Улады Кітая хочуць дабіцца «геномнага суверэнітэту». Фота: Getty Images
Як піша CNN, Кітай з яго насельніцтвам 1,4 мільярда чалавек можа ўяўляць сабой скарбніцу генетычных даных для распрацоўкі новых метадаў лячэння хвароб. Краіна ўкладвае мільярды даляраў у распрацоўку новых метадаў лячэння раку, наватарскіх лекаў і вакцын.
Вялікая колькасць генетычных даных ужо існуе ў біябанках і даследчых цэнтрах па ўсім Кітаі. Але, у адрозненне ад шматлікіх заходніх краін, якія абавязаліся адкрыць інфармацыю для глабальнага абмену, апошнія гады ўлады Кітая пастрожылі кантроль за замежным доступам да гэтых даных.
Бум біялагічных навук
Апошнія гады кітайскія вучоныя і ўлады падкрэслівалі, што генетычны матэрыял можа быць карысны для вывучэння і лячэння хвароб, распрацоўкі фармацэўтычных прэпаратаў і медыцынскіх вырабаў, а таксама для лепшага разумення таго, як фармуюцца прыроджаныя парокі ці як гены ўплываюць на працягласць жыцця чалавека. Усё гэта вельмі важна з улікам надыходзячага дэмаграфічнага крызісу ў Кітаі, калі зніжаецца нараджальнасць і старэе працаздольнае насельніцтва.
Таму, па сцвярджэнні чыноўнікаў, генетыка краіны можа стаць «стратэгічным рэсурсам і скарбніцай» навуковых даследаванняў дзякуючы таму, што ў гэтай краіне жыве вельмі шмат людзей і ёсць групы насельніцтва, якія адрозніваюцца добрым здароўем і даўгалеццем.
Узрослая цікавасць з боку чыноўнікаў да біянавук і генетыкі прывяла да адкрыцця па ўсёй краіне новых навуковых цэнтраў і кампаній, якія каштуюць мільярды даляраў. У 2015 годзе ўрад Кітая заявіў, што яго база даных самая вялікая ў свеце, у ёй каля 44 мільёнаў запісаў.
Біятэхналогіі былі вызначаныя як адна са «стратэгічных новых галін», на развіццё якіх краіна будзе засяроджвацца ў апошнім пяцігадовым плане.
Аб тым, што з усіх краін свету Кітай назапасіў самыя вялікія запасы геному і што гэта разам з доступам да даных у іншых месцах у свеце дае краіне перавагі ў вырашэнні некаторых праблем, было заяўлена яшчэ ў 2021 годзе на слуханнях у Сенаце ЗША па нацыянальнай бяспецы.
Эксперты сцвярджаюць, што ёсць прыкметы таго, што Злучаныя Штаты — даўні сапернік Кітая ў галіне тэхналогій, рэгіянальнага ўплыву, вайсковай моцы і эканамічнай сілы — адчуваюць ціск. Некалькі справаздач ад аналітычных цэнтраў і даследчых груп папярэджваюць, што ЗША рызыкуюць страціць сваю канкурэнтную перавагу ў гэтай сферы.
Нацыянальнае абследаванне генетычных рэсурсаў
Але іншыя эксперты кажуць, што для таго, каб гэты разрыў паменшаў, можа спатрэбіцца яшчэ некалькі гадоў. Цяпер, па словах прафесара Джой Ю. Чжан (Joy Y. Zhang), базы даных у Кітаі маюць неарганізаваны, разрознены характар. Гэтую праблему і спрабуе вырашыць урад, заяўляючы аб правядзенні «нацыянальнага абследавання генетычных рэсурсаў» для збору інфармацыі аб наяўных рэсурсах і ўзмацнення нагляду за імі.
Нацыянальнае абследаванне і абмежаванні на замежны доступ — гэта толькі частка новых правілаў у адносінах да генетычных рэсурсаў Кітая, якія ўступілі ў сілу ў ліпені.
Новыя правілы пашыраюць правілы 2019 года, яны накіраваныя, паводле слоў Джой Ю. Чжан, якая ўдзельнічала ў кансультацыйных сустрэчах падчас іх распрацоўкі, на цэнтралізацыю і стандартызацыю наяўных даных, атрыманых ад інстытутаў і навуковых цэнтраў.
Гэта абследаванне дазволіць Кітаю стварыць адзіную базу даных аб генетычнай разнастайнасці свайго насельніцтва, а таксама палепшыць якасць і даступнасць гэтай інфармацыі для навуковых мэт. Акрамя таго, гэтае абследаванне дапаможа ўраду ўзмацніць кантроль за генетычнымі рэсурсамі і прадухіліць іх незаконнае выкарыстанне ці перадачу замежным арганізацыям.
Кітай плануе праводзіць нацыянальнае абследаванне генетычных рэсурсаў кожныя пяць гадоў. Яно будзе ахопліваць «важныя генетычныя сем'і» і жыхароў «пэўных рэгіёнаў», напрыклад, людзей са спадчыннымі захворваннямі ці з «асаблівымі фізічнымі характарыстыкамі або адаптыўнымі рысамі».
Аднак, як кажуць эксперты, новыя правілы не вельмі канкрэтныя і не раскрываюць дэталяў аб тым, як будзе праводзіцца гэта абследаванне, якія віды ўстаноў або даных будуць уключаныя. Іх рэалізацыя выклікае пытанні аб тым, як абараніць прыватнае жыццё людзей у эпоху біяданых, асабліва ў краіне з вялікім лічбавым кантролем.
Правілы сцвярджаюць, што збор генетычных рэсурсаў будзе паважаць «права на прыватнае жыццё» іх донараў, суправаджацца «пісьмовай інфармаванай згодай» і адпавядаць нормам этыкі.
Барацьба з замежным выкарыстаннем
Кітай імкнецца абараніць свае генетычныя рэсурсы ад замежнага выкарыстання, бо лічыць іх каштоўным прыродным рэсурсам, падобным да нафты або глебы. Гэта выклікае трывогу ў некаторых вучоных, якія асцерагаюцца страціць міжнароднае супрацоўніцтва.
Першапачатковыя правілы 2019 года забаранялі замежным суб'ектам збіраць кітайскі генетычны матэрыял або перадаваць яго за мяжу, у асноўным каб прадухіліць яго выкарыстанне для «тыповых камерцыйных мэт», напрыклад, як паслугі секвенавання геному.
Хоць такое навуковае супрацоўніцтва, як клінічныя даследаванні, па-ранейшаму дазволена, яны падвяргаюцца значна больш строгаму кантролю. Цяпер «замежныя бакі» і іх кітайскія партнёры абавязаныя апавяшчаць улады і атрымліваць дазвол урада.
Узмацненне строгасці правіл адбываецца ў кантэксце ўзмацнення ўвагі кіраўніцтва краіны да праблем нацыянальнай бяспекі, пачынаючы ад контрразведкі і заканчваючы біябяспекай. Афіцыйныя прадстаўнікі Кітая кажуць, што больш строгія абмежаванні неабходныя, каб прадухіліць «незаконны адток» кітайскага генетычнага матэрыялу і неэтычныя даследаванні.
Але ў Кітая ёсць і іншая матывацыя: высветліць, што некаторыя эксперты называюць «геномным суверэнітэтам» ці поўным кантролем над генетычным матэрыялам у сваёй краіне.
Па словах Джой Ю. Чжан, падыход да генетычных рэсурсаў чалавека настолькі строгі, што «фактычна дае эксклюзіўны доступ грамадзянам Кітая, якія жывуць у Кітаі, да правядзення гэтых даследаванняў».
«Урад хоча мець вельмі строгую руку ў гэтай галіне, бо ён разумее, што гэта мае вялізны эканамічны патэнцыял, але… Кітаю патрэбна міжнароднае супрацоўніцтва, каб рэалізаваць гэты патэнцыял. Сёння ў краіны ёсць залатая жыла проста ля дзвярэй, але яна насамрэч не ведае, як яе распрацоўваць», — цытуе CNN словы Джой Ю. Чжан.
Як у іншых краінах
Хаця многія іншыя краіны таксама маюць законы, якія рэгулююць выкарыстанне і перадачу генетычнага матэрыялу свайго насельніцтва, нямногія з іх настолькі строгія, як кітайскія.
Напрыклад, UK Biobank, база даных, якая падтрымліваецца Нацыянальнай службай аховы здароўя Вялікабрытаніі, падае ананімныя генетычныя даныя жыхароў краіны «даследчыкам з усяго свету, якія выкарыстоўваюць іх для новых навуковых адкрыццяў».
Гэтаксама ў ЗША Нацыянальны інстытут аховы здароўя (NIH) вядзе базу даных геномнай інфармацыі, атрыманай у выніку даследаванняў, якія фінансуюцца NIH. Да яе могуць звярнуцца навукоўцы ўсяго свету.
Чытайце яшчэ:
Кітайцы апярэдзілі Маска, запусцілі першую ў свеце ракету на метанавым паліве
