«Arhanist». Jak Adolf Klimovič siem hadoŭ chavaŭsia pad nosam u savieckich śpiecsłužbaŭ 6

Čym bolš ty ŭskładniaješ zadačy tych, chto ciabie pieraśledujuć, čym mienš ty im havoryš, tym bolš šancaŭ u ciabie i ŭ tvaich siabroŭ vyžyć. Klimoviča rasstralali b, ale praź piać dzion paśla vyniasieńnia prysudu pamior Stalin. Rasstreł zamianili na 25 hadoŭ łahieraŭ. Kli­mo­viča ŭratavała toje, što jon tak doŭha chavaŭsia.

Pra składanyja dačynieńni li­da­ra Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi, vydaŭca, žurnalista Adol­fa Klimoviča z savieckimi śpiec­słuž­bami pierad vajnoj my pi­sa­li ŭ artykule «Zavierbavać Klimoviča. Kab sačyć za im — zavierbavać Hrabinskaha. Kab sačyć za Hrabinskim — zavierbavać Sierhijeviča»: jak NKVD chacieŭ pastavić zachodniebiełaruskuju intelihiencyju na kaleni».

Viarboŭka ŭ 1941 skončyłasia ni­čym: pačałasia vajna. U čas niamiec­kaj akupacyi Klimovič pra­ca­vaŭ u hramadska­-dabračynnaj ar­ha­ni­zacyi «Biełaruskaja narodnaja sama­pomač» u Lidzie. Viadoma, što jon da­biŭ­sia vyzvaleńnia z hiestapa paeta-­kamunista Valancina Taŭłaja. Paśla vajny jon źnik, i «orhany» šukali jaho jak «ahienta niamieckaj raźviedki».

Reč u tym, što niekalki chłopcaŭ-­biełarusaŭ ź Lidy adpravilisia vajavać z balšavikami na baku niem­caŭ, niemcy ich adpravili ŭ raźviedškołu Dalvic. Hetaha było dastatkova, kab Klimoviča, jak biełaruskaha aktyvista, zapadozryli ŭ viarboŭcy ahientaŭ dla niemcaŭ.

Padstavaj dla pačatku hetaj spra­vy, adšukanaj u Asobym archivie Litvy, stała ahienturnaje paviedamleńnie, jakoje pastupiła 25 krasavika 1945 hoda ŭ adździeł kontrvyviedki ŚMIERŠ Zachodniaha frontu. 

Ahient Miečysłaŭ paviedamlaŭ:

«…u Vilni pa vulicy Antokalskaj № 35 pražyvaje siamiejstva Klimoviča, jakoje składajecca ź jaho žonki, pa imieni Vieranika, abo Viera, dvuch dziaciej i niejkaj svajački. U toj ža kvatery pražyvaje kvatarantka Višnieŭskaja sa svajoj dačkoj… Krynicy viadoma, što sam Kli­movič … źjaŭlaŭsia vybitnym bie­ła­ruskim nacyjanalistam …

2—3 dni tamu kvateru krynicy naviedała Višnieŭskaja, jakaja paviedamiła, što Klimovič pracuje dzieści ŭ Litoŭskaj SSR arhanistam u adnym ź litoŭskich kaściołaŭ. Časam pryjazdžaje ŭ Vilniu i ŭ načny čas, kali śpiać jaho dzieci, zachodzić na kvateru da svajoj žonki, a ranicaj z kvatery sychodzić i kudyści źjazdžaje.

Apošni raz Klimovič kvateru žon­ki naviedaŭ miesiac tamu».

Ahientu Miečysłavu adrazu ž było dadziena zadańnie: praź Višnieŭskuju­ vyśvietlić, dzie žyvie Klimovič. Adnačasova byli akty­vi­za­vanyja i inšyja ahienty.

Ahienty­-susiedzi

Ahient pa mianušcy Marjan, na­pry­kład, žyŭ u susiedniaj z Klimovičami kvatery. U červieni ŭ akružeńnie žonki Klimoviča byŭ uvie­dzieny novy infarmatar, žančyna z ahienturnym psieŭdanimam Sa­ka­łoŭ: «…U krynicy z Klimovič Vieranikaj uźnikajuć dobryja ŭzaje­ma­ad­nosiny, a mienavita: Klimovič prapanavała krynicy źjeździć ź joj u viosku da jaje rodnych pa pradukty. Na prośbu krynicy paznajomicca z dobra znajomymi abjektu žycharami Vilni, kab bavić razam volny čas, — Klimovič abiacała vyka­nać heta…». Krynica niekalki razoŭ sprabavała pieravieści razmovu na temu muža, ale Vieranika kazała, što nie choča pra jaho havaryć.

«Sakałovu» ŭdałosia daviedacca, što maci Adolfa žyvie ŭ Śviancianach. Adnak krynica Marjan nazyvała inšy adras — chutar Bastuny ŭ ra­io­nie stancyi Bieniakoni i navat mierkavała, što Klimovič chavajecca ŭ maci.

Cikava, što śpiecsłužby nie mieli navat apisańnia źniešnaści Klimovi­ča. I Sakałovu, i Marjanu było dadziena zadańnie zdabyć jaho fota.

Na 1946—1947 hady byŭ skła­dzie­ny padrabiazny płan dziejańniaŭ «pa vyšuku kiraŭnika «Biełaruskaha nacyjanalistyčnaha (tak u da­ku­mientach) kamiteta», staršyni CK «Biełaruskaha centra ŭ Litvie» i star­šy­ni CK nacyjanalistyčnaj bie­ła­ruskaj partyi «Biełaruskaja sia­lan­skaja (tak u dakumientach: «krie­sťjan­skaja» zamiest «christianskaja») de­ma­kratyja»… Klimoviča Adolfa Juścinaviča».

Płan praduhledžvaŭ:

— atrymać poŭnyja źviestki na žonku Klimoviča i svajakoŭ, jakija žy­vuć ź joj, i asiarodździe pa kvatery;

— vyśvietlić ich blizkija suviazi pa Vilni. Usie rodnasnyja i inšyja su­viazi Klimovič pravieryć pavodle apieratyŭnych ulikaŭ (h.zn. vyjavić ahientaŭ u jaje atačeńni i pryciahnuć da «pracy»);

— ź blizkich suviaziaŭ Klimoviča i jaho žonki padabrać, a zatym pravie­ści šerah viarbovak;

— uvieści «PK» na pierapisku žonki Klimoviča i ŭsich jaho blizkich svajakoŭ.

PK — heta «pierlustracyja ka­res­pan­dencyi». PK była ŭviedzie­naja i za ŭsioj mahčymaj ahulnasajuznaj pierapiskaj Adolfa Klimoviča — luby list, dasłany im ź luboj čast­ki SSSR, trapiŭ by da če­ki­staŭ. U adździeł «V» MHB ŁSSR ścia­ka­li­sia kopii listoŭ ad usich ciozak Kli­mo­vi­ča. Praviarałasia i pierapiska siaścior Viery. Ale vynikaŭ heta nie dało.

Adpracoŭka kantaktaŭ u Biełarusi

Paralelna pošuki Klimoviča išli i ŭ Biełarusi. Sprava na «ahienta niamieckaj vyviedki» Adol­fa Klimoviča była zaviedzie­naja ŭ čer­vieni 1945 hoda AKR ŚMIERŠ Hro­dzienskaha harnizona. Apytvalisia (i vierbavalisia dla vyšuku Klimoviča, jak Viera Bušlina) has­pa­dary damoŭ u Lidzie, dzie jon žyŭ u čas vajny, kalehi pa pracy ŭ «Biełaruskaj samapomačy». Usie da­py­tanyja, z tych, chto za­sta­vaŭ­sia na voli, davali padpisku ab nie­raz­ha­łoš­vańni.

U Lidzie pracavali i inšyja in­far­ma­tary: Mališ (kuratar — major MHB Traćciak) i Ryženka (kuratar — kapitan Haŭrylin). Apo­šni byŭ śpiecyjalna zavierbavany i nakiravany ŭ Lidu, tamu što dobra viedaŭ u tvar Klimoviča. Dziakujučy Ryženku, čekistam udałosia vyjści na jašče adnaho znajomaha Klimoviča — Mikałaja Barysieviča, jaki ŭ vajnu žyŭ u Lidzie. Jaho za­vier­ba­vali pad psieŭdanimam Marak.

Novy ahient apisaŭ vyhlad Kli­mo­viča: «Siaredniaha rostu, vałasy sivyja, mieŭ vusy, z vyhladu Kli­mo­vič mieŭ vialikaje padabienstva z Hit­le­ram …». Taksama jon adznačyŭ, što «Kli­movič kožny tydzień na 2—3 dni vyjazdžaŭ u Vilniu dla naviedvańnia ŭniviersiteta, dzie jon nibyta vykładaŭ ahranomiju». 

«Razmaŭlali pa-­biełarusku i vučyli hetamu dziaciej»

U Vilni ž praciahvałasia sačeńnie za žonkaj. Ahienty adznačali, što Vieranika pavodzić siabie zamkniona, razmoŭ pra muža paźbiahaje.

Marjan vykarystoŭvaŭ lubuju mahčymaść, sprabavaŭ razhavaryć, na­vat kali Vieranika zachodziła da jaho pazyčyć miasasiečku, ale marna. Klimovič nie puskała jaho ŭ svaju kva­te­ru, i jon vykarystoŭvaŭsia, pa kła­si­fi­kacyi samich čekistaŭ, jak «ahient-­vartavy». Marjan u svaich spravazdačach składaŭ pahadzinny hrafik: chto da Viery ŭvachodziŭ, chto vychodziŭ, kali, kolki prabyŭ…

28 lutaha 1947 opierupaŭ­na­va­žany ŚMIERŠ małodšy lej­te­nant Hińko dapytaŭ susieda Klimovič, Vacłava Plavaku. Ci­ka­va, što z žycharoŭ svajho doma jon viedaŭ tolki traich: Kli­mo­vič, Vałoŭskuju (paźniej, jak i Plavaka, vyjechała ŭ Polšču) i ha­dzin­ni­ka­vaha majstra Kukiela. Astatnija byli niadaŭnimi pryjezdžymi.

Plavaka pieraličyŭ usich viadomych jamu svajakoŭ Klimovič, siarod jakich na­zvaŭ Jana Šutoviča, biełaruskaha hramadskaha i kulturnaha dziejača, brata Viery Klimovič. Šutovič na toj momant znachodziŭsia ŭ turmie ŭ Minsku, jon vierniecca z łahiera tolki ŭ 1956 hodzie. A jaho žonka, litoŭskaja paetka Jana Miciucie, žyła niedaloka, na hetaj ža vulicy ŭ domie 30.

Plavaka adznačaŭ, što Klimovičy byli nacyjanalistami­-biełarusami i pamiž saboj raz­maŭ­lali tolki na biełaruskaj movie i vu­čyli hetamu svaich dziaciej.

Letam 1947 hoda Adolfa Kli­mo­viča padali ŭ ahulnasajuzny vyšuk.

Sačeńnie ŭsich za ŭsimi

Ahient Sakałoŭ časam vyjaŭlała čysta žanočuju intuicyju, što dazvalała joj navat dešyfravać kaleh pa niabačnym froncie — naprykład, susiedku Klimovič Baranavu:

«…U kvatery № 7 hetaha ž doma pražyvaje Baranava Kaciaryna, hadoŭ 35, Baranava ŭ blizkich adnosinach ź siastroj Klimovič… Baranava charaktaryzujecca jak vulharnaja, hrubaja i razhulnaja žančyna, jakaja pavodzić siabie nieprystojna, maje vialikija suviazi siarod vajskoŭcaŭ. Klimovič vielmi nie padabajecca siabroŭstva siastry z Baranavaj…

…Baranava taksama maje suviaź z orhanami kontrvyviedki abo MHB …iana nieadnarazova kazała, što pryznačyła spatkańnie i treba pajści vykanać zadańnie».

Čekisty vyśvietlili, što Kacia­ryna Baranava (1913 h.n., nar. u Le­nin­hradskaj vobł., pracavała inśpiektaram u Leninskim rajvy­kan­kamie Vilni) «znachodzicca ŭ skła­dzie ahienturnaj sietki …pracuje pa vyjaŭleńni členaŭ polskich padpolnych arhanizacyj». Čekisty da­mo­vilisia ab vykarystańni jaje i dla pracy pa Klimoviču.

Ale z časam Viera Klimovič stra­ci­ła davier da «Sakałova». Asabliva jaje pa­dazreńni vyraśli paśla vykli­ku ŭ milicyju nibyta dla dopytu pa pytańni śpiekulacyi. Padobna, śled­čy ŭ hutarcy spasyłaŭsia na źviest­ki, jakija byli viadomyja ad samoj Klimovič tolki Sakałovu…

I 18 vieraśnia 1947 u asiarodździ Viery Klimovič źjaviłasia ahient Rama­nava. Jana była znajomaja ź Vie­ra­ni­kaj ad 1946 hoda i «pražyvaje ŭ adnym domie i ŭ sumiežnaj kvatery z Kli­movič, pracuje, jak i Klimovič, kraŭ­čychaj doma». Susiedka dała ta­kuju charaktarystyku Klimovič: «Žyvie vielmi dobra, kvatera abstaŭlenaja pieršakłasnaj meblaj, maje vialikuju biblijateku raznastajnych knih, sama šmat čytaje, davoli piśmiennaja i raźvitaja žančyna». Zbli­zicca joj udałosia pad lehiendaj nabyćcia ŭ Vieraniki kazy. Ahientu ŭdałosia daviedacca, što ŭ Klimovič jość ciotka, jakaja časta pryjazdžaje ŭ hości.

Ramanava pa zadańni staršaha ŭpaŭ­na­važanaha kapitana Jeli­sie­ieva pavinna była pakazać jamu na vulicy ciotku Vieraniki, kab toj prasačyŭ za joj i aryštavaŭ nibyta za śpiekulacyju, a potym dapytaŭ.

Akramia taho, Ramanava pavinna była naprasicca pajechać razam z Klimovič da jaje śviakruchi, maci Adolfa, u viosku nibyta pa tannyja pradukty. Ale Vieranika admoviła joj. Tady Ramanavaj prapanavali bolš nie pytacca pra muža, a zbli­žac­ca pastupova — naprykład, pra­pa­navać źjeździć ź dziećmi ŭ les. A taksama pry vypadku pa­spra­bavać vyśvietlić u dziaciej, dzie ich tata. Na 8 sakavika Ramanavaj pa­rekamiendavali zaprasić siastru Klimovič, Marharytu Šutovič, da siabie ŭ hości, pasiadzieć, vypić…

Kab zarabić, Viera Klimovič zdavała pakoj pryjezdžym. Usie jany stanavilisia abjektami ŭvahi čekistaŭ. U hety čas na kvatery ŭ Klimovič žyli načalnik pradzabieśpiačeńnia łahiera vajennapałonnych z žonkaj — miedsiastroj harnizonnaha špitala Kaciarynaj Śviacienka, jakuju taksama namiecili da viarboŭki.

Miž tym čas išoŭ, a Klimovič nie znachodziŭsia. Nie było tołku ad šmatlikich ahientaŭ, jany tol­ki fiksavali padazronyja pa­vo­dzi­ny samoj Vieraniki i… inšych in­far­mataraŭ. Bo nichto ź ich nie viedaŭ pra tajemnaje žyćcio inšych: jany tolki zaŭvažali, što niechta zadaje šmat pytańniaŭ, niechta niešta vyniuchvaje, a chtości naohuł kudyści chodzić nočču… Naprykład, ahient Ramanava adznačała ŭ spravazdačach padazronyja pavodziny susieda Kukiela, jaki, najchutčej, i byŭ ahientam Marjanam.

Z 3 lutaha 1950 hoda opier­upaŭ­na­važany MHB staršy lejtenant Micina prapanavała ŭstalavać za Vieranikaj vonkavaje nazirańnie. Sačyli až čatyry supracoŭniki, składajučy amal štochvilinna zvod­­ki. Heta, niahledziačy na vysiłki, tak­­sama było marna. 

Žuk, Lira i Siaroŭ

Nie pakidali biez uvahi i maci Kli­moviča. U krasaviku 1950 hoda ŭ Śvir­skim rajonnym adździaleńni MHB Ma­ła­dziečanskaj vobłaści BSSR opierupaŭnavažany lejtenant Bah­da­naŭ pryniaŭ ahienturnaje daniasieńnie ad ahienta Siarova. Infarmatar ź vioski Kazanaŭščyna Kluščanskaha sielsavieta Śvir­skaha rajona viedaŭ Adolfa ź dziacin­stva i vioŭ sa­čeńnie za jaho maci Pie­tru­ne­laj Astroŭskaj.

Za maci, aproč Siarova, sačyli jašče ažno piać miascovych ahientaŭ: Žuk, Lira, Piatrovič, Viera i Sałaviej.

Ale tolki apošni mieŭ ź joj blizki kan­takt. Sałaviej byŭ ahientam jašče z davajennych časoŭ, i MHB nie praminuła mahčymaści nahadać jamu ab supracoŭnictvie. Tym bolš, što jon žyŭ pa susied­stvie z Astroŭ­skaj. My možam na­zvać hetaha ahienta: Chadorski Ka­zi­mir Fran­cavič, 1912 h.n., ura­dže­niec v. Ka­za­naŭščyna, biełarus, zaj­maŭsia sielskaj haspadarkaj.

Dla pierapravierki jaho źviestak i byŭ zavierbavany novy ahient Siaroŭ — jaho adnaviaskoviec Bryś Izy­dar Francavič, 1900 h.n. Jamu było daručana nibyta dziela pomačy pa haspadarcy sastarełaj adzi­no­kaj maci Klimoviča naviedvać jaje, a ŭ hu­tarcy vyśvietlić, pry jakim kaściole žyvie syn. Pra toje, što kaścioł, dzie Adolf pracuje arhanistam, znachodzicca niedaloka ad Vilni, daviedałasia Viera ad žychara toj ža vioski Alaksandra Klimoviča. Viery, Siarovu i Sałaŭju było zahadana ŭvajści ź im u kantakt i daviedacca, adkul jamu heta viadoma…

«Heta nie moj tata, a Paŭlika»

Biełaruskija čekisty nie adstavali ad litoŭskich kaleh u kipučaj dziej­na­ści. Dla pošuku Klimoviča jany vykarystoŭvali ahientaŭ: Si­ha­ry­na, Hrunienka, Šumava, Piatro­va, Staroha… Šukali lu­dziej, jakim «klijentka» mahła b całkam da­via­rać. Tak, 3 krasavika 1951 ho­da načalnik Lidskaha MHB pad­pał­koŭ­nik Chachłoŭ dzialiŭsia ź litoŭ­skimi tavaryšami svaimi po­śpie­cha­mi. Jany «adpravili pa maršru­cie» ahienta Navickuju — spačatku da maci Adolfa, a potym u Vilniu da žonki. Hetym ahientam była za­vier­bavanaja žonka Łaŭskaha, Kli­mo­vi­čavaha tavaryša jašče pa vučobie ŭ Prazie, — Nadzieja Ściapanaŭna. Jana pad vyhladam nieabchodnaści naviedać svaju ciotku Hannu Ždanavu, jakaja žyvie ŭ Litvie, pryjechała ŭ Vilniu i pryjšła da Klimovič.

Navickaja śviežym vokam zaŭ­va­žy­ła šmat cikavych padrabiaznaściaŭ: «… Klimovič Viera sa svajoj siamjoj zajmaje kazionnuju kvateru, jakaja składajecca z dvuch pakojaŭ i kuchni. U pakojach jość ŭžyvanaja mebla: 2 łožki, dźvie kanapy, 2 šafy, adna ź ich pad škłom, u jakim majecca šmat knih, pijanina. Sama Viera i dzieci adzietaja drenna. Siamja składajecca z dvuch dziaciej: Paŭlika — 12 hadoŭ i Justyna — 7 hadoŭ. Dzieci chodziać u škołu. Ź imi razam žyvie jaje siastra — staraja panna, hadoŭ 56, jakaja nie zusim razumnaja, ale dzie­ści pracuje… Sama Klimovič Viera vyhladaje drenna, chudarlavaja, na tva­ry šmat marščyn, žančyna nie simpatyčnaja, pracuje niedzie ŭ maj­sterni kraŭčychaj».

Viera zaparyła harbaty, i žančyny pahavaryli pa dušach. Łaŭskaja pryznałasia, što žyvie ciažka, muž užo šeść hadoŭ siadzić, haspa­dar­ku raskułačyli, pracy niama, pryjšłosia pradać kvateru… Ha­spa­dynia padzialiłasia, što, kali była jašče maładoj dziaŭčynaj, pamierła jaje maci, i baćka vydaŭ jaje zamuž za Adolfa Klimoviča, choć jana jaho nie lubiła i vychodzić za jaho nie chacieła. Ad ich šlubu naradzilisia dva syny, ale adzin pamior. Padčas vajny Adolf źjechaŭ u Lidu i nie ŭziaŭ jaje z saboj. Tady jana stała žyć z Adamam Višnieŭskim i žyła ź im da 1944 hoda. Ad jaho Viera naradziła syna Justyna. Adama ary­štavali niemcy, i jana ničoha nie viedaje pra jaho dalejšy los. Adolf pryjazdžaŭ u hości na 30—40 chvilin padčas vajny, kab ubačycca z synam, ale ź Vieraj nie razmaŭlaŭ. Dzie jon ciapier, jana nie viedaje: moža, sy­šoŭ na Zachad, moža, zabili.

Ranicaj Łaŭskaja, zastaŭšysia nienadoŭha sam­-nasam z małym Justy­nam, pakazała jamu na fota Adolfa, što stajała na pijanina, i spy­tała: «Heta fatahrafija tvajho taty?» — «Heta nie moj tata, a Paŭlika», — adkazaŭ Justyn.

Fota z materyjałaŭ spravy. Mahčyma, vykradzienaje kimści z ahientaŭ u žonki Klimoviča.

Byli i inšyja viersii znachodžańnia Klimoviča. Kvatarantka Viery, Łukičova, raskazała ahientu Ramanavaj, jak paskandaliła z haspadyniaj z­-za elektraličylnika, jaki prapaŭ z kuchni. «Ja zrablu tak, što jaje adsiul vysielać. Bo ja ŭsio viedaju pra toje, što jaje muž znachodzicca ŭ bandytaŭ i jana da jaho chodzić pa načach, nosić jamu košykami pradukty, a ad jaho joj voziać miaškami, adkul jana ŭsio biare, što tak dobra žyvie?» — kazała Łukičova.

Ale, akramia čutak i plotak, če­ki­stam niekalkich adździełaŭ Litvy i Bie­ła­rusi tak i nie ŭdavałasia ničoha atrymać. Usie ich apieracyi, chitraści, podłaści ciaham šaści hadoŭ byli marnymi. Ad 1949 Adolf Kli­mo­vič uvachodziŭ u «Śpis niebiaśpiečnych dziaržaŭnych złačyncaŭ, jakija padlahajuć vyšuku i nieadkładnamu aryštu №1». I raptam zdaryŭsia cud.

Padazrony arhanist

17 krasavika 1951 hoda ŭ Daŭ­haj­ski rajadździeł MHB ŁSSR, kurataram lejtenantu Suchavu i Maciaržynskamu pryjšło paviedamleńnie ad ahienta Vakanasa:

«Ksiandzom Žylinskaha kaścio­ła słužyć Sidoras Vitaŭtas, apošni prybyŭ u Žyliny ŭ 1950 ho­dzie. Sidoras viadzie zamkniony ład žyc­cia, starajecca jak maha mienš mieć znosiny z nasielnictvam… arhanistam pracuje Klimavičus… Jon u Žyliny prybyŭ paśla niamieckaj akupacyi — ci ŭ kancy 1944, ci ŭ pačatku 1945 hoda. Prybyŭ­šy ŭ Žyliny, Klimavičus, pracu­iu­čy arhanistam, žyvie za 4 kiłamie­try ad kaścioła ŭ majontku Narvidziški Varenskaha rajona ŭ žycharki Ban­kaŭ­skienie, apošniaja vysielenaja ŭ 1948 ho­dzie. Paśla vysialeńnia Kli­ma­vi­čus pierajechaŭ u Žyliny i pra­žy­vaje razam z ksiandzom…».

15 lipienia 1952 hoda čekiscki paśjans narešcie skłaŭsia, i asoba Klimoviča była identyfikavanaja. 23 čysła na jaho zaviedzienaja spra­va-­farmular № 462 pa «pry­na­lež­naści da ahientury hiermanskaj raźviedki». Byŭ raspracavany čarhovy płan.

Pryciahnuli ahientaŭ Daŭhajskaha rajadździeła MHB Bicie, Arelisa, Patryjotasa i Vakanasa. Viadoma, što Bicie — «u minułym palicejski, u cia­pierašni čas nastaŭnik i dobra znajomy z ahientam Arelis, jaki žyŭ u adnym nasielenym punkcie z Kli­movičam». Była atrymanaja i sankcyja na aryšt Klimoviča.

U Žyliny vyjechali načalnik adździaleńnia MHB ŁSSR major Ščarbakoŭ i načalnik adździaleńnia MHB BSSR major Łosieŭ. Pa vynikachch raźviedki jany skłali rapart: «…Klimovič charaktaryzujecca jak zamkniony, nasielnictvu viadoma, što jon pa nacyjanalnaści biełarus, maje žonku i dvaich synoŭ, jany pražyvajuć u h. Vilnia. Da 1951 hoda žonka pieryjadyčna pryjazdža­ła da Klimoviča. Da 1948 hoda jany sustrakalisia ŭ majontku Nar­vi­dzi­ški, … dzie Klimovič u toj čas pražyvaŭ, a zatym u domie ksian­dza ŭ v. Žyliny. Zarehistravany fakt sustrečy Klimoviča sa svaimi synami. Hetaja sustreča adbyvałasia ŭ domie … Čenkusa ŭ v. Podzi…

Ahienty Bicie i Arelis asabista bačyli žonku Klimoviča, kali jana pryjazdžała da jaho na sustreču…

Pa dadzienych ahienta (Arelisa), jaki źjaŭlajecca zahadčykam paštovaha adździaleńnia, ustanoŭlena, što z momantu pracy Klimoviča arhanistam paštovaj pierapiski pa­miž im i jaho suviaziami nie za­re­his­tra­vana…»

Rozum Klimovičaŭ i tuhadumstva čekistaŭ

Sa śpiecsłužbisckaj cha­rak­ta­ry­sty­ki asabistych kantaktaŭ Klimoviča možna mierkavać pra jaho ład žyćcia ŭ Žylinach. U śpis trapili 71-­hadovy Iozas Makaravičus, u jako­ha Klimovič žyŭ, zajmajučy asob­nuju pałovu doma. Makaravičus cha­rak­ta­ryzavaŭsia jak asoba anty­sa­viec­kich nastrojaŭ. A jaho dačka Ane­la Stankiavičenie, 27 hadoŭ, była za­mu­žam za ŭdzielnikam «nacyjanalis­tyčnaj bandy», asu­džanym da rasstrełu. Žyvie jana razam z bać­kam. Mieŭ Klimovič suviaź sa zvanarom kaścioła, Stanisłavam Chryb­to­vičam, členam kaścielnaj rady, a taksama kraŭcom Iozasam Ejdu­ko­nisam. Adznačajecca, što Ejdu­ko­nis — były palicejski pry śmia­to­naŭskim režymie, a jaho dačka Jadviha Pacievičenie zajmajecca śpiekulacyjaj, pieryjadyčna vyjazdžaje ŭ Vilniu, dzie sustrakajecca z žonkaj i dziećmi Klimoviča. Zhadvajecca i 60-­hadovy pčalar Čenkus ź vioski Podzi, u jakoha Klimovič sustrakaŭsia z žonkaj i dziećmi. Zapisanyja navat padletki, jakim Klimovič davaŭ uroki śpievaŭ u kaściole…

Pieraličanyja i ksiandzy parafii. Danartas Linartas u 1947 byŭ ary­šta­vany «za suviaź z bandaj». Jaho nastupnik Česłavas (Kryvaj­cis) ad 1950 pracavaŭ na­čal­nikam kancylaryi ŭ biskupa i «zna­cho­dzic­ca ŭ sietcy MHB Lit. SSR», ksiondz Vitaŭtas Sidoras pieravie­dzieny ŭ Druskienicki rajon i «pra­cho­dzić pa vyšukovaj spravie».

Pryciahvalisia i infarmatary z koła biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. Tak, naprykład, 1 žniŭnia 1952 ahient z aryhinalnym psieŭdanimam Papiarovy paviedamlaŭ kurataru, lejtenantu MHB ŁSSR Vałodzinu: «Z Klimovičam Adolfam znajomy z 1939 hoda. U toj čas Klimovič byŭ redaktaram haziety «Bieła­rus­kaja krynica» i prymykaŭ da ki­rujučych kołaŭ Biełaruskaj chry­ści­ianskaj demakratyi. … Upieršy­niu sustreŭsia i paznajomiŭsia na jubi­lei ŭ ksiandza Stankieviča…».

Adnym z tłumačeńniaŭ, čamu Kli­mo­viču ŭdavałasia tak doŭha chavacca, akramia nadzvyčaj razumnych i aściarožnych pavodzin jaho i jaho žonki, było tuhadumstva miasco­vych če­kis­taŭ. Choć jany pa abaviaz­ku słužby pavinny byli źviarnuć uvahu na novaha čałavieka ŭ sva­ioj «parafii».

Ahient Patryjotas paviedamlaŭ, što kapitan MHB Oku­nieŭ, daznaŭšy­sia pra pryjezd novaha arhanista, zrabiŭ vysno­vu, što Klimovič kinuŭ žonku ŭ Vilni i ciapier žyvie z dačkoj has­pa­dyni Narvidzišak — Vandaj Ban­koŭ­skaj, hadoŭ 50. Pa­śla staruju Bankoŭskuju z dačkoj vy­viez­li ŭ Sibir jak kułakoŭ i byłych pa­mieščykaŭ.

Jak bačym, ludziej z akružeńnia Klimoviča aryštoŭvali, a jamu da času šancavała.

Kožny z adździełaŭ MHB źbiraŭ infarmacyju na svaim učastku, a ka­ar­dynacyi miž adździełami amal nie było. Rabota išła kipučaja, a efiektu mała.

Płan vykradańnia

My padychodzim da adnaho z samych cikavych momantaŭ hetaj historyi — zatrymańnia Adolfa Klimoviča.

Čekisty i tut mudryli: prydumali składanuju schie­mu z vykarystańniem ksian­dza Onišc­kaha kaścioła, užo nie pro­sta jak aśvie­da­miciela, ale jak saŭ­dziel­nika vykradańnia. Ksiondz pa su­miaš­čalnictvie byŭ ahientam Patryjotasam.

Jon pa płanie čekistaŭ pa­vi­nien byŭ vy­kli­kać Klimoviča z Žy­lina da siabie, nibyta «dla vyrašeńnia pytańnia ab me­ta­zhod­naści praviadzieńnia nabažen­stva ŭ adzin i toj ža dzień i ŭ Oni­škach, i ŭ Žylinie».

Jak mierkavali čekisty, paśla raz­mo­vy Klimovič budzie viartacca dadomu pieššu praź les, dzie jaho i schopiać. Prydumali čekisty i sposab patłumačyć źniknieńnie Kli­mo­viča: prymusić jaho napisać «list ab tym, što jamu nieabchodna terminova na niekatory čas vyjechać … nakiravać praz vyviednika-­li­toŭ­ca staršyni kaścielnaha ka­mi­teta. Vyviednika ekipiravać u sialanskuju vopratku i pakazać jak znajomaha Klimoviča, žychara Trockaha rajona, jaki vykonvaje jaho prośbu, pieradadzienuju «na chadu».

Pavodle źviestak Vikipiedyi, u 1939—53 hh. probaščam u Oniškach, u kaściole Śviatych apostałaŭ Pilipa i Jakuba, byŭ Nikadymas Švohžlis-Milžynas.

Ksiondz­ Patryjotas pasłaŭ Kli­mo­viču cydułku z prośbaj pryj­ści da jaho 14 žniŭnia ranicaj. Ksian­dzu pradpisvałasia paśla sy­cho­du Klimoviča «nieadkładna si­hna­li­za­vać, kudy, z kim, pa jakoj darozie jon syšoŭ».

U lesie, na darozie, Klimoviča pa­vin­na była čakać zasada. Da viečara jaho płanavałasia pratrymać u lesie, a paśla adpravić u Vilniu, u MHB. Adnak płan pravaliŭsia.

Patryjotas, adsłužyŭšy ra­niš­niuju imšu, siadzieŭ doma, čakaŭ Klimoviča. Ale z Žylina pryjšoŭ paštaljon i pryvioz ad jaho tolki list pa­-litoŭsku:

«Darahi ziamlak. Lohka skazać «…Maješ čas, prychodź…», ale, pa-­pieršaje, da Onišak nie 3 kiłamietry, pa­-druhoje, mnie nie 20 hadoŭ, pa­-treciaje, pajści i viarnucca, a za toj čas moža i «Paryž upaści», nie kažučy ŭžo pra toje, što siońnia «biazmetna» ciahacca nie kožnamu biaśpiečna…»

List Klimovič padpisaŭ psieŭ­da­nimam Duda: jon abačliva nikoli nie padpisvaŭ listy svaim imiem.

Čekistam terminova pryjšłosia prydumlać novy płan. Było vyrašana aryštavać Klimoviča ŭ noč na 15 žniŭnia:

«Z sychodam Klimoviča na viačeru da kałhaśnika Makaravičusa da kaścioła nakiroŭvajecca žančyna­-raźviedčyca, jakaja pry viartańni Kli­mo­viča dadomu źviartajecca jak prad­staŭ­nica RVKa z prośbaj pahavaryć ab sadziejničańni va ŭborcy ŭradžaju. Raźviedčyca zaprašaje zaj­ści ŭ pakoj dla raz­mo­vy. U kustach kala kaścioła zastajecca zasada. U pakoj śle­dam za Kli­mo­vičam zachodzić apierabotnik, jaki jaho zatrymlivaje. Ździaj­śnia­iecca ahlad kvatery, Kli­mo­vi­ču prapanujec­ca napisać list, za­šyf­ra­vaŭšy jaho adłučku, bo, maŭlaŭ, jon paśla sa­kret­nych pieramoŭ u MHB ŁSSR pa­vi­nien budzie viarnucca dadomu i vieści raniejšy ład žyćcia. … Paśla hetaha Klimoviča ŭ hadzinu nočy vyvieści palami ŭ les, dzie bu­dzie čakać mašyna, a adtul — u Vilniu».

Ksiandzy­-ahienty

I tut treba zrabić nievialikaje adstupleńnie. Jak my bačym, asnoŭnuju rolu ŭ zatrymańni Klimoviča če­ki­sty adviali ksiandzu susiedniaha kaścioła — ahientu Patryjotasu. U svaich spravazdačach jon pakinuŭ cikavyja nazirańni pra žyćcio Adolfa i jaho siamji. Naprykład, toje, što Kli­mo­vič «biełaruskuju movu vielmi lu­bić i pry mahčymaści starajec­ca na joj havaryć, ci, kažučy na inšaj movie, daje prykazki abo ci­ka­vyja vysłoŭi na svajoj biełarus­kaj movie», «Klimovič z krynicaj zaŭ­siody staraŭsia havaryć pa­biełarusku, choć krynica słaba vałodaje biełaruskaj movaj. Krynica razumieje, što Klimoviču, jak śviadomamu biełarusu, zadavalnieńnie, kali havorać pa­-biełarusku» ci što «Klimovič lubiŭ havaryć pra ks. Adama Stankieviča i vykazvaŭsia, što apošni kali-­niebudź bu­dzie biskupam ci arcybiskupam svabodnaj nacyjanalnaj Biełarusi. Sam pra siabie Klimovič taksama vykazvaŭsia, što jon u budučyni stanie znakamitym biełaruskim dziejačam…».

Adnak padazrony Klimovič «ni razu, ni słovam nie zhadaŭ krynicy ab svajoj asobie i pra svajo minułaje». Ksiondz nie hrebavaŭ nijakaj in­far­macyjaj, u tym liku i atrymanaj na spoviedzi: «…Babulka haspadarki Narvidziški Jadviha Bankoŭskaja časam skardziłasia na spoviedzi kry­ni­cy, što da Klimoviča pryjazdžaje žonka, što jany razam śpiać i takim čynam hańbiać dom Bankoŭskaj, u jakim daŭno niama cialesnych hrachoŭ. Jana skardziłasia na arhanista i jaho žonku, što jany razmaŭlajuć tajemna, šepčucca tolki na biełaruskaj movie».

A voś z ksiandzom Žylinskaha kaścioła ŭ Adolfa skłalisia pryjaznyja adnosiny, što adznačaŭ i in­far­matar: «Kryvajcis i Klimovič vielmi siabravali, i mahčyma, što Kry­vajcis viedaje ŭsie tajamnicy Kli­mo­viča…». Viadoma, ahient Patryjotas nie viedaŭ, što blizki siabar Adolfa byŭ nie kim inšym, jak … ahientam Hiedyminasam

«Śpiavaŭ biełaruskija pieśni i chvalavaŭsia»

Z čekisckaj daviedki viadoma, što «Kryvajcis Česłavas Branisłavavič, 1921 h. n., li­to­viec, bie­ła­ruskaha pachodžańnia, da 1940 ho­da byŭ udzielnikam anty­sa­viec­kaj arhanizacyi Atejcinikaŭ [«Atejcininki» — litoŭskaja ka­ta­lic­kaja maładziožnaja arhanizacyja], u 1948 h. byŭ pamahatym bandy «Dedukas», ciapier źjaŭlajecca ___________, materyjałaŭ ab dziej­naści Klimoviča nie davaŭ».

Na miescy pročyrku pry nie­ab­chodnaści ŭpisvałasia słova «infarmatar». Z pakazańniaŭ Kry­vaj­cisa my možam daviedacca, jak adbyłasia jaho viarboŭka.

«20 śniežnia 1946 hoda … pry­byŭ probaščam u v. Žyliny. Tam znaj­šoŭ haspadyniu svajho pa­pia­red­nika ksiandza Linartasa. Raspy­taŭ pra kaścielnych maich słuh, jana raspaviała, što dziaka niama, a arha­nist žyvie za 3,5 km ad kaścioła ŭ majontku…

Bankaŭskienie dumała, što jon pa­lak, ale paźniej vyśvietliłasia, što jon biełarus, tamu jana pačała jaho nienavidzieć i pačalisia intryhi.

Žonka jaho pryjazdžała prykładna kožny miesiac, jon jaje tajemna sustrakaŭ i pravodziŭ na stancyju… Žonka Klimavičusa pražyvaje ŭ h. Vilni… Małodšy syn nosić pro­źvi­šča, zdajecca, Višniaŭskas. Heta zroblena, kab pa­ćvier­dzić čutki, što nibyta jany raźviedzienyja…

Pracujučy arhanistam, Kli­ma­vi­čus źbiraŭ niamała praduktaŭ naturaju, akramia hetaha, atrymlivaŭ niamała i hrošaj. Usio heta jon pry sustrečach pieradavaŭ žoncy, a časam u pieradačach pasiaredničaŭ Tarajła Stasis, 1921 h.n. Jon advoziŭ hetyja pradukty va ŭmoŭlenaje miesca, a jana adtul ich zabirała. Takim čy­nam jon utrymlivaŭ siamju. Kli­ma­vičus vielmi sumavaŭ pa dzieciach, bo mienšy syn zastaŭsia pry jaho ŭciokach va ŭzroście mienš za hod. Kli­ma­vičus prasiŭ žonku pryvieźci na stancyju pakazać syna, ale jana nie zhadžałasia — bajałasia.

Klimavičus nienavidzieŭ palakaŭ, byŭ prychilny da litoŭcaŭ, ale spračaŭsia časam z nahody Vilni, bo hety horad jon ličyŭ biełaruskim. U sprečkach jon kazaŭ, što pavinna być stvorana Biełaruska­-Li­toŭ­skaja fiederacyja sa stalicaj Vil­niaj i stalicami Litvy — Kaŭnas, Biełarusi — Minsk.

…Pavodziŭ siabie Klimavičus spa­koj­na, vielmi cikaviŭsia mižnarodnym stanoviščam, słuchaŭ pieradačy z­-za miažy na polskaj, ruskaj i niamieckaj movach.

Pastupova daviedaŭsia, što jon, ar­ha­nist, źjaŭlajecca Klimavičusam Adol­fa­sam, synam Justasa… Sia­red­niuju adukacyju atrymaŭ u Vil­ni, a vyšejšuju — u Prazie. Pa śpiecyjalnaści jon ahranom-­in­žy­nier. Klimavičus — haračy, pierakanany nacyjanalist, śpia­vaŭ niej­kija biełaruskija pieśni i chva­la­vaŭ­sia. Jaho maraj źjaŭlałasia žadańnie zaniać adkaznuju pasadu i ad­na­vić nacyjanalistyčnuju buržu­aznuju Biełaruś. Na zaŭvahu ab tym, što biełarusy niekulturnyja, złosna adkazvaŭ, što im nie było mahčymaści praśviacicca. Cytavaŭ paemy «Biełaruskaja dudka», «Smyk biełaruski». Klimavičus śćviardžaŭ, što sučasnaja ruskaja piśmiennaść vynajdzienaja biełarusam, a ruskija, maŭlaŭ, jaje prysvoili…

U pieryjad niamieckaj akupacyi Klimavičus znachodziŭsia ŭ hora­dzie Lida, pracavaŭ šefam Biełaruskaha kamiteta. Tam jon arhanizoŭvaŭ škoły, kursy dla darosłych i adnačasova vykładaŭ u zasnavanaj u Vilni biełaruskaj nastaŭnickaj sieminaryi…»

Kali Kryvajcisa chacieli piera­vie­ści ŭ inšy prychod, Klimovič admoviŭsia ź im jechać, bo na kir­ma­šy ŭ susiedniaj vioscy jaho paznaŭ adzin palak, jakoha jon, žyvučy ŭ Li­dzie, źniaŭ z pasady načalnika pa­vie­ta.

Apisvaje Hiedyminas i ad­no­si­ny Klimoviča z ksiandzom Uładzisłavam Čarniaŭskim, jaki paźniej słu­žyŭ u Višnievie, pierakładaŭ Śvia­toje Piśmo pa­-biełarusku i stajaŭ la vytokaŭ adradžeńnia biełaruskamoŭnaj katalickaj słu­žby.

«Z nastajacielem Varenskaha kaścioła Čarniaŭskim jon byŭ znajomy, ale sustrakacca ź im nie chacieŭ, bo ličyŭ niesurjoznym i bałbatunom.

Čarniaŭski taksama nacyjanalist­-biełarus i vielmi choča pajechać na rabotu ksiandzom u Biełaruś… Nia­daŭ­na, prykładna 2 tydni tamu, da krynicy (h.zn. da jaho, Kryvajcisa) usia ŭ ślazach pryjšła žonka Kli­ma­vi­čusa i skardziłasia na Čarniaŭskaha, kažučy: «Kali majho muža aryštujuć, to budu viedać, što praz Čarniaŭskaha. Chaču jechać da jaho i jaho papiaredzić. Mah­čy­ma, Vy jaho papiaredźcie?»…

Nikoha nie vydavać

Śpiecsłužby zrabili vysnovu, što ahient Hiedyminas… čatyry hady chavaŭ Klimoviča ŭ siabie ŭ parafii. Bolš za toje, paśla viar­boŭki Kryvajcis pryznaŭsia pra heta Klimoviču, a toj jamu raiŭ «vykručvacca, nikoha nie vydavać», nie davać materyjałaŭ, jakija mahli b pasłužyć padstavaj da aryštu kaho­-niebudź.

Ksiondz Česłavas Kryvajcis pryznaŭsia Klimoviču, što zavierbavany. Klimovič raiŭ jamu «vykručvacca i nikoha nie vydavać». 

Praz heta Kryvajcis mieŭ prablemy. Jaho tłumačeńnie, dadzienaje 20 žniŭnia 1952, dazvalaje zrazumieć situacyju, jakaja skłałasia vakoł kaścioła ŭ Litoŭskaj SSR:

«U krasaviku 1950 mianie vy­kli­kali ŭ Trakajski vykankam, ale ja nie pryjšoŭ u pryznačany čas, bo nabližaŭsia Vialikdzień. Pry paŭtor­nym vykliku vymušany byŭ źjavicca. …U MHB na moj adras było zroblena niekalki paprokaŭ, z-za čaho ja vielmi raschvalavaŭsia. Zatym było prapanavana supracoŭničać, i ja pahadziŭsia. …Praz svaju niespraktykavanaść pa viartańni dadomu pra heta raspavioŭ arhanistu Kli­mo­viču…

Kali ja pajechaŭ da ksiandza Švoh­žli­sa ŭ Oniški, jon mianie staŭ raspytvać, u suviazi z čym mianie vy­kli­kali ŭ Troki. Ja jamu skazaŭ, što byŭ vyklikany ŭ MHB, ale budu paźbiahać sustreč ź imi, jon, vi­dać, zrazumieŭ i bolš mianie nie ras­pytvaŭ.

Nieŭzabavie da mianie pryjechaŭ ksiondz Žyžlaŭskas, ja i jamu raspavioŭ padobna, jak i Klimoviču…

U suviazi z tym, što ja raspavioŭ pra svajo supracoŭnictva z orhanami MHB Klimoviču, ja bajaŭsia, kab heta nie stała zdabytkam orhanaŭ MHB, i pra jaho ŭ orhany MHB ničoha nie paviedamlaŭ. Ja dumaju, što hetyja asoby ab maim supracoŭnictvie z or­ha­nami nikomu nie raskazali.

Mnie asabista pra svajo su­pra­coŭ­nictva z orhanami MHB raspavioŭ Hružaŭskas Antanas, ciapier słužyć pamočnikam u Šymonisie. Ksiondz Šukis kazaŭ, što zhody su­pracoŭničać z orhanami nie daŭ, choć jamu vielmi pahražali. Žy­žlaŭs­kas kazaŭ, kali jaho vyklikali ŭ Vilniu, što ź im tak budzie, jak sa mnoj…».

U adnym z daniasieńniaŭ če­ki­sty pakazali, što «ksiondz Žyžlaŭskas źjaŭlajecca ahientam 5 adździeła MHB Vilenskaj vobłaści».

«Chutka vierniecca»

Śledčyja pradprymali tak šmat pierastrachovačnych krokaŭ, bo spa­dzia­va­lisia raskryć jašče i stvo­ranuju Klimovičam «ahienturnuju sietku». A raptam chto pryjdzie da jaho z Zachadu?

Jak raźvivalisia padziei dalej, my viedajem sa spravazdačy taho ž ahienta Patryjotasa.

Uviečary 14 žniŭnia zvanar Žy­lin­skaha kaścioła pryjšoŭ u kaścioł zvanić i pabačyŭ, što chram zamknuty, na parozie kluč i list Klimoviča da staršyni kaścielnaha kamiteta Niavierasa. Klimovič pisaŭ, što syšoŭ pa siamiejnych spravach, vybačaŭsia i abia­caŭ praź niekalki dzion viarnucca. Niavieras pasłaŭ rovaram svajho syna z hetym listom da ksiandza dekana Stasisa Smalinskasa, py­ta­iučysia, što rabić z kaściołam u Žylinie.

Smalinskas pajšoŭ pa paradu da kalehi — Patryjotasa… Advioŭ jaho ŭbok, pakazaŭ piśmo, spytaŭsia, što mahło zdarycca. Klimovič, mabyć, zasumavaŭ pa žoncy i pajechaŭ da jaje pabačycca — supakoiŭ jaho ahient. Smalinskas pavieryŭ.

Ale čutki pra aryšt usio adno pajšli. Praź niekalki dzion da Patryjotasa pryjšoŭ zakrystyjan Žylinskaha kaścioła, 14-­hadovy Jozas Kasparavičus, i skazaŭ: «Našaha arhanista aryštavali». Ahient pierakanaŭ i chłopčyka, što Klimovič pajšoŭ da žonki i chutka vierniecca.

Tym časam 16 žniŭnia 1952 hoda Adolf Klimovič byŭ dastaŭleny ŭ Vilniu dla pieršaha dopytu. Jaho pravodzili namieśnik ministra dziaržbiaśpieki Litoŭskaj SSR pał­koŭ­nik Martavičus i načalnik 3 adździaleńnia 2 adździeła MHB ŁSSR major Ščarbakoŭ.

Pieršym dopytam Klimoviča ŭ MHB LitSSR kiravaŭ pałkoŭnik Leanardas Martavičus.

Paśla śledstva Adolf Kli­mo­vič byŭ asudžany da najvyšejšaj miery pakarańnia. Choć, viadoma, nijakich suviaziaŭ z «hiermanskaj raźviedkaj» vyjaŭlena nie było. I Klimoviča rasstralali b, ale praź piać dzion paśla vyniasieńnia prysudu pamior Stalin. Rasstreł zamianili na 25 hadoŭ łahieraŭ. Kli­mo­viča ŭratavała toje, što jon tak doŭha chavaŭsia.

Reabilitavany: «niama składu złačynstva»

Adbyvać pakarańnie jon trapiŭ u Intu, Komi ASSR, ale adsiadzieŭ tolki čatyry hady. U 1956­-m jaho spravu pierahledzieła śpieckamisija Viarchoŭnaha Savieta SSSR. I nie znaj­šła składu złačynstva.

Adrazu viarnucca ŭ Vilniu pa­śla vyzvaleńnia Klimoviču nie dazvolili, da 1960­-ha jon žyŭ u Ba­ry­savie. Potym usio ž pierajechaŭ u Vil­niu, dzie ŭźjadnałasia nare­šcie siamja Klimovičaŭ. Da śmierci ŭ 1970-­m Adolf Klimovič pra­ca­vaŭ ar­ha­ni­stam u kaściole na Źviaryncy. Pachavali jaho ŭ Kluščanach, pobač z baćkami. Pierad śmierciu jon paśpieŭ zrabić jašče adzin vialiki ŭniosak u spravu biełaruskaj kultury: skłaŭ bijahrafičny słoŭnik nacyjanalnych kulturnych i palityčnych dziejačaŭ.

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH