Светлым велікодным днём завітаў я аднойчы на кватэру да пісьменніка Уладзіміра Дамашэвіча. Чалавека з моцнай беларускай сарцавінай, дужа мною паважанага — за смелыя выступы ў абарону роднай мовы. За іх ён пры савецкай уладзе доўгі час хадзіў з біркай «нацыяналіста». І — не спяшаўся апраўдвацца.
Мог нават паіранізаваць з гэтай нагоды дзе-небудзь на пісьменніцкім пленуме ці з’ездзе: «Калі я гавару дома, на рабоце, на вуліцы, у краме па-беларуску — мяне называюць нацыяналістам. Калі я хачу, каб на роднай мове гаварылі ўсе беларусы, якія жывуць у рэспубліцы, то я — нацыяналіст у квадраце. А калі, Божа беражы, я хачу, каб па-беларуску навучыліся гаварыць усе, хто прыехаў да нас і даўно жыве ў Беларусі, то я — нацыяналіст у кубе».
Дык вось, сядзім мы з «нацыяналістам у кубе» ў ягоным прасторным кабінеце, п’ем гарбату на зёлках. Маю ўвагу прыцягваюць паліцы, шчыльна застаўленыя пульхнымі папкамі. Хвалю гаспадара за ўпарадкаваны архіў, але Уладзімір Максімавіч адмоўна хітае галавой і гукае ў глыбіню кватэры: «Галя, тут тваёй калекцыяй цікавяцца!»
Фота з фэйсбука Міхася Скоблы
Неўзабаве зычлівая гаспадыня кладзе перада мной на стол адну з папак. У ёй — альбом з узорамі велікодных пісанак. Іх шмат, у мяне ажно вочы разбягаюцца. Пытаюся ў спадарыні Галіны — колькі ж пісанак у вашай калекцыі?
Адказ мяне проста агаломшыў — «500 альбомаў па 500 узораў у кожным, усяго 250 000 пісанак». Дзвесце пяцьдзясят тысяч! І кожны ўзор трэба было прыдумаць (малюнкі не паўтараюцца), карпатліва вымаляваць рознакаляровымі фарбамі!
Разглядаў я тую ўнікальную калекцыю і дзіву даваўся. То хвалістыя пасачкі, то фігурныя палоскі, то крыжападобныя кветкі бэзу, то васількі, бо ж нездарма ў народзе казалі: няма цвяточка над васілёчка. Трапілі на пісанкі і браты нашы меншыя — кураняты, галубкі, коцікі, зайчыкі, сабачкі (валачобныя яйкі аздабляліся такімі малюнкамі, каб пацешыць дзяцей).
На некаторых пісанках чытаю надпісы «Хрыстос уваскрос!», трапляюцца і незразумелыя літары ВА. «Гэта скарочана Вясёлага Алілуя, — тлумачыць майстрыца. — А галоўны колер на пісанках — чырвоны. Ён сімвалізуе жыццё, сімвалізуе з мёртвых паўстанне Ісуса Хрыста».
Як зачараваны, не заўважаючы часу, сядзеў я над тымі пісанкамі — падоўжанымі, папярэчнымі і ўскоснымі. З надпісамі на розных мовах — каб віншаваць з Вялікаднем замежнікаў.
Аказваецца, Галіна Дамашэвіч у свой час закончыла Інстытут замежных моў, таму беспамылкова надпісвае пісанкі па-нямецку і па-польску, муж дапамагае зрабіць надпісы па-французску, сын — па-чэшску, унучка — па-іспанску.
Майстрыца весела прыгадвае, як муж аднойчы пайшоў з яе пісанкамі да Уладзіміра Караткевіча. Ну, пахрыстосаваліся яны належным чынам, разгавеліся. Уладзімір Максімавіч вазьмі і прапануй Уладзіміру Сямёнавічу закусіць жончынымі пісанкамі. Той рашуча запярэчыў — гэта ж творы мастацтва!
А назаўтра ў кватэры Дамашэвічаў прагучаў тэлефонны званок: «Гэта Караткевіч. Мілая кабетка, ты сама не ведаеш, што робіш! Ты ж працягваеш амаль страчаную традыцыю. Трэба неадкладна рыхтаваць выставу!»
Адзіная ў гісторыі Беларусі выстава пісанак адбылася, праўда, значна пазней. Дапамог яе зладзіць у Чырвоным касцёле ксёндз Уладзіслаў Завальнюк. Захопленыя наведнікі запоўнілі сваімі водгукамі цэлы сшытак, майстрыца атрымала падзячныя лісты з замежных краін. І — зваблівыя прапановы. З Польшчы напісаў адзін мастацтвазнаўца: «У нас у Гайнаўцы ёсць Беларускі музей, там вашай калекцыі — самае месца». Падобная прапанова прыйшла і з Літвы: «Этнаграфічны музей гатовы набыць вашы пісанкі, назавіце цану». Але Галіна Дамашэвіч не захацела прадаць свае творы за мяжу.
Наведаў выставу і тагачасны міністр культуры Беларусі. Адразу прызнаўся, што міністэрства не мае грошай, каб выкупіць калекцыю. Майстрыца пагадзілася аддаць яе бясплатна, але з умовай — каб было знойдзена адпаведнае памяшканне. Памяшкання не знайшлося…
Амаль семдзесят гадоў з пэндзлікам у руцэ стварала сваю калекцыю Галіна Дамашэвіч. А пачалося яе захапленне пісанкамі ў далёкім 1935 годзе, калі яна з бацькам трапіла на кухню Радзівілаў у нясвіжскім палацы і ўпершыню пабачыла расфарбаваныя рознымі ўзорамі яйкі. Дзяўчынка паспрабавала паўтарыць тыя ўзоры дома. А праз чатыры гады на іхняй Клеччыне (як і па ўсёй Беларусі) раскулачвалі хутары, многія сем’і былі вывезеныя ў Сібір. Бацька Галіны знайшоў на разбураным хутары сшытак з узорамі пісанак і перадаў яго дачцэ са словамі: «Там у Сібіры пагінуць нашы майстры, то трэба пераймаць іхняе мастацтва, трэба іх памінаць».
І дачка Галіна памянула тых загіблых на чужыне невядомых землякоў — 250 000 разоў! Ці не пра такую малітву кажуць, што яна нябёсы прабівае?
На развітанне Уладзімір і Галіна Дамашэвічы ўпіхнулі мне ў кішэню некалькі велікодных яек. Дзівосных пісанак і так проста — чырвоных крашанак. Сказалі — традыцыя, валачобнае, і адмаўляцца нельга.
Паехаўшы назаўтра на сваю родную Зэльвеншчыну, я тымі яйкамі-дарункамі на дзіва ўсім размалаціў біткі братоў, швагерак і пляменнікаў. Аказалася, Дамашэвічы ўзычылі мне сапраўдных мацакоў. Ажно шкада было іх на закусь пускаць — як і Караткевічу…
Даўно ўжо няма на свеце маіх старэйшых сяброў. Сышлі яны неяк ціхутка, адно за адным. Што ж, квецень жыцця асыпаецца хутка, як яблыневыя пялёсткі ў траўні. Часам я здымаю з паліцы і перачытваю кнігі Уладзіміра Дамашэвіча «Камень з гары» і «Кожны чацвёрты», якія ён мне падараваў. І згадваю цудоўныя пісанкі яго жонкі Галіны, якімі яна памінала загінулых у Сібіры суайчыннікаў…
Чытайце таксама:
«У ягонай хаце ў куце стаяў посах Коласа, на стале — чарка Купалы… Антураж!»
«Бач, нават яны ў трох соснах заблукалі». Вядомы мовазнаўца ў архівах КДБ меў «невядомы далейшы лёс»
