Балтыйскі ласось ідзе на нераст
На календары — пачатак зімы. Да гэтага часу ў прытоках Віліі на захадзе Беларусі практычна скончаны нераст балтыйскіх (атлантычных) ласосяў. Сёння навукоўцы і валанцёры падводзяць вынікі назіранняў за сезонам нерасту. Колькі рыбіных гнёздаў ім удалося ўлічыць у гэтым годзе, будзе вядома крыху пазней. Але ўжо сёння можна сцвярджаць: нераст прайшоў добра.
Дзіўныя рыбы-падарожніцы прарабілі велізарны шлях з Балтыйскага мора ў прытокі Віліі, да месцаў сваіх нерасцільняў, каб працягнуць род. Так загадвае ім кліч прыроды і продкаў, якія стагоддзямі рабілі тое ж самае.
Неверагодна, але менавіта маленькія беларускія рэчкі ў Астравецкім раёне — месца нараджэння сотняў тысяч атлантычных ласосяў. Сюды супраць цячэння імкнуцца, выбіваючыся з сіл, дарослыя ласосевыя рыбы (атлантычны ласось і кумжа), адсюль пасля «скочваюцца» ў Балтыйскае мора падрослыя маляняты.
Так было не заўсёды, бо раней арэалам пасялення кумжы і балтыйскага ласося на тэрыторыі Беларусі былі буйнейшыя рэкі, якія непасрэдна ўпадаюць у Балтыйскае мора — Дзвіна і Нёман. Аднак пасля будаўніцтва плацін на Дзвіне і Нёмане, а таксама будаўніцтва Ковенскай гідраэлектрастанцыі ласосевыя не змаглі больш падымацца для нерасту ў вярхоўі гэтых рэк.
Адзіны натуральны міграцыйны шлях да нерасцільняў у Літве і Беларусі для ласосяў застаўся праз Вілію, якая ўпадае ў Нёман ніжэй за плаціну ГЭС.
Уверх і ўніз па цячэнні ракі
Сёння, каб дабрацца да месцаў размнажэння і адкласці ікру, ласось пераадольвае больш за 600 кіламетраў супраць цячэння па тэрыторыі Літвы і Беларусі. Па дарозе ён раз-пораз сустракае заторы на рэках, яму даводзіцца выжываць ва ўмовах іх пастаяннага забруджвання чалавекам, а таксама пазбягаць рук браканьераў, якія не супраць паласавацца рэдкай у нашых краях рыбай.
Балтыйскі ласось ідзе на нераст у цэнтры Вільні. Восень 2023 года. Фота — Сяргей Плыткевіч
Знясільваючы штогадовы шлях ласосевых з мора ў прэсныя воды рэк — асаблівасць іх жыццёвага цыклу. Прэсная вада пэўнай тэмпературы — ідэальнае месца для таго, каб адкласці ікру ў нераставых гнёздах. Падрослыя ў беларускіх рэках маляняты ласосевых плывуць уніз па цячэнні, у мора, з якога іх бацькі прыйшлі на нераст.
Тыя з іх, што выжывуць, зноў вернуцца ў Беларусь. Іншых месцаў для нерасту ў іх прыродзе проста не закладзена. Таму так важна захаваць нерасцільні гэтых відаў рыб у Віліі і яе прытоках. У адваротным выпадку мы проста страцім беларускую частку натуральнай папуляцыі ласосевых.
І хай наша беларуская папуляцыя дзікага ласося не вельмі вялікая — яна ўсё адно ўносіць немалы ўнёсак у падтрыманне яго папуляцыі ва ўсім Балтыйскім басейне.
Дзе «гняздуецца» ласось?
На сённяшні дзень ласось і кумжа нерастуюць як у самой Віліі, так і ў яе прытоках — рэках Тартак, Сянканцы, Дудцы і Кямеліне. Іх з цяжкасцю можна знайсці на карце, але браканьеры дакладна ведаюць, дзе шукаць высакародную балтыйскую рыбу.
Больш за ўсё ласосевыя любяць нераставаць у рацэ Тартак. Улік нераставых гнёздаў там вядзецца з 1999 года. У 2008 годзе навукоўцы налічвалі на рацэ каля 10 гнёздаў кумжы, а ў апошнія 2-3 гады іх стала каля 70.
Каб абараніць і захаваць беларускую папуляцыю ласосевых, каля 15 гадоў таму экалагічныя грамадскія арганізацыі, беларускія навукоўцы, дзяржаўныя прыродаахоўныя структуры пачалі рабіць разнастайныя намаганні. Грамадскія арганізацыі і валанцёры позняй восенню ставілі намёты ўздоўж рэк і літаральна ахоўвалі ласося падчас нерасту. Экалагічныя актывісты арганізоўвалі патруляванне ручаёў, разбіралі завалы і плаціны на шляху рыбы, расчышчалі ад пяску камяністыя ўчасткі, дзе нераставала рыба.
Аляксандр Дарашэвіч, гаспадар аграсядзібы «Камарышкі» — адзін з валанцёраў, якія дапамагаюць рыбе захавацца. Ён сочыць, каб бабровыя плаціны не стваралі перашкод на шляху рыбы да нерасцільняў.
Таму кожны год перад нерастам, які пачынаецца прыблізна ў пачатку лістапада, ён з іншымі валанцёрамі правярае рэкі і разбірае бабровыя плаціны, адкрываючы рыбам дарогу.
Бабрам, вядома, дадаецца працы, але ў цэлым такое ўмяшанне чалавека для іх бяспечнае. А вось рыбам, знясіленым доўгай дарогай на нераст, гэтая дапамога людзей прыходзіцца вельмі дарэчы.
Дадатковы выклік — БелАЭС
Але пакуль адныя людзі спрабуюць незаконна здабыць ласося, а іншыя робяць усё магчымае, каб яго захаваць, з'явілася яшчэ адна праблема, якая патэнцыйна ўяўляе небяспеку для папуляцыі беларускіх ласосяў. І імя ёй — Беларуская атамная станцыя.
БелАЭС размяшчаецца ў басейне Віліі, адтуль жа арганізаваны забор вады для ахаладжэння рэактараў станцыі. І гэта можа стаць праблемай.
Экалагічныя актывісты папярэджваюць: калі нагрэтую рэактарам ваду з АЭС будуць скідаць у раку, гэта можа быць пагібельным для размнажэння рыбы.
Для нармальнага размнажэння ласосю патрэбная халодная, узбагачаная кіслародам вада. У адваротным выпадку ікра проста загіне.
Яшчэ адна праблема беларускага ласося — глабальнае змяненне клімату. Так, сёлета цёплы кастрычнік адсунуў пачатак нерасту. Па назіраннях навукоўцаў, гэтым летам вада ў Віліі была цяплейшай і зелянейшай, чым звычайна. Цяплейшай і зелянейшай была вада і ў Вілейскім вадасховішчы, што таксама ўплывае на малыя рэкі рэгіёна.
І хоць у цэлым праблемы балтыйскага ласося і кумжы ў рэках Беларусі застаюцца ранейшымі — перашкоды на шляху нерасту і браканьеры — з гэтым навукоўцы і актывісты ўжо навучыліся спраўляцца. Чаго, вядома ж, нельга сказаць пра змяненне клімату і ўздзеянне атамнай станцыі.
Чытайце таксама:
Ласось: шляхетная рыба беларускай поўначы
Вырашчаны на сушы ласось набірае папулярнасць у ЗША
Мінтай, хек, скумбрыя… Якую рыбу любяць беларусы і адкуль яе прывозяць?
