Adnych jana zadavalniaje, druhich — razdražniaje. Pasprabujem, nie dajučy emacyjanalnych acenak, abjektyŭna razabracca, nakolki takaja sistema łacinizacyi prydatnaja dla pieradačy biełaruskich proźviščaŭ, pakolki hetaje pytańnie apošnim časam aktyŭna abmiarkoŭvajecca hramadskaściu i śpiecyjalistami.
Dakumient, pavodle jakoha niepasredna ažyćciaŭlajecca tranślitaracyja proźviščaŭ, maje nazvu: «Ałhoritm
Najpierš uzhadajem asnoŭnyja kryteryi, jakim pavinna adpaviadać sistema tranślitaracyi, pryznačanaja dla zabieśpiačeńnia zadač mižnarodnych znosin. Heta — niejtralnaść, adnaznačnaść, zvarotnaść, tradycyjnaść.
Niejtralnaść praduhledžvaje razumieńnie sistemy łacinizacyi nasielnictvam usich łacinamoŭnych krain. Dziejučyja ž praviły zapisu biełaruskich proźviščaŭ łacinkaj vuzka aryjentavanyja tolki na anhłamoŭnyja krainy. Tamu pračytańnie tranślitaravanych biełaruskich proźviščaŭ z pazicyi inšych niesłavianskich i słavianskich moŭ z łacinskaj hrafičnaj asnovaj daje roznyja vyniki. Naprykład, proźvišča Abanovich (Abanovič) italjaniec pračytaje jak Abanovik, niemiec jak Abanovich, francuz jak Abanoviš.
Pad adnaznačnaściu praktyčnaj tranślitaracyi majecca na ŭvazie najaŭnaść tolki adnaho ekvivalenta dla adnaho zychodnaha znaka. U isnujučaj ža sistemie hety pryncyp da kanca nie vytrymany: znak y ŭžyvajecca dla pieradačy j i y, a taksama vykarystoŭvajecca ŭ składzie dyhrafaŭ yo, yi, yu, ya, ye; litary t, s, h akramia taho, što słužać ekvivalentami dla t, s, h i adnačasova ŭvachodziać u skład dyhrafaŭ dla abaznačeńnia c, ž, č, š, ch (ts, zh, sh, sh, kh). Litara h u roznych pazicyjach pieradajecca praz h i g.Da taho ž sistema linhvistyčna niepaśladoŭnaja: zyčnyja ŭ joj pieradajucca na anhlijskaj asnovie, a hałosnyja — na słavianskaj.
Zvarotnaść aznačaje mahčymaść ažyćciavić dakładnaje advarotnaje ŭznaŭleńnie tranślitaravanych formaŭ. U ramkach ža dziejučaj sistemy łacinizacyi nie kožny biełarus bieź śpiecyjalnaj padrychtoŭki zmoža vyznačyć zychodny vyhlad biełaruskaha proźvišča ad łacinaaformlenych napisańniaŭ typu Abdziushau (Abdziušaŭ), Ablazhey (Abłažej), Tsykhun (Cychun), Vyunou (Vjunoŭ), Buryan (Burjan), Pyryeu (Pyrjeŭ), Ivaniy (Ivanij) i pad.
Tradycyjnaść sistemy łacinizacyi prajaŭlecca,
U cełym vychodzić, što pryniataja dla pieradačy biełaruskich proźviščaŭ łacinka nie adpaviadaje pryncypovym patrabavańniam da aptymalnaj sistemy łacinizacyi.
Prakamientujem i asobnyja kankretnyja praviły ałharytmu:
Niekatoryja praviły sfarmulavany tak, što pry advarotnym uznaŭleńni tranślitaravanych proźviščaŭ nie vyklučany roznačytańni. Tak, paralelnaje ŭžyvańnie znaka u dla abaznačeńnia biełaruskich litar ŭ, u i ju (u spałučeńniach yu i iu), pryvodzić da taho, što, naprykład, proźvišča Ilyushyn moža być retranślavana jak Iljušyn, Ilušyn, Iłyŭšyn. Pieradača i paśla apostrafa, miakkaha znaka i ŭ nieskładovaha praz yi nivieluje adroźnieńni pamiž tranślitaravanymi proźviščami typu Marjin i Maryin (na łacincy adnolkava Maryin), Burjinski i Buryinski — Buryinski.
Nieabaznačeńnie pamiakčalnaha miakkaha znaka pravakuje nieraspaznavalnaść tranślitaravanych proźviščaŭ typu Mamonkin (Mamonkin i Mamońkin), Sapunko (Sapunko i Sapuńko),Semiankou (Siemiankoŭ i Siemiańkoŭ). U proźviščy ž kožnaja litara — značymy znak, strata ci zamiena adnaho ź jakich pryvodzić da źjaŭleńnia novaj imienałahičnaj adzinki. A heta niaredka vyklikaje nieparazumieńni i navat prablemy jurydyčnaha charaktaru.
Vykarystańnie dyhrafaŭ pry pieradačy niekatorych litar (zh — ž, ch — č, sh — š, ts — c, kh — ch) stvaraje značnyja ciažkaści pry raspaznavańni vypadkaŭ ich užyvańnia dla abaznačeńnia adnoj biełaruskaj litary i dźviuch. Jak, naprykład, pravilna pračytać proźviščy typu Zhuk - Žuk ci Zhuk, Shyrko - Šyrko ci Shyrko?
Tranślitaracyja proźviščaŭ ź litaraj je ŭvohule pieratvarajecca ŭ hałavałomku. Pavodle praviłaŭ ałharytmu, užyvańnie znakaŭ ije abo jepastaŭlena ŭ zaležnaść ad najaŭnaści abo adsutnaści amanimičnych (!) varyjantaŭ proźvišča: Tarasjevič pavinna pieradavacca jak Tarasievich u vypadku, kali jość proźvišča Tarasevič, i jak Tarasevich, kali takoha suadnosnaha varyjanta niama. Tut paŭstaje niekalki pytańniaŭ. Pierš za ŭsio vyklikaje sumnieńnie pravamiernaść užyvańnia termina amanimija ŭ dačynieńni da antraponimaŭ. Pryviedzienyja ŭ jakaści ilustracyi proźviščy Tarasievič i Tarasevič — heta nie amonimy, a roznyja samastojnyja imienałahičnyja adzinki. Kali ŭsio ž dapuścić isnavańnie źjavy amanimii ŭ śfiery anamastyki, tady nie jasna, jakim čynam pry adsutnaści zvodnaha daviednika biełaruskich proźviščaŭ možna vyjavić najaŭnaść amanimičnych proźviščnych varyjantaŭ.I navat kali, dapuścim, dakładna viadoma, što proźvišča nie maje tak zvanaha amonima, usio roŭna zastajucca prablemnyja momanty. U takoj situacyi ŭ ałharytmieprapanujeccapieradavać je paśla zyčnych praz je: Zaleski ad Zaleski. Ale litaralna takaja ž rekamiendacyja dajecca dla tranślitaracyi litary e: Sheiko ad Šejko. Atrymlivajecca, što zapisvajučy łacinkaj proźviščy z je i e, vielmi ciažka «patrapić u praviła», a značyć ich łacinskaje afarmleńnie budzie nie narmatyŭnym, a intuityŭnym.
A adsutnaść śpiecyjalnaha znaka dla pieradačy biełaruskaha huka [ŭ] i abaznačeńnie jaho ŭ łacincy praz u viadzie faktyčna da straty admietnaj biełaruskaj fanietyčnaj asablivaści ŭ łacinskim varyjancie imionaŭ i proźviščaŭ i nadaje im niebiełaruskaje hučańnie: Zharykau (Žarykaŭ), Zubau (Zubaŭ), Praskouya (Praskoŭja).
U cełym značnaja kolkaść vyklučeńniaŭ i ŭdakładnieńniaŭ analizujemaha ałharytmu robiać praces tranślitaracyi vielmi składanym navat dla linhvistaŭ. Dla supracoŭnikaŭ ža pašpartnych stałoŭ, jakija jakraz praktyčna i zajmajucca pieravodam proźviščaŭ na łacinku i nie majuć śpiecyjalnaj fiłałahičnaj padrychtoŭki, takaja zadača moža ŭvohule akazacca nie pad siłu. A nie mienš jurydyčna važnaja advarotnaja apieracyja ŭznaŭleńnia tranślitaravanych proźviščaŭ u šerahu vypadkaŭ pieratvarajecca ŭ razhadvańnie šyfroŭki. Na naš pohlad, usie prablemy isnujučaj sistemy łacinizacyi ŭłasnych imionaŭ i proźviščaŭ vyklikany tym, što hetaja sistema zasnoŭvajecca na hraficy, arfahrafii i tradycyjach adnoj kankretnaj łacinapišučaj movy (u našym vypadku — anhlijskaj). Kab skłaści ałharytm
Biełarusy, u paraŭnańni ź inšymi narodami z kiryličnym nacyjanalnym ałfavitam, znachodziacca u značna lepšaj situacyi. Nam nie treba stvarać svoj varyjant łacinki. U historyi biełaruskaj movy byŭ dastatkova praciahły pieryjad, kali łacinka (paralelna z kirylicaj) vykarystoŭvałasia ŭ jakaści nacyjanalnaj hrafiki — heta
Adznačym, što siońnia isnuje praktyka prymianieńnia tradycyjnaj łacinki dla pieradačy biełaruskich hieahrafičnych nazvaŭ. Taki sposab tranślitaracyi zaćvierdžany ŭ «Instrukcyi pa tranślitaracyi hieahrafičnych nazvaŭ Respubliki Biełaruś litarami łacinskaha ałfavita» (zarehistravanaja ŭ Nacyjanalnym rejestry pravavych aktaŭ Respubliki Biełaruś
Zrazumieła, što zamianić anhlizavany varyjant łacinki, jaki znajšoŭ aficyjnuju prapisku ŭ sučasnych biełaruskich pašpartach, zusim nie prosta. Heta nie čysta fiłałahičnaje pytańnie, a zadača dziaržaŭnaha ŭzroŭniu. Adnak raspačynać rabotu pa ŭdakładnieńni pryncypaŭ łacinskaj pieradačy biełaruskich proźviščaŭ, možna i treba.
Na zakančeńnie chaciełasia b pryvieści cikavy fakt. U amierykanskim horadzie Bostanie na pomniku Tadevušu Kaściušku, kiraŭniku Polskaha paŭstańnia 1794 hoda, udzielniku vajny za niezaležnaść Paŭnočnaj Amieryki
(Bolš padrabiaznaja viersija artykuła ŭ časopisie «Rodnaje słova» za 2007, № 6)
