Baćkaŭščyny i procidziejničać padpisańniu novaha Sajuznaha dahavoru — čarhovaha palitykanstva kramloŭskaj namienkłatury».
Bolšaść Viarchoŭnaha Savieta była nastrojena suprać vyšejšaha kiraŭnictva respubliki. Pryčyna była ŭ tym, što mnohija deputaty, navat tyja, chto nie naležali da apazicyi BNF, napałochalisia praz HKČP, čakali chvali represijaŭ, Varfałamiejeŭskaj nočy.
Deputat Alaksandr Łukašenka, naprykład, śćviardžaŭ, što «na zavodach byli zakazany tysiači naručnikov, v mojem rodnom horodie milicioniery potirali ruki: koho oni poviesiat v piervuju očieried́».
Deputat Alaksandr Sasnoŭ 24 žniŭnia 1991 h. pad apładysmienty zajaviŭ ab svaim vychadzie z KPSS, «kotoruju nievozmožno rieformirovať».
Kiraŭniki respubliki sprabavali apraŭdavacca. Mikałaj Dziemianciej śćviardžaŭ, što ź jahonaha boku anijakaj padtrymki HKČP nikoli nie było. Staršynia Savieta Ministraŭ Viačasłaŭ Kiebič zajaviŭ, što «pravitielstvo zanimałoś povsiednievnoj rabotoj». Abvinavačvańni ŭ padtrymcy putčystaŭ advierh i kamandujučy Biełaruskaj vajskovaj akruhaj Anatol Kastenka. Hienierał zapeŭnivaŭ parłamientaryjaŭ u tym, što «armija nie stała ślepym orudijem v rukach avantiuristov» i navat prapanavaŭ stvaryć nacyjanalnuju hvardyju.
25 žniŭnia 1991 h. adbyłasia historyja z vystupleńniem partyjnaha respublikanskaha kiraŭnika, narodnaha deputata SSSR Anatola Małafiejeva, adnaho z samych reakcyjnych pradstaŭnikoŭ tahačasnaj biełaruskaj partnamienkłatury. Mienavita Małafiejeŭ na abjadnanym Plenumie CK i Centralnaj kantrolnaj kamisii (CKK) KPSS 24—25 krasavika 1991 h. pieršym u SSSR pastaviŭ pytańnie ab uviadzieńni nadzvyčajnaha stanovišča ŭ krainie.
25 žniŭnia 1991 h. hrupa deputataŭ apazicyi BNF na čale z Halinaj Siamdzianavaj litaralna ściahnuła pieršaha sakratara CK KPB z parłamienckaj trybuny i pazbaviła jaho słova.
Pradstaŭnica parłamienckaj apazicyi BNF Halina Siamdzianava i kiraŭnik KPB Anatol Małafiejeŭ u Viarchoŭnaha Savieta BSSR na niečarhovaj 5-j siesii. Žnivień 1991 h.
Stanisłaŭ Šuškievič zajaviŭ, što takoha nie było navat na Niurnbierhskim pracesie. Małafiejeŭ usio ž vystupiŭ (kali apazicyja BNF demanstratyŭna pakinuła zału pasiadžeńniaŭ). Jon padtrymaŭ departyzacyju, zaklikaŭ KPB vyjści z KPSS (dla padstrachoŭki KPB była zarehistravana Ministerstvam justycyi BSSR 4 červienia 1991 h. pad №100 ), ale vykazaŭsia suprać nacyjanalizacyi majomaści KPB. A. Małafiejeŭ śćviardžaŭ, što majomaść była stvorana za košt členskich uznosaŭ i dachodaŭ ad vydavieckaj dziejnaści, a tamu «nikakich durnych zapachov v niej niet».
Mikałaju Dziemiancieju nie ŭdałosia ŭtrymacca na svajoj pasadzie. Kab zachavać tvar, staršynia Viarchoŭnaha Savieta zajaviŭ 25 žniŭnia 1991 h. ab svaim sychodzie nibyta na piensiju. Bolšaść deputataŭ zadavolili jahonuju prośbu šlacham elektronnaha hałasavańnia, tym samym parušyŭšy Časovy Rehłamient, pavodle jakoha staršynia parłamienta abiraŭsia i adklikaŭsia vyklučna šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ.
Adnak na hetym hromkija adstaŭki skončylisia. Sproba apazicyi abviaścić niedavier Prezidyumu Viarchoŭnaha Savieta była niaŭdałaj.
25 žniŭnia 1991 h. Viarchoŭny Saviet pryniaŭ takija rašeńni, jakija zrabili Biełaruś, z adnaho boku, sapraŭdy niezaležnaj. Ź inšaha boku, ŭ hetych rašeńniach prysutničali peŭnaja dvaistaść, vahańnie i navat jurydyčnyja chiby.
Rašeńni byli pryniaty ŭ formie pastanoŭ i zakonaŭ. Pastanovy nazyvalisia «Ab biahučym momancie», «Ab zabieśpiačeńni palityčnaj i ekanamičnaj samastojnaści Biełaruskaj SSR», «Ab departyzacyi orhanaŭ dziaržaŭnaj ułady i kiravańnia Biełaruskaj SSR, dziaržaŭnych pradpryjemstvaŭ, ustanovaŭ, arhanizacyi i ŭłasnaści Kamunistyčnaj partyi Biełarusi» i «Ab časovym prypynieńni dziejnaści KPSS-KPB na terytoryi Biełaruskaj SSR».
Pieršy arkuš pratakołu pasiedžańnia histaryčnaj niečarhovaj piataj siesii 25 žniŭnia 1991 h.
Pieršaja pastanova pryznavała niekanstytucyjnaść i antyzakonnaść HKČP, jahonych dziejańniaŭ i pastanovaŭ. Razam z tym u hetaj pastanovie mieła miesca «miakkaja» krytyka Prezidyuma, jaki «nie dał čiotkoj političieskoj ocienki» HKČP.
Pavodle druhoj pastanovy, va ŭłasnaść respubliki pieradavalisia ŭsie pradpryjemstvy, arhanizacyi i ŭstanovy sajuznaha značeńnia, jakija byli na jaje terytoryi. Adnak heta nie tyčyłasia tych, «rukovodstvo kotorymi pieriedano sohłasno zakonodatielstvu Biełorusskoj SSR sootvietstvujuŝim orhanam Sojuza SSR».
Treciaja pastanova zabaraniała stvareńnie i dziejnaść u orhanach dziaržaŭnaj ułady i ŭ dziaržaŭnych ustanovach, pradpryjemstvach i arhanizacyjach strukturaŭ KPB, a taksama hramadskich abjadnańniaŭ, jakija majuć palityčnyja mety. Adnačasova ŭsia partyjnaja ŭłasnaść (da śpiecyjalnaha vyrašeńnia ab dalejšym jaje statusie), a taksama ŭłasnaść ŁKSMB bralisia pad achovu, a karystańnie ŭradavaj i inšaj śpiecsuviaźziu hramadskim abjadnańniami, jakija mieli palityčnyja mety, zabaraniałasia.
Miž inšym pytańnie ab losie partyjnaj majomaści značna zaciahnułasia. Tolki 10 śniežnia 1991 h. Viarchoŭnym Savietam była pryniata pastanova, pavodle jakoj usia ruchomaja i nieruchomaja majomaść KPSS-KPB abviaščałasia dziaržaŭnaj. Na Saviet Ministraŭ i Nacyjanalny bank Biełarusi ŭskładvaŭsia abaviazak ciaham troch dzion uziać na ŭlik usie hrašovyja srodki, źmieščanyja ŭ bankach i inšych ustanovach na Biełarusi.
4 kastryčnika 1994 h. deputat z apazicyi BNF Halina Siamdzianava zrabiła aficyjny zapyt u Hienieralnuju prakuraturu Biełarusi nakont taho, kolki srodkaŭ było viernuta dziaržavie ŭ adpaviednaści z pastanovaj ad 10 śniežnia 1991 h. 7 listapada 1994 h. namieśnik Hienieralnaha prakurora Ivan Saščeka daŭ adkaz. Akazałasia, što na momant invientaryzacyi «napravlajuŝaja i rukovodiaŝaja siła sovietskoho obŝiestva», jakaja na Biełarusi naličvała kala 600 000 čalcoŭ, mieła tolki adzin valutny rachunak vydaviectva CK z 8999 dalarami ZŠA, miž inšym jak deputat Ihar Pyrch na niečarhovaj šostaj siesii Viarchoŭnaha Savieta 1 kastryčnika 1991 h. kazaŭ ab partyjnych miljardach.
Apošni arkuš pratakołu pasiadžeńnia niečarhovaj piataj siesii 25 žniŭnia 1991 h. za podpisam pieršaha namieśnika staršyni Viarchoŭnaha Savieta Stanisłava Šuškieviča.
Prajekt čaćviortaj pastanovy vyklikaŭ burnyja parłamienckija debaty. Apazicyja BNF nastojvała na adnaznačnaj zabaronie KPSS-KPB. Pa prapanovie Šuškieviča deputaty zaćvierdzili kampramisnuju pastanovu, u jakoj havorka išła ab časovym prypynieńni dziejnaści kampartyi. Heta było jurydyčnym nonsensam, bo tahačasnaje zakanadaŭstva Biełaruskaj SSR prapisvała albo likvidacyju jakoha-niebudź subjekta, to bok zakančeńnie dziejnaści, albo rearhanizacyju. Zhodna z pastanovaj pavinny byli być apiačatany pamiaškańni archivaŭ, sakretnaha spravavodstva, telefonnaj suviazi KPSS-KPB i ŁKSMB (u pačatku 1992 h. u respublikanskaj presie vybuchnuŭ skandał, źviazany, z tym, što z archiva CK KPB nieviadoma kudy źnikli asabistyja spravy «lidierov biełorusskich bolšievikov» Anatola Małafiejeva, Jafrema Sakałova i Alaksieja Kamaja).
Treba adznačyć, što biełaruskija ŭłady davoli paśladoŭna vykonvali pastanovu ab časovym prypynieńni dziejnaści KPSS-KPB. Tak, kali haradski Saviet narodnych deputataŭ h. Baranavičy Bresckaj vobłaści pryniaŭ 26 listapada 1991 h. rašeńnie ab rehistracyi Baranavickaj arhanizacyi kamunistaŭ, to Hienieralny prakuror Biełarusi Mikałaj Ihnatovič nakiravaŭ u harsaviet pratest, dzie havaryłsia, što padobnaja rehistracyja — sproba adradzić kamunistyčnuju partyju.
Debaty ad dalejšym statusie kampartyi razharnulisia na niečarhovaj šostaj siesii Viarchoŭnaha Savieta ŭ pačatku kastryčika 1991 h. Pa hetym pytańni ŭ parłamiencie kantrasna vyznačylisia dźvie linii. Adny — u bolšaści pradstaŭniki apazicyi BNF – ličyli, što treba nazaŭsiody zabaranić kamunistyčnyja struktury. Halina Siamdzianava zaklikała arhanizavać nad kampartyjaj trybunał pa typie Niurnbierhskaha. Jaje paplečnik Siarhiej Antončyk vobrazna paraŭnaŭ kampartyju ź biełaruskim sieryjnym zabojcam №1 Michasievičam: jak toj byŭ adnačasova dobrym siemjaninam i zabojcam, tak i kampartyja: spačatku arhanizavała «pierabudovu», a potym — pieravarot. Druhija deputaty (Anatol Niatylkin, Alaksandr Łukašenka, Dźmitryj Bułachaŭ i inš.) vystupali suprać zabarony kampartyi, nastojvali na tym, kab dać joj šaniec na abnaŭleńnie i strukturnaje vyznačeńnie na praciahu 1991 h. Adnak ni adna z pastanoŭ tady nie nabrała patrebnaj kolkaści hałasoŭ. Šuškievič navat prapanavaŭ vynieści hetaje pytańnie na refierendum.
Sprava vyrašyłasia tym, što sama hetaja pastanova ab časovym prypynieńni praisnavała adnosna niadoŭha i była admieniena Viarchoŭnym Savietam 3 lutaha 1993 h. pa inicytyvie deputata-kamunista Michaiła Kačana. Heta, darečy, padtrymaŭ deputat Alaksandr Łukašenka: «Priedłožienije Kačana nado prinimať, čtoby ispraviť svoju ošibku, kotoruju my dopustili połtora hoda nazad. A eto było tožie nie sovsiem zakonnoje riešienije. Pusť kommunisty na zdorovje diejstvujut, pusť ahitirujut za siebia. Narod vsie rasstavit na svoi miesta».
Praŭda, zaćviardžeńnie takoj pastanovy prajšło nie tak hładka i ŭdałosia tolki z treciaj sproby: staršyni Viarchoŭnaha Savietu Šuškieviču parłamienckaja bolšaść litaralna «vykruciła» ruki, i jon niekalki razoŭ vymušany byŭ stavić hetaje pytańnie na hałasavańnie.
Apazicyja BNF, jakaja vystupała rašuča suprać, raspaŭsiudziła zajavu, dzie havaryłasia, što admiena pastanovy — šlach da dyktatury.
Praz tydzień Zianon Paźniak apublikavaŭ artykuł «Pakarańnie» (Źviazda, 1993, 11 lutaha), u jakim rezka vykazvaŭsia pra balšavickuju partyju i asabista pra jaje pravadyra Uładzimira Lenina. Artykuł, u jakim źmiaščalisia fota chvoraha Lenina, vyklikaŭ šmatlikija (jak admoŭnyja, tak i stanoŭčyja) vodhuki čytačoŭ.
U adroźnieńnie ad KPB, biełaruski kamsamoł čakaŭ bolš ščaślivy los. 2 kastryčnika 1991 h. Viarchoŭny Saviet pryniaŭ rašeńnie, pavodle jakoha ŭ pastanovie ab departyzacyi ad 25 žniŭnia 1991 h. ŁKSMB bolš nie paminaŭsia. Tym samym za kamsamołam zachoŭvałasia jahonaja majomaść (kamsamolski kiraŭnik Kryŭdenka skardziŭsia deputatam, što ŁKSMB z majomaści maje tolki kancylarskija tavary), bieź jakoj dziejnaść hetaj arhanizacyi hublała ŭsialaki sens. Zaŭziatymi abaroncami kamsamołu tady vystupili deputaty Alaksandr Łukašenka i Anatol Labiedźka.
Razam za pastanovami Viarchoŭny Saviet 25 žniŭnia 1991 h. pryniaŭ i šerah zakonaŭ: «Ab niekatorych źmienach u sistemie orhanaŭ dziaržaŭnaha kiravańnia Biełaruskaj SSR» (sajuzna-respublikanskija MUS i KDB adychodzili pad vyklučnuju jurysdykcyju respubliki), «Ab uniasieńni źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ u Kanstytucyju (Asnoŭny Zakon) Biełaruskaj SSR» (artykuł 72 zamacoŭvaŭ pryjarytet biełaruskich zakonaŭ nad ahulnasajuznymi, artykuł 73 abviaščaŭ terytoryju respubliki niepadzielnaj i niedatykalnaj; źmianiałasia hłava 19 «Prakuratura»: u pryvatnaści, uvodziłasia pasada Hienieralnaha prakurora, jaki vybiraŭsia Viarchoŭnym Savietam na piać hadoŭ).
Kaniečnie, samym važnym aktam niečarhovaj piataj siesii ličycca zakon ad 25 žniŭnia 1991 h. «Ab nadańni statusu kanstytucyjnaha zakona Dekłaracyi Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR ab dziaržaŭnym suvierenitecie Biełaruskaj SSR». Pryniaćciu takoha zakona papiaredničali vostryja dyskusii. Mocnym šturškom da pryniaćcia zakona pasłužyli padziei na Ukrainie, jakaja 24 žniŭnia 1991 h. abviaściła ab svajoj niezaležnaści. Kijeŭ aficyjna zajaviŭ, što «etot šah priedpriniat, ischodia iz śmiertielnoj opasnosti, navisšiej nad Ukrainoj v śviazi s hosudarstviennym pierievorotom».
Ukrainski čyńnik istotna paŭpłyvaŭ na deputataŭ kansiervatyŭnych pohladaŭ. Naprykład, deputat Michaił Žebrak, jaki raniej davoli skieptyčna staviŭsia da idei niezaležnaści, zajaviŭ 25 žniŭnia 1991 h.: «Ja do včierašnieho dnia stojał za obnovlonnyj Sojuz, no sobytija na Ukrainie zastavlajut mienia sdiełať zajavlenije: nado prinimať etot zakon ili objavlať siebia zapadnym krajem v sostavie Rośsijskoj Fiedieracii. Druhoho vychoda niet, inačie Biełaruś nie budiet suŝiestvovať, Biełoruśsii absolutno nie budiet».
Parłamienckaja apazicyja BNF prapanavała davoli radykalny prajekt zakona, pavodle jakoha denansavaŭsia Sajuzny dahavor 30 śniežnia 1922 h., a ŭ adnosinach da ahulnasajuznaj ułasnaści vykarystoŭvaŭsia «nulavy» varyjant. Adnak byŭ pryniaty «pamiarkoŭny» prajekt, prapanavany Prezidyumam (Dekłaracyja nabyvała status kanstytucyjnaha zakona, a ŭ vypadkach, kali artykuły Asnoŭnaha Zakona BSSR supiarečyli z pałažeńniami Dekłaracyi, naležała kiravacca apošniaj).
U suviazi sa sprobaj dziaržaŭnaha pieravarotu rašeńniem Viarchoŭnaha Savieta 25 žniŭnia 1991 h. była stvorana Časovaja kamisija pa acency dziejańniaŭ členaŭ HKČP i padtrymaŭšych ich hramadska-palityčnych abjadnańniaŭ, orhanaŭ dziaržaŭnaj ułady, słužbovych asob i hramadzian.
Na siem vakantnych miescaŭ (pa słovach Bułachava, kamisija nie pavinna była pieratvarycca ŭ Kamitet narodnaha kantrolu) pretendavali 16 čałaviek. Členami kamisii stali nastupnyja deputaty: I. Pyrch, A. Daŭlud, Ł. Źvieraŭ, M. Marynič, M. Vasileŭski, A. Ściepanienka, P. Papoŭ. Mienavita jany nabrali bolšaść hałasoŭ. Pa łohicy ŭznačalić kamisiju byŭ pavinien A. Daŭlud, jaki atrymaŭ najbolšuju — 206 — kolkaść hałasoŭ. Adnak Daŭlud uziaŭ samaatvod, a staršynioj kamisii staŭ pradstaŭnik BNF Ihar Pyrch, za jakoha prahałasavała mienšaść — 151 — deputataŭ, ale jaki mieŭ bahaty vopyt pracy ŭ kampietentnych orhanach, u pryvatnaści, načalnikam adździeła achovy hramadskaha paradku ŭpraŭleńnia ŭnutranych spraŭ Homielskaha abłvykankoma.
Cikava, što Ihar Pyrch jašče 16 lipienia 1990 h. razam z deputatam Barysam Hiuntaram ahučyŭ u Viarchoŭnym Saviecie nastupnuju palityčnuju zajavu: «KPSS — eto nie partija, a voinstvujuŝij otriad, ili, jeśli chotitie, orhan, posłušnyj vole svoich hienierałov. Kurs KPSS naskvoź pronizan avantiurizmom i potierpieł očievidnoje bankrotstvo. Riezultatom etoho kursa byli i jesť rieprieśsii i hienocid, podavlenije diemokratičieskich svobod i voli ličnosti. KPSS stała hłavnym tormozom proischodiaŝiej v stranie pieriestrojki. Naiboleje konsiervativnym źvienom KPSS, my sčitajem, javlajetsia Kompartija Biełoruśsii, nałoživšaja svoi rieakcionnyje śledy na naš Vierchovnyj Soviet. V etoj časti my zajavlajem katiehoričieskij protiest suŝiestvujuŝiemu nasiliju i o svojom vychodie iz KPSS. My sčitajem, čto prodołžienije boŕby v riadach partii jesť nie čto inoje, kak samoobman i opravdanije svojej ličnoj nieriešitielnosti».
27 žniŭnia 1991 h. Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta zaćvierdziŭ śpiecyjalnuju pastanovu ab časovaj kamisii, jakaja atrymlivała davoli šyrokija paŭnamoctvy: mieła prava «privlekať» da svajoj pracy «narodnych dieputatov vsiech urovniej, śpiecialistov, dołžnostnych lic i hraždan» (za čas isnavańnia kamisii da jaje pracy byli dadatkova pryciahnuty 25 čałaviek), a taksama «niezamiedlitielnoho dostupa k dokumientam luboj važnosti i siekrietnosti vsiech hosudarstviennych i obŝiestviennych orhanov, orhanizacij i učrieždienij, raspołožiennych na tierritorii riespubliki». Akramia taho, słužbovyja asoby pavinny byli ŭsialak dapamahać kamisii, zabiaśpiečvać jaje čalcoŭ transpartam.
Na ščaście, u fondach Nacyjanalnaha archiva Respubliki Biełaruś zachavałasia bahataja spadčyna dziejnaści kamisii: pratakoły pasiadžeńniaŭ, roznaha rodu daviedki i tłumačalnyja zapiski, akty, rašeńni, pierapiska. Jak vynikaje z archivaŭ, pieršaje pasiadžeńnie kamisii adbyłosia 5 vieraśnia 1991 h., sama kamisija kančatkova skončyła pracu 17 śniežnia 1991 h. Usiaho adbyłosia dziesiać pasiadžeńniaŭ kamisii.
Na pieršym pasiadžeńni 5 vieraśnia 1991 h. była pastaŭlena nastupnaja zadača kamisii: «Dať političieskuju ocienku toj totalitarnoj sistiemie, kotoraja poddieržała putč, orhanizovať rabotu na miestach, po vsiem obłastiam sozdať rabočije hruppy i privlekať obŝiestviennyje orhanizacii i priedstavitielej raznych partij, dieputatov. Izučiť poziciju rukovodiaŝich rabotnikov, provieriť vsie horispołkomy obłasti, vsie haziety i UVD. Dla boleje słažiennoj raboty v každoj hruppie dołžien prisutstvovať rabotnik prokuratury».
Ź pieršych dzion svajoj pracy kamisija sutyknułasia ź vialikimi ciažkaściami, adkrytymi varožymi adnosinami asabliva z boku miascovych uładaŭ i pravaachoŭnych orhanaŭ. Istotnyja paŭnamoctvy kamisii akazalisia tolki na papiery: jaje členam vielmi časta prosta admaŭlali ŭ dostupie da nieabchodnaj infarmacyi. Da taho ž šmat chto z pryciahnutych asabliva na miescach vykarystoŭvaŭ kamisiju da źviadzieńnia asabistych rachunkaŭ z načalstvam.
Tym nie mienš, 16 listapada 1991 h. źjaviŭsia vynikovaja spravazdača kamisii. Jana składałasia z nastupnych raździełaŭ: «Obŝaja ocienka obstanovki v stranie», «O situacii, słoživšiejsia v Riespublikie Biełaruś», «Sobytija, priedšiestvujuŝije putču», «Vyvody» i «Priedłožienija».
U jakaści adnoj z hałoŭnych pryčynaŭ mahčymaści putču ŭ spravazdačy vystupali «žiostkoje podčinienije cientru osnovnych elemientov hosudarstviennoho ustrojstva, prioritiet viedomstviennych normativnych aktov nad zakonodatielstvom» a taksama «otsutstvije uprieždajuŝich mier so storony Vierchovnoho Sovieta i pravitielstva».
U spravazdačy kamisii ad 16 listapada 1991 h. praktyčna ŭsio vyšejšaje dziaržaŭnaje, partyjnaje i vajskovaje kiraŭnictva Biełarusi abvinavačvałasia ŭ padtrymcy putčystaŭ abo ŭ łajalnych adnosinach da ich: «Tri avhustovskich dnia dnia možno sčitať łakmusovoj bumažkoj, kotoraja projaviła istinnuju rasstanovku političieskich sił v riespublikie, pomohła śniať maski s rukovoditielej, na słovach radiejuŝich za diemokratiju, no chraniaŝich za pazuchoj uviesistyj bułyžnik».
Abvinavačvańni, u pryvatnaści, tyčylisia Prezidyuma i asabista jahonaha člena — namieśnika staršyni Viarchoŭnaha Savieta Vasila Šaładonava, jakomu prypisvali frazu: «Ja vieriu Janajevu».
Pa źviestkach kamisii, namieśnik ministra ŭnutranych spraŭ Kanstancin Płatonaŭ padpisaŭ zahad ab uzbrajeńni bajavych padraździaleńniaŭ aŭtamatyčnaj zbrojaj i śpiecsrodkami. MUS taksama abvinavačvałasia ŭ tym, što ŭvieś čas źbirała apieratyŭnyja zvodki ŭ dni putču, «fiksirovało každyj słučaj vystuplenija diemokratičieskich sił protiv diktatury». Naprykład, u materyjałach kamisii fihuravała apieratyŭnaja svodka MUS BSSR ab arhanizacyi 19 žniŭnia 1991 h. la Aršanskaha instrumientalnaha zavoda «po iniciativie priedsiedatiela profkoma ukazannoho priedprijatija Razumova N.Je.» niesankcyjanavanaha mitynhu suprać DKNS kolkaściu 150 čałaviek. U vyniku mitynh byŭ razahnany, a niekatoryja jahonyja ŭdzielniki fihuravali ŭ administracyjnym pratakole. Bolš taho, heta infarmacyja była nieadkładna pieradadziena ŭ MUS SSSR.
U rasparadžeńni kamisii akazałasia ahulnasajuznaja šyfrtelehrama, jakaja ŭ dni putču pastupiła ŭ štab Biełaruskaj vajskovaj akruhi: «Nie dopustiť proniknovienija ahitatorov i podstriekatielej na tierritorii voinskich častiej, učrieždienij i na korabli, maksimalno ispolzovať vsie sriedstva i mietody raboty pro razjaśnieniju pravilnosti provodimych HKČP mier». Anatol Kastenka pastaviŭ na joj asabistuju rezalucyju nastupnaha źmiestu: «Priniať miery, orhanizovať rabotu s ličnym sostavom po razjaśnieniju situacii (čriezvyčajnoje połožienije vviedieno v cielach prieodolenija hłubokoho i vsiestorońnieho krizisa, miežnacionalnoj i hraždanskoj konfrontacii)».
Zajava pradstaŭnikoŭ deputackaj hrupy BNF ab padziejach 19-21 žniŭnia 1991 h.
Padtrymka putčystaŭ inkryminavałasia nie tolki centralnym, ale i miascovym orhanam ułady. Jak vynikała sa spravazdačy, miascovyja saviety tolki piaci haradoŭ Biełarusi — Orša, Pinsk, Homiel, Navapołack, Salihorsk — kateharyčna asudzili HKČP. Astatnija harsaviety nie vykazali dosyć jasna svaju pazicyju albo prajavili łajalnaść da putčystaŭ. Naprykład, kamisija nastolki nacisnuła na staršyniu Mazyrskaha haradskoha Savieta I. Zamułku, što toj vymušany byŭ źviarnucca za abaronaj da S. Šuškieviča.
Asablivaja ŭvaha ŭ spravazdačy nadavałasia srodkam masavaj infarmacyi. Vysnovy rasśledavańnia byli nie na karyść apošnich. U pryvatnaści, u spravazdačy išła havorka pra toje, što «bolšaja časť haziet prodołžała ostavaťsia pod kontrolem partii i vypołniała socialnyj zakaz». Haziety, havaryłasia ŭ spravazdačy, albo stvarali vobraz voraha ŭ asobie BNF, albo («Znamia junosti») byli naohuł zabaronienyja. U spravazdačy padavalisia fakty nakont pravierki 91 haziety, 83 ź jakich «poddieržali putč, ispolzuja prijomy falsifikacii».
Tak, kamisija ŭvažliva pranalizavała artykuł viadomaha siońnia pansłavista i rusafiła, byłoha deputata Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi 13-ha sklikańnia i Pałaty pradstaŭnikoŭ niekalkich sklikańniaŭ Siarhieja Kaściana (tady pracavaŭ nastaŭnikam Mazyrskaha piedahahičnaha instytuta) pad nazvaj «Riefieriendum sostojałsia. Čto dalšie?», apublikavanaha ŭ časie putču ŭ adnym z numaroŭ «Žyćcia Paleśsia». U artykule aŭtar patrabavaŭ ad Harbačova «riešitielnych mier po ukriepleniju Sojuza, po privlečienii k otvietstviennosti lic, zanimajuŝich antisovietskoj propahandoj». Uvahu kamisii pryciahnuŭ vielmi niedvusenoŭny namiok Kaściana na vopyt amierykanskaha prezidenta Linkalna, jaki «pošioł na hraždanskuju vojnu i udieržał Juh v sostavie SŠA».
Abvinavačvańni byli nakiravany suprać Dziaržteleradyjo BSSR i Biełaruskaha telehrafnaha ahienctva, jakija ŭ tyja dramatyčnyja dni «nie pieriedali ni odnoho altiernativnoho, otličnoho ot HKČP matieriała, osuŝiestviv tiem samym informacionnuju błokadu Biełarusi». Tak, pa fakcie zakryćcia 20 žniŭnia 1991 h. papularnaj prahramy «Radyjofakt» u spravazdačy Kamisii havaryłasia, što «pieriedača była oformlena ritmičnoj muzykoj i po svojemu oformleniju nie sootvietstvovała proischodiaŝim v stranie sobytijam». Dziaržteleradyjo, akramia taho, z boku kamisii zakidalisia «otsutstvije čiotkich hraždanskich pozicij», najaŭnaść «prisposoblenčiestva i nieprofieśsionalizma».
Uvohule, kanstatavałasia ŭ spravazdačy, «biesprincipnyje žurnalisty niemało sdiełali dla podhotovki obŝiestviennoho mnienija k nieobchodimosti «tviordoj ruki», k opravdaniju lubych ekściessov, v tom čiśle i niekonstitucionnych».
U spravazdačy prapanoŭvałasia «obieśpiečiť usłovija dla riealnoho suvierienitieta, diecientralizirovať do razumnych priediełov apparat upravlenija i sokratiť jeho čiślennosť», a ŭ novaj Kanstytucyi zaćvierdzić normy, «zaprieŝajuŝije formirovať niepriedusmotriennyje v niej orhannyj hosudarstviennoj vłasti i upravlenija».
U pieršapačatkovym varyjancie spravazdačy mierkavałasia raspuścić respublikanskuju partyjnuju arhanizacyju, «kak elemient ustranionnoho, no nie diemontirovannoho miechanizma totalitarnoho upravlenija». Praŭda, paźniej hetaja žorstkaja farmuloŭka była zamieniena bolš miakkaj: «Razrabotať sistiemu pravovych mier po niedopuŝieniju vpried́ pojavlenija partij nieparłamientskoho (totalitarnoho) tipa i sraŝivanija partijnych i hosudarstviennych struktur».
Asobnym punktam u spravazdačy stajała pytańnie ab adchileńni sa svaich pasadaŭ łajalnych putčystam słužbovych asobaŭ: «Pośle provała putča vocariłaś obstanovka vopijuŝiej niespraviedlivosti v otnošienii tiech, kto otkazałsia podčiniťsia priestupnym zamysłam HKČP, osudił ich i okazałsia honimym, a takžie v otnošienii tiech, kto poddieržał putč, i, zanimaja klučievyje pozicii v hosudarstviennom i obŝiestviennom upravlenii, połučił pravo riešať sud́by ludiej».
Punkt №13 «Priedłožienij» spravazdačy hłasiŭ: «Sčitať nievozmožnym priebyvanije v zanimajemych dołžnostiach:
— Komandujuŝieho Biełorusskim vojennym okruhom Kostienko A. I.;
— Načalnika štaba Biełorusskoho vojennoho okruha Kozłovskoho P. P.;
— Člena Vojennoho Sovieta Biełorusskoho vojennoho okruha Novikova A. N.;
— Ministra justicii Riespubliki Biełaruś Dašuka Ł. A.;
— Zamiestitiela ministra justicii Riespubliki Biełaruś Łovčieho V. M.;
— Piervoho zamiestitiela ministra vnutrieńnich dieł Kovalova V. A.;
— Zamiestitiela ministra vnutrieńnich dieł Płatonova K. M.;
— Priedsiedatiela Hosudarstviennoho komitieta Riespubliki Biełaruś po tielevidieniju i radiovieŝaniju Stolarova A. H.;
— Načalnika upravlenija Sovieta Ministrov Riespubliki Biełaruś po voprosam prav hraždan, obŝiestviennoj biezopasnosti i oboronnoj raboty Daniłova H. I.;
— Priedsiedatiela Homielskoho obłastnoho Sovieta narodnych dieputatov Vojtienkova N. H.;
— Prokurora Homielskoj obłasti Havrilčika V. H.;
— Priedsiedatiela Mozyrskoho horodskoho sovieta narodnych dieputatov Zamułko I. D.;
— Riedaktora Ivacievičskoj rajonnoj haziety «Kastryčnik» Radiuka H. M.».
Nie ŭsie členy kamisii byli całkam zhodny ź jaje spravazdačaj. Tak, Michaił Marynič padpisaŭ spravazdaču z «osobym mnienijem»: «Ubrať punkt 13 o śniatii s dołžnostiej, tak kak komiśsija nie smohła v połnom objomie isśledovať konkrietnyje fakty učastija dołžnostnych lic v antikonstitucionnych diejstvijach na tierritorii Riespubliki Biełaruś. Eto možiet tolko sud. Priedłahaja osvoboždienije ot zanimajemych dołžnostiej, Vriemiennaja komiśsija vchodit v protivoriečije s Konstitucijej, sozdajot prieciedient raspravy po subjektivnym motivam».
Taksama z ahavorkami dakumient padpisali Pavieł Papoŭ («kromie punkta 13») i Alaksiej Ściepanienka («kromie punkta 13, chotia možno było by rassmotrieť vopros ob otvietstviennosti A. Kostienko i H. Daniłova»).
Nichto z asob, pieraličanych u p. 13, pa vynikach spravazdačy nie byŭ zvolnieny.
