Помнік на брацкай магіле савецкіх вайскоўцаў у Юркавічах Лагойскага раёна. На заднім плане — просценькая каталіцкая каплічка, пастаўленая на падмурку старога храма, закрытага ў канцы 1920-х і знішчанага ў 1930-х
Агульны рытуал адзначання Дня перамогі ў Беларусі — не прыдумка лукашэнкаўскага рэжыму. Аснова яго закладзеная яшчэ ў савецкія часы, і з той пары калі мянялася, то толькі ў нейкіх дэталях, але не па сутнасці. Па ўсёй краіне ў гэты дзень ці напярэдадні яго працоўныя і вучэбныя калектывы ўскладаюць вянкі ды кветкі да помнікаў савецкім вайскоўцам ці іншых звязаных з вайной аб’ектаў, якія знаходзяцца ў іх мясцовасці, суправаджаючы ўсё гэта дзеянне пафаснымі прамовамі, найчасцей падрыхтаванымі па адной метадычцы. І так было заўсёды, прынамсі пачынаючы з таго часу, які я сам памятаю. А памятаю я з ужо далёкіх 1980-х гадоў, на якія прыпаў мой перыяд малодшага школьніцтва.
У нашых Юркавічах на Лагойшчыне месцам афіцыйнага ўшанавання на Дзень Перамогі заўсёды была брацкая магіла савецкіх вайскоўцаў, якія загінулі ў гэтых ваколіцах падчас правядзення аперацыі «Баграціён» у 1944 годзе і былі пахаваныя на гары, дзе раней, да знішчэння ў 1930-х гадах, стаяла драўляная каталіцкая капліца. Вакол капліцы, пакуль яна існавала, былі і могілкі, на якіх знаходзілі вечны спачын цэлыя пакаленні жыхароў васьмі мясцовых вёсак, якія складалі спачатку частку Кораньскай, а пасля і асобную Ганявіцкую рыма-каталіцкую парафію.
На гэтым пагорку, дзе да 1930-х гадоў стаяла драўляная каталіцкая капліца, пахаваныя савецкія вайскоўцы, якія загінулі ў 1944-м падчас аперацыі «Баграціён». У цэнтры на вяршыні пагорка — брацкая магіла, справа — каталіцкі крыж, пастаўлены ў 1990-я
На маёй памяці, праўда, іншых пазначаных крыжамі ці помнікамі магіл на гэтай гары ўжо амаль не было, цудам захаваўся толькі адзін каменны помнік сярэдзіны XIX стагоддзя. Дзейныя могілкі знаходзяцца хоць і ў непасрэднай блізкасці, але ўжо па-за межамі касцёльнай гары. Савецкая ж брацкая магіла ва ўмовах, калі ад капліцы застаўся толькі падмурак, стала на гары дамінантай, і менавіта да яе вучні нашай школы на чале з педагогамі штогод перад 9 Мая ладзілі ўрачыстыя шэсці. Да канца 1980-х яны, праўда, былі зусім кароткімі, бо школа месцілася акурат насупраць гэтай гары, толькі перайсці дарогу. Пасля, аднак, для школы збудавалі будынак далей, геаграфічна нават у іншай вёсцы, адпаведна і шэсці сталі даўжэйшымі.
Калона школьнікаў выходзіць са школьнага двара, каб ісці да брацкай магілы загінулых вайскоўцаў. Ісці зусім недалёка, пагорак з магілай практычна праз дарогу
Быў, аднак, у тыя часы адзін неадменны элемент адзначання чарговых гадавін, які цяпер немагчымы па цалкам натуральных прычынах — абавязковая наяўнасць і выступленне на гэтых мерапрыемствах жывога ветэрана вайны. Не «ражанага», як гэта часта робіцца цяпер, а самага сапраўднага. Бо ветэранаў у нашай ваколіцы тады яшчэ, як і па ўсёй Беларусі, было дастаткова шмат. Ад вайны ж тады прайшло «толькі» 40 гадоў, таму многія яе ветэраны і проста ўдзельнікі акурат тады толькі выходзілі на пенсію і былі хоць ужо і пажылымі, але часта яшчэ вельмі бадзёрымі. Праўда, на школьныя мерапрыемствы прыходзілі на маёй памяці за ўвесь час літаральна некалькі чалавек, кожны год адныя і тыя ж, таму адпаведна і прынагодныя расповеды перад натоўпам школьнікам штогод паўтараліся. Што несумненна аказвала ўплыў на іх успрыманне.
Часам на сустрэчу з юркавіцкімі школьнікамі прыязджалі і высокія госці з Мінска. На гэтым фота — адна з удзельніц забойства гаўляйтара Вільгельма Кубэ Марыя Восіпава. 1986 год
Некалі я чытаў успаміны архітэктара Леаніда Левіна, як у той час, калі толькі планавалася стварэнне мемарыяльнага комплексу ў Хатыні, яго ўпершыню туды завезлі і пазнаёмілі з пасля знакамітым на ўвесь СССР Язэпам Камінскім, які адзіны з дарослых жыхароў гэтай вёскі здолеў уратавацца з агню. Левіна тады моцна ўразіў расказ гэтага чалавека, які яшчэ не прызвычаіўся да выступаў перад аўдыторыяй і адпаведна гаварыў тое, што сам хацеў, а не тое, што «трэба». Пасля ж, згадваў Левін, яму не раз даводзілася слухаць Камінскага пры ўсім урачыстым антуражы ўжо ў гатовым мемарыяльным комплексе, і гэта было ўжо зусім не тое. Бо калі Камінскі стаў штатным расказчыкам, ён «абчасаўся», навучыўся гаварыць «правільнай» мовай «правільныя» рэчы, у выніку чаго ягоныя расповеды страцілі жывасць і непасрэднасць.
Тое ж самае можна сказаць і пра нашых штатных выступоўцаў-ветэранаў. Адзін з іх, былы школьны настаўнік, з году ў год расказваў адну і тую ж гісторыю пра тое, як у самым пачатку вайны каля ягонай роднай вёскі Ляды — яна таксама месціцца ў нашым, скажам так, мікрарэгіёне, — упаў збіты савецкі самалёт, а пасля тое-сёе пра свае ваенныя дарогі ў строга вытрыманым у адпаведнасці з савецкай прапагандысцкай канцэпцыяй духу. Іншы ж, хоць сам і не інтэлігент, але муж адной з настаўніц, увогуле прысвячаў свае выступы перадусім пафасным славаслоўям на адрас камуністычнай партыі, дзякуючы мудраму кіраўніцтву якой толькі і ўдалося, маўляў, дабіцца вялікай перамогі.
Былы настаўнік, ветэран вайны Віктар Падуновіч. Ён быў амаль нязменным, а нярэдка і адзіным прамоўцам на школьных мерапрыемствах, прысвечаных Дню перамогі
У цэлым жа, канешне, гэта ўсё было ўжо тады, па вялікім рахунку, збольшага толькі рытуалам і адбываннем нумару. Такое арганізаванае зверху і штогод паўтаранае па адных і тых жа лекалах ушанаванне непазбежна прыводзіла да руцінізацыі памяці і рабіла яе чыста казённай. Сапраўдная ж жывая памяць бачная на могілках побач, дзе сярод іншых магіл ёсць і пахаванні мясцовых жыхароў, што загінулі падчас нацысцкіх карных акцый.
Помнікі і крыжы на магілах мясцовых жыхароў, якія загінулі падчас карных аперацый
Нехта гэтыя магілы дагэтуль даглядае, прыносіць да іх кветкі, а на дзіцячых магілках штогод можна знайсці свежыя цукеркі. Але да гэтых магіл школьнікаў не вадзілі, і пра само іх існаванне я даведаўся нашмат пазней, ужо ў дарослым веку.
Кожны год на магілу дзяцей, якія загінулі падчас карнай аперацыі ў вёсцы Масцішча, сваякі дагэтуль прыносяць цукеркі
У дзяцінстве ж, калі я вучыўся яшчэ ў пачатковых класах, у нас, акрамя арганізаванага ўскладання напярэдадні свята кветак каля брацкай магілы, была спецыфічная мясцовая традыцыя — наведваць на 9 Мая Хатынь. Склалася яна, праўда, не з-за нейкай нашай высокай ідэйнасці, а дзеля адноснай геаграфічнай блізкасці мемарыяла.
Хатынь з намі, можна сказаць, суседняя вёска. Менавіта таму ва ўсіх афіцыйных спісах загінулых у той трагічны дзень 22 сакавіка 1943-га разам з хатынцамі фігуруе і жыхар Юркавіч Антон Кункевіч, якому якраз у гэты дзень чамусьці собіла прыехаць да таго самага знакамітага каваля Язэпа Камінскага, каб направіць штосьці з сялянскага інвентара.
Але ў той жа час фізічная адлегласць ад нас да Хатыні не такая ўжо і малая — кіламетраў з 8—10. А паміж ёй і намі — суцэльны лясны масіў, які і афіцыйна, і па-народнаму цяпер завецца Хатынскім лесам, а ў старадаўніх дакументах праходзіць як Хатынская пушча ці Графшчына (бо належаў лагойскім графам Тышкевічам). Хоць цяпер і гэты лес актыўна распрацоўваюць леспрамгасы, ён усё ж застаецца даволі глухаватым, у яго нетрах людзі сустракаліся і з мядзведзямі. А больш за 30 гадоў таму, у перыяд, пра які я згадваю, ён куды больш адпавядаў азначэнню «цуд некранутай прыроды».
Не ведаю, ці былі пешыя паходы ў Хатынь «абязалаўкай», ці прымушалі каго ў іх хадзіць без уласнай на тое ахвоты. Магчыма, настаўнікі і выконвалі нейкую павіннасць. Удзел жа дзяцей быў, відаць, усё ж добраахвотным: прынамсі што да мяне, то не памятаю, каб мне самому ісці туды не хацелася, ды мусіў. Насамрэч гэта была цікавая прыгода, улічваючы тое, што ў тыя часы нейкія вандроўкі за межы сваёй ваколіцы не былі для нас надта частыя.
Наперадзе — Хатынскі лес
Паколькі ісці было, асабліва для малых дзяцей, далёка, то выходзілі мы з дому вельмі рана. Маладыя настаўніцы, якія былі не мясцовыя і адбывалі ў нашай школе размеркаванне, у канцы вёскі распытвалі бабуль пра тое, як правільна ісці і дзе павярнуць, тыя тлумачылі. Гэта сапраўды мела сэнс, бо заблукаць у гэтым лесе, пайшоўшы не той дарогай, было вельмі проста, а паколькі дарогі былі толькі лясныя, без ніякіх паказальнікаў, то можна было, памыліўшыся, прайсці шмат кіламетраў і не здагадацца, што ідзеш не туды.
Я не памятаю, праўда, каб мы калі сур’ёзна недзе збіліся, але сумневы ў нашых правадыроў часта ўзнікалі, калі доўга ідзеш-ідзеш, вакол увесь час адзін толькі лес, а нейкая дарожка не-не ды кудысьці і збочыць. Магчымасць жа неяк спраўдзіць курс і распытаць людзей паўторна з’яўлялася толькі дайшоўшы да Марозаўкі — адзінай зусім невялічкай лясной вёскі, якая сустракалася па шляху недзе на паўдарозе. Яна да таго часу ўжо амаль вымерла, у ёй заставаліся жыць толькі некалькі чалавек.
Што і не дзіўна — вёска з-за свайго размяшчэння знаходзілася на ўзбочыне цывілізацыі, туды не хадзіў ніякі транспарт, а з Юркавіч вяла толькі вузкая лясная дарога, дзе не ўсюды можна было нават двум вазам размінуцца. Гэтай дарогай, то цупкай, то пясчанай, мы і ішлі, то падымаючыся на горкі, то з іх спускаючыся. Мясцовасць у нас, як і мае быць у «беларускай Швейцарыі», «перасечаная». Дзеля таго, дарэчы, мясцовыя лясы на пагорках — сапраўдная Мекка для айчынных — ды і не толькі, — аматараў спартыўнага арыентавання: у 1988 годзе ў гэтых лясах праходзіла нават частка чэмпіянату ўсяго СССР, месцам правядзення якога афіцыйна лічыўся Мінск. Цяпер жа тут рэгулярна праходзяць чэмпіянаты і Кубкі Беларусі.
Дарога пад горку ў Хатынскім лесе
За Марозаўкай мясцовасць пачыналася яшчэ больш глухая, бо калі ў Юркавічы людзі адтуль хоць калі ездзілі, падтрымліваючы праз іх сувязь з вялікім светам, то ездзіць у Хатынь ніякай патрэбы мясцовым старым не было. Ды і начальства і іншыя службы да іх заязджалі пры патрэбе з нашага боку, бо і да калгаса, і да сельсавета яны належалі да нашага. Таму, мінуўшы Марозаўку, дарога рабілася зусім утравелай.
Але неўзабаве, набліжаючыся да Хатыні, мы пачыналі ўжо ў лесе, яшчэ не бачачы самога мемарыяла, чуць гукі хатынскіх званоў. Значыць, ужо блізка, і гэта надавала сілаў. Мне даводзілася часам чуць, што нібыта як толькі пабудавалі мемарыял, гук ад званоў быў чуваць нават і ў Марозаўцы, а пасля яго сцішылі з увагі на скаргі людзей. Але, шчыра кажучы, не надта верыцца, што гукі маглі так далёка пранікаць не па раўніне, а праз пагоркі і лясы. Усё ж такі і Марозаўка не сказаць, каб у Хатыні зусім пад бокам.
З лесу наша дзіцячая грамада вынырвала з усходняга боку мемарыялу, і першай адметнасцю на нашым шляху, не лічачы некалькіх стандартных хат-комінаў, быў, як цяпер памятаю, калодзеж, у ваду якога людзі кідалі манеты. Манет у вадзе было вельмі шмат, гэта ўражвала. І мы, памятаю, на поўным сур’ёзе абмяркоўвалі, падведзены туды ток, каб біць па патэнцыйных злодзеях, ці за зламыснікамі сочаць неяк інакш. Проста ў людское сумленне неяк не верылася.
У Хатыні, надзвычай у гэты дзень шматлюднай, мы праводзілі пару гадзін. Паспявалі абысці ўвесь мемарыял, агледзець у ім усё, што было там цікавага. І, вядома, не абыходзілася без таго, каб папіць газіроўкі з аўтаматаў і з’есці па пачку-два, а то і болей марозіва, каму як фінансавыя магчымасці дазвалялі. Марозіва для вясковых дзяцей нават у самым канцы існавання СССР было ласункам не штодзённым: у краме нашай яго ніколі не бывала, і толькі ў школьную сталоўку часам прывозілі, калі на двары быў вялікі мароз. Бацькі, бываючы па справах у Лагойску, часам прывозілі нам ужо расталы салодкі прадукт у слоіку і мы яго тады елі, чэрпаючы лыжкамі. Калі ж дарываліся да магчымасці паспытаць яго ў «натуральным» выглядзе, то ўжо не прапускалі яе, дзе б яна ні надаралася.
Дарога назад ужо была цяжэйшай — і фізічна, і маральна. І стомленасць назапашвалася, і эмацыйны імпэт згасаў. Цягнуліся ўжо так, каб абы да вечара дахаты давалачыся. Усё ж такі для вучня пачатковых класаў, якім я тады быў, пройдзеныя 15-20 кіламетраў за дзень, не лічачы хады па самой Хатыні — нагрузка немалая. Цікава, што аднойчы пасля такога паходу з недапітага малака на дне бутэлькі, якую маці дала разам з іншым «полуднем» у дарогу, збіўся за час дарогі камячок масла.
Від на Юркавічы з боку Хатынскага лесу
Так я яшчэ ў даволі раннім маленстве схадзіў пехатой праз лес у Хатынь два ці тры разы. А пасля традыцыя неяк сама сабой заняпала і згасла. Ці то настаўнікі-энтузіясты звяліся, ці то самім вучням надакучыла штогод рабіць адно і тое ж падарожжа — але будучы ў сярэдніх і старэйшых класах я ўжо Хатынь не наведваў. А на памяць ад тых ранніх падарожжаў засталіся два вялікія сувенірныя медалі: адзін з цёмнага металу з выявай славутага помніка Камінскаму з сынам на руках, а другі — са светлага з выявай хатынскага вечнага агню. Пасля яны, праўда, недзе пагубіліся, але, відаць, пры рэвізіі хатніх завалаў рознага друзу могуць некалі і знайсціся.
А вось ніводнай фотакарткі з тых паходаў у мяне не засталося. Ці то іх у прыродзе не існавала, бо фотаапараты тады былі далёка не ў кожнага, ці нехта з настаўнікаў фоткі і рабіў, але толькі для сябе. Адзіныя хатынскія фота, якія з таго часу захаваліся ў нашым сямейным архіве, зробленыя ўлетку 1986 года, калі да нас перабыць лета прывезлі дзяцей з бацькавай радзімы на Палессі, якую закранула чарнобыльская хмара.
У Хатыні ўлетку 1986 года. Аўтар — другі справа
Але той раз мы не хадзілі туды пешкі, а ездзілі на аўтобусе, які ездзіў тады з Мінска праз Лагойск. І гэта быў, дарэчы, пакуль што адзіны раз у жыцці, калі я асабіста быў у Хатыні, не дабіраючыся да яе праз глухі лес з усходняга боку.
Чытайце таксама:
