3 žniŭnia ŭ Złučanych Štatach na 99-m hodzie žyćcia pamior Robiert Konkviest, brytanski historyk-savietołah, prazaik i paet.
Robiert Konkviest. Fota: NP Pictures
Robiert Konkviest uvajšoŭ u elitu mižnarodnaj supolnaści historykaŭ svajoj pracaj «Vialiki teror. Stalinskija čystki 30-ch». Kniha vyjšła ŭ 1968 hodzie, kali naša ŭvaha była pryciahnuta da Čechasłavakii, dzie pačałasia Pražskaja viasna, da Francyi, dzie adbyvalisia burnyja padziei, niepravamierna, pa-mojmu, nazvanyja revalucyjaj (heta była postmadernicskaja parodyja na revalucyju, bo ŭ joj nie ŭziaŭ udzieł rabočy kłas; potym mnohija «revalucyjaniery» stanuć reśpiektabielnymi buržua), da Niamieččyny, dzie pačała svaju dziejnaść Frakcyja Čyrvonaj Armii…
Užo nie pamiataju, u jakim hodzie ja pačuŭ praz hłušyłki hetaje proźvišča — Konkviest. Ale jašče raniej ja pačuŭ proźvišča Sałžanicyn i pračytaŭ «Adzin dzień Ivana Dzianisaviča». A jašče raniej słuchaŭ i čytaŭ inviektyvy Mikity Chruščova na adras Jazepa Kryvavaha.
Na šyrokuju hramadskuju dumku Zachadu nie paŭpłyvali publikacyi tych, chto prajšoŭ praz savieckija łahiery i turmy, u tym liku našaha Franciška Alachnoviča, i ŭciekačoŭ z Savieckaha Sajuza — takich, jak asabisty sakratar Stalina Barys Bažanaŭ i vysokapastaŭleny enkavedyst Valter Kryvicki. Navat zakryty dakład Chruščova na XX źjeździe (źmiest jaho chutka staŭ viadomy i ŭ SSSR, i ŭ Volnym śviecie) dy inviektyvy Chruščova na adras Stalina ŭ nastupnyja hady, vynas cieła Stalina z maŭzaleja (1961), paŭsiudnaje rujnavańnie pryžyćciova pastaŭlenych pomnikaŭ jamu nie ŭčyniła piervarotu ŭ hramadskaj dumcy Zachadu. I praca Robierta KonKviesta taksama.
Pieravarot u hramadskaj dumcy Zachadu ŭčyniŭ «Archipiełah HUŁAH» Alaksandra Sałžanicyna. Rasijski piśmieńnik i daśledčyk pakazaŭ terarystyčnuju sutnaść balšavickaha režymu na ŭsich etapach jaho isnavańnia. Ad siabie dadam: režym zastavaŭsia terarystyčnym i pry Harbačovie. Nahadajem tut pra śmierć dysidenta Anatola Marčanki ŭ śniežni 1986 h., pra ałma-acinskija, tbiliskija, vilenskija i ryžskija padziei 1986—1991 hh. Nie mienš pakazalna, što pieršaje savieckaje vydańnie «Archipiełaha HUŁAH» było ažyćcioŭlena tolki niezadoŭha da «śmierci» KPSS — u 1990 h.
I zrobim tut istotnuju ahavorku. Viedama, pieraśled Alaksandra Sałžanicyna savieckim režymam adyhraŭ nie apošniuju rolu ŭ tym, što «Archipiełah HUŁAH» pryciahnuŭ uvahu šyrokaj aŭdytoryi. Ale revalucyjnaje ŭździejańnie hetaha daśledavańnia było b niemahčymaje, kali b nie było ŭsich papiarednich publikacyj, asabliva dakłada i inviektyvaŭ Mikity Chruščova, kali b nie było «Vialikaha teroru» Robierta Konkviesta. Znoŭ ža, nielha nie adznačyć, što ŭ Savieckim Sajuzie «Vialiki teror» ubačyŭ śviet tolki pierad samym jaho skonam — u 1991 h., i nie ŭ Maskvie, a ŭ Ryzie.
Možna tolki škadavać, što R. Konkviest daŭ svajoj knizie zahałovak «The Great Terror»(u pierakładzie na rasijskuju «Bolšoj tierror»). Heta dazvoliła vialikaj kolkaści prasavieckich i postsavieckich historykaŭ adnieści paniaćcie «vialiki teror» tolki na 1936–1938 hh. — na čas maskoŭskich pracesaŭ i radykalnaj eliminacyi partyjna-savieckaj elity.
Nasamreč my bačym u historyi balšavickaha režymu try chvali vialikaha teroru, abo try vialikija terory: pieryjadu hramadzianskaj vajny, Kranštackaha, Tamboŭskaha, Słuckaha dy inšych paŭstańniaŭ (1917—1921), pieryjadu sucelnaj kalektyvizacyi sielskaj haspadarki, «likvidacyi kułactva jak kłasa» i Haładamoru (1930—1933), i pieryjadu sucelnaj likvidacyi astatkaŭ apazicyi i hvałtoŭnaj ratacyi partyjna-savieckich kadraŭ (1936—1938), kali teror byŭ u značnaj miery skiravany suprać siabraŭ terarystyčnaj partyi.
Paźniej R. Konkviest vydaŭ pracu «Žnivo smutku: Savieckaja kalektyvizacyja i teror hoładam» («The Harvest of Sorrow. Soviet Collectivization and the Terror-famine». London. 1986), pierakładzienuju na ŭkrainskuju i rasijskuju movy. Takim čynam, historyk daśledavaŭ i Druhi (kali iści ŭ chranałahičnym paradku) vialiki teror, kali balšaviki ažyćciaŭlali stratacyd (likvidacyja sialanstva jak kłasa i pieratvareńnie jaho ŭ kłas kałhaśnikaŭ u maštabach usiaho SSSR) i hienacyd (likvidacyja asnovy ŭkrainskaj – jašče pieravažna sialanskaj — nacyi). Davodzicca škadavać, što hetaja praca «Žnivo smutku» nie biarecca pad uvahu, kali havorka idzie pra vialiki balšavicki teror.
U svaich pracach R. Konviest mała nadaŭ uvahi Biełarusi. Mahčyma, z pryčyny niaviedańnia našaj movy, niedastupnaści krynic i jakich inšych pryčyn. Ale možna skazać, što historyki Biełarusi adčuli kali nie niepasredny, dyk apasrodkavany ŭpłyŭ brytanskaha historyka. Raścisłaŭ Płatonaŭ, Uładzimir Michniuk, Vital Skałaban, Uładzimir Adamuška, Anatol Vialiki, Michaił Kaściuk dy inšyja niamała zrabili dla publikacyi krynic i dla asensavańnia taho, što čyniłasia ciaham 1917—1939 hh. Nielha nie adznačyć tut i pracu Leanida Marakova, jaki pakazaŭ nie tolki chvali teroru davajennaha času, ale i vialiki teror pieryjadu Druhoj suśvietnaj vajny (1939—1941) u Zachodniaj Biełarusi dy vialiki teror 1944—1947 hh. Uspomnim i aryšty «paŭtornikaŭ» — ludziej, jakija adbyli svaje terminy, viarnulisia na radzimu i znoŭ byli źniavolenyja.
Na žal, daśledavańni ŭ hetaj halinie nie ŭchvalajucca i nie zaachvočvajucca aficyjnymi instytucyjami Biełarusi, tamu nie nosiać sistemnaha charaktaru. Taja praca, jakuju viali R. Konviest, A. Sałžanicyn, viali i viaduć našy ajčynnyja daśledčyki, jašče dalokaja ad zaviaršeńnia.
