Kaciaryna Cholcapfel-Varažun. Fota: instahram
«Kali ja narešcie zrazumieła, što ja — biełaruska, ja stała celnym čałaviekam»
«Naša Niva»: Jak uśviadomili, što chacieli b vychoŭvać dzicia pa-biełarusku?
Kaciaryna Cholcapfel-Varažun: Kali my pierajechali siudy, synu było piać hadoŭ i jon pazmaŭlaŭ tolki pa-rasiejsku. U toj čas ja vadziła jaho na zaniatki vychadnoha dnia, jakija ładzilisia taksama pa-rasiejsku, i kazała, što moj syn musić vielmi dobra vałodać rasiejskaj movaj.
A praz try-čatyry miesiacy ja stała bolš čytać naviny pra Biełaruś. Asabliva mianie ŭrazili videa z Dnia Voli — 2017, kali ludziej chapali prosta na vulicy, jany išli pa baton i nie dachodzili. Tady ja stała dumać, čamu tak adbyvajecca, uvohule pačała za miažoj bolš cikavicca Biełaruśsiu. Za miažoj čałaviek adčuvaje siabie bolš samotnym i tamu imkniecca znajści svaich, i ja sprabavała znajści kantakt ź niekatorymi rasiejcami, ale zrazumieła, što my roznyja.
Stała zadavać sabie pytańnie: nazyvaju siabie biełaruskaj, dyk čamu nie viedaju ničoha biełaruskaha, nie hutaru pa-biełarusku i nie pieradaju rodnuju movu synu? Apošnim i pryjemnym šturškom było «Jeŭrabačańnie», dzie ź lohkaj biełaruskaj pieśniaj vystupaŭ hurt Naviband. Mianie heta vielmi ŭraziła, i ja zrazumieła: kali ja chaču i dalej nazyvać siabie biełaruskaj, mušu ŭsio biełaruskaje pastavić na pieršaje miesca, a ŭsie astatnija movy musiać iści paśla biełaruskaj. Ci moža, da prykładu, palak nazyvać siabie palakom, kali nie viedaje polskaj movy?
Niedzie ŭ červieni 2017-ha, kali my z synam jechali ŭ mašynie, ja paviarnułasia da jaho i skazała: «Z hetaha dnia ja budu z taboj bolš hutaryć pa-biełarusku». Była ŭvohule nie ŭpeŭnienaja, što mahu heta rabić — bolš-mienš razumieła movu, ale nikoli na joj nie havaryła. Pačała havaryć pa-biełarusku, i syn skazaŭ, što ničoha nie razumieje, adkazała jamu: «Ničoha, ź ciaham času zrazumieješ». Skasavała ŭsio rasiejskaje, što jon hladzieŭ i čytaŭ, i stała zamianiać na biełaruskaje, i pacichu na miesca rasiejskaj movy ŭ jaho stała prychodzić biełaruskaja.
Praz paŭhoda, kali my jechali ŭ minskim taksi, kiroŭca vielmi ŭraziŭsia našaj biełaruskaj movie i spytaŭ, ci my ŭžo zusim nie viedajem rasiejskuju. I moj syn sam adkazaŭ, što zabyŭsia na słovy, to-bok paŭhoda chapaje dla dziciaci, kab zamianić adnu movu na inšuju.
Ciapier ja nie staŭlu jamu rasiejski kantent, u nas niama siabroŭ, ź jakimi jon moh by kamunikavać pa-rasiejsku, i sama hutaru ź im tolki pa-biełarusku. Sa mnoj jon taksama musić havaryć tolki pa-biełarusku.
«NN»: Jamu chapaje ŭ vašaj asobie biełaruskamoŭnaj surazmoŭcy?
KCH: Tak. My ź im nie prosta razmaŭlajem pa-biełarusku, kožny viečar my čytajem adno adnamu knihi, i ja navučyła jaho pisać pa-biełarusku. Čytajem usio što zaŭhodna: kazki, fentezi, knihi pa historyi. Naprykład, na dadzieny momant ja jamu čytaju «Źnič vaŭkałaka» Valeryja Hapiejeva, a jon mnie — «Chroniki Narnii».
«NN»: Vam dastatkova dla vychavańnia dziciaci taho biełaruskamoŭnaha kantentu, jaki ciapier isnuje?
KCH: Ciapier jość minimalnaja kolkaść filmaŭ i multfilmaŭ, jakija pierakładajucca na biełaruskuju movu. Kali ŭsiaho budzie jašče bolš, hetaje pytańnie nie budzie paŭstavać.
Nie varta čakać, što chtości pryjdzie i zrobić, treba brać toje, što jość, kali ludzi chočuć vyvučyć biełaruskuju. Plus ciapier u volnym dostupie jość šmat dobrych aŭdyjaknih na luby hust.
Inšaje pytańnie, nakolki heta ŭsio jakasnaje. Kali my z synam čytajem knihu i ja baču pamyłku, adrazu kažu jamu — maŭlaŭ, heta niapravilna. Vuču jaho, jak musić być pravilna pa litaraturnaj normie, abo tłumaču, kali my sustrakajem niejki dyjalektny vyraz. Pamyłak, na žal, chapaje.
«NN»: Biez čaho dzicia nie vychavać pa-biełarusku?
KCH: Mnie zdajecca, samaje hałoŭnaje — havaryć i čytać pa-biełarusku. I heta spryjaje kantaktu ź dziciem: vy čytajecie knihu razam i abmiarkoŭvajecie, jak jon reahuje na hieroja, ja jamu vykazvaju svaje dumki i pačućci, jon mnie — svaje.
Kali jość takaja siamja, jak u nas, dzie razam biełaruska i aŭstryjec i ŭ siamji aktyŭnyja dźvie movy, važna vykonvać praviła. Kali matula hutaryć z synam pa-biełarusku, jon musić adkazvać tolki pa-biełarusku.
Vielmi šmat jość prykładaŭ, kali matula ci tata nie patrabujuć ad dziciaci adkazvać pa-biełarusku, u škole mały vučyć, naprykład, niamieckuju movu, vakoł usio niamieckamoŭnaje, i dziciaci praściej hutaryć pa-niamiecku, tym bolš što matula i tak usio zrazumieje. U nas taksama była situacyja, što syn pačaŭ vykarystoŭvać vielmi šmat niamieckich słovaŭ, i ja skazała jamu: u nas praviła, što ty sa mnoj hutaryš tolki pa-biełarusku.
«NN»: Chto vy pa adukacyi, ci źviazanaja vaša adukacyja ź biełaruščynaj?
KCH: U mianie ekanamičnaja adukacyja. Na moj pohlad, heta nie važna, mnie treba było prosta adčuć — ja biełaruska i mušu vałodać biełaruskaj movaj. Tady i padciahvajucca viedy: ja pačynaju čytać pa-biełarusku, daviedvajusia, chto našy sučasnyja piśmieńniki i što pišuć dla dziaciej, jak jany pišuć. Kab dać rady, mušu viedać biełaruskuju movu, značyć, mnie treba hartać słoŭniki i hramatyku, kab pravilna havaryć i stavić maŭleńnie. To-bok treba pastajanna pahłyblać viedy ŭ biełaruskaj movie, bo jana niejmavierna bahataja i cikavaja. Dla mianie biełaruskaja mova hučyć vytančana šykoŭna, jana ni na što bolš nie padobnaja z-za maŭleńnia.
Ale nie skažu, što ja vielmi dobra viedaju ŭsio datyčna biełaruščyny ci našaj historyi.
Mnie prosta było važna adčuć siabie biełaruskaj, a bieź biełaruskaj movy heta było niemahčyma. Da pierajezdu ŭ Aŭstryju i ŭśviedamleńnia siabie biełaruskaj ja była mientalna ruskim čałaviekam, prosta mieła biełaruski pašpart i žyła na terytoryi Biełarusi. Ale hutaryła pa-rasiejsku, hladzieła filmy na rasiejskaj movie i čytała na joj knihi, zachaplałasia ŭsim rasiejskim.
Prosta niemahčyma adčuć siabie biełarusam, kali ŭvieś čas siadzieć u rasiejskaj infarmacyjnaj prastory, heta niejkaja šyzafrenija. My i tak unutry padzielenyja ŭžo šmat stahodździaŭ, varta viartać sabie celnaść. Kali ja narešcie zrazumieła, što ja — biełaruska i mušu ŭ pieršuju čarhu karystacca ŭsim biełaruskim, ja stała celnym čałaviekam, adčuła, što ŭ mianie ŭnutry jość stryžań.
Ciapier biełaruskaje ŭ mianie ŭ centry, i ŭsie astatnija movy vakoł jaje, a nie jak raniej, kali ja kruciłasia vakoł rasiejskaj infaprastory. Heta dało mnie vielmi šmat sił, ja raniej nie adčuvała takuju moc.
«NN»: Vychoŭvać dzicia pa-biełarusku — heta patrabuje niejkich vydatkaŭ času?
KCH: Kali dzicia treba pieravučyć ź inšaj movy na biełaruskuju, chopić prosta žadańnia baćkoŭ. Nie chočacie sami šukać biełaruski kantent — paprasicie ŭ sacsietkach, kab vam dali spasyłki na taki kantent. Ciapier bieźlič sajtaŭ ź biełaruskimi filmami i mulcikami, šmat knih pa-biełarusku na luby hust. Nie paśpiavaju ich čytać, u mianie tolki dla dziaciej i padletkaŭ kala 400 knih.
Mnie niejak kazali, što ja pazbaviła dzicia rasiejskaj movy. Adkazała, što, kali zachoča, jamu budzie vielmi lohka jaje vyvučyć na bazie biełaruskaj movy. Prosta ŭ nas, na žal, bolšaść ludziej dobra viedaje tolki rasiejskuju movu, a biełaruskaj vałodaje mienšaść.
«Nie pierachodžu na abmierkavańnie asoby, staŭlusia da ludziej z pavahaj, i hetaha, napeŭna, nie chapaje biełarusam»
«NN»: Vy šmat pišacie pra biełaruskuju movu ŭ sacsietkach. Što matyvuje vas heta rabić?
KCH: Žadaju dzialicca viedami. Mnie vielmi nie padabajecca słova «biełaruskamoŭny», bo my ž nie kažam na rasiejskaje ci polskaje, što heta rasiejskamoŭnaje ci polskamoŭnaje, ale datyčna taho, što na biełaruskaj movie, my čamuści kažam «biełaruskamoŭnaje». Časam ja zadumvajusia pra takija pytańni, i ŭ hetym vypadku mnie važna razabracca. Kab pryvieści svaje dumki ŭ łahičny paradak, ja pišu dopisy ŭ sacsietkach.
Ludzi stali na ich adhukacca, niechta sa mnoj zhadžajecca, niechta — nie. Ale ludzi vielmi ŭdziačnyja, asabliva ŭ tvitary, za padkazki pa biełaruskaj movie, to-bok ludzi imknucca pisać i havaryć pravilna. Časam mnie pisali, što da maich dopisaŭ nie zadumvalisia pra hetyja pytańni, pra takija vyrazy ci prablemy moŭnaj dyskryminacyi.
Ale niadaŭna zrazumieła, što ŭ niekatorych momantach paŭtarajusia, a mnie b hetaha nie chaciełasia. Tamu pakul što zakryła staronku ŭ fejsbuku i redka pišu ŭ inšych sacsietkach.
U tvitary ludziam časta patrebnyja padkazki, jak pravilna. Da prykładu, u rasiejskaj movie jość słova «vdvojom», a pa-biełarusku vykarystoŭvajem roznyja słovy ŭ zaležnaści ad połu. Kali heta dźvie žančyny, budzie słova «ŭdźviuch», kali mužčyny — «udvuch», žančyna i mužčyna — «udvaich». Ludzi časam błytajuć takija rečy.
Časam kažuć, maŭlaŭ, vielmi šmat pišuć pra biełaruskuju movu, ale ž hetaha nikoli nie budzie šmat, tym bolš u paraŭnańni z materyjałami pra inšyja movy. Luby, chto choča dzialicca viedami, moža heta rabić, zaŭsiody znojducca tyja, kamu budzie cikava.
Dumaju, ludziej asabliva pryvablivaje, što ja pišu vielmi vietliva. Nie pierachodžu na abmierkavańnie asoby, staŭlusia da ludziej z pavahaj, i hetaha, napeŭna, nie chapaje biełarusam. Taksama pišu, kali baču niejkija pamyłki ŭ knihach: «Kali vy budziecie čytać hetuju knihu, źviarnicie ŭvahu, što tut musić być voś tak». Tady, jak mnie zdajecca, ludzi zapaminajuć pravilny varyjant.
Pa sintaksisie i leksicy my ŭsio bolš i bolš ruchajemsia ŭ bok rasiejskaj movy, bo nie chočam praviarać u słoŭnikach, jak ža pravilna, naprykład, užyvać toje ci inšaje słova. Ja pastajanna hladžu takija rečy i ŭpeŭnienaja, što da kanca svaich dzion budu daviedvacca štości novaje pra biełaruskuju movu.
«NN»: Ci traplajecie ŭ siecievyja kanflikty?
KCH: Byvaje. Ale adkazvaju takim ludziam vietliva — maŭlaŭ, kali vy budziecie praciahvać pisać mnie ŭ chamskim styli, mnie daviadziecca spynić razmovu. Zvyčajna, kali čałavieku tak napisać, jon supakojvajecca, vybačajecca i my praciahvajem razmovu. Zrazumieła, što nielha spuskacca da nizkaha ŭzroŭniu, bo jano ničoha nie daść.
Na žal, my nie navučanyja kulturna i vietliva kamunikavać. My nie adčuvajem, dzie pierachodzim miažu, što važna kazać ludziam «kali łaska» i «dziakuj».
Nie baču sensu iści na kanflikt, bo heta ničoha nie daść. Kali čałaviek sam idzie na kanflikt, bo jamu štości nie spadabałasia, prašu ci spynicca mnie pisać, ci supakoicca i razmaŭlać sa mnoj spakojna. A kali idzie adkrytaje prynižeńnie, prosta błakuju takich ludziej, bo baču, što jany nie žadajuć niešta daviedacca, a chočuć mianie prynizić.
«NN»: Što dla vas važniej: dapamahać biełaruskamoŭnym udaskanalvać viedańnie movy ci spryjać tamu, kab ruskamoŭnyja biełarusy pačynali hutaryć pa-biełarusku?
KCH: Nie moža być biełaruskamoŭnych biełarusaŭ, biełarusy ŭžo ź biełaruskaj movaj. U dadatak jany mohuć viedać jakuju zaŭhodna movu — rasiejskuju, polskuju, anhlijskuju, ukrainskuju ci niejkuju inšuju.
A jość ruskija, jakija žyvuć na terytoryi Biełarusi i majuć biełaruskaje hramadzianstva, ale nie chočuć viedać ničoha biełaruskaha.
Tamu nie viedaju, jak možna kazać pra ruskamoŭnych biełarusaŭ, bo biełarusy ŭžo musiać viedać biełaruskuju movu, chacia i mohuć nie zaŭždy joj karystacca.
Na moj pohlad, biełarusy jak nacyja — cudoŭnyja, i ja vielmi chaču, kab my takimi i zachavalisia. I kab my zastalisia mienavita ź biełaruskaj movaj, nie raspłylisia i nie stali častkaj rasiejcaŭ. Niapraŭda, što možna zastacca saboj z rasiejskaj movaj, heta samapadman, asabliva kali my znachodzimsia ŭ takoj ahresiŭnaj rasiejskaj arbicie ŭpłyvu.
Nichto ž nie zabaraniaje biełaruskuju movu. Sistema nie dazvolić, kab u nas była tolki biełaruskaja dziaržaŭnaja mova, ale kali dadać da jaje rasijskuju, to kolki zaŭhodna. I kali vy chočacie, kab nasamreč było dźvie dziaržaŭnyja movy, to ich paŭsiul musić być dźvie. Rasiejskuju movu vy i tak možacie vykarystoŭvać, ale jana nie abaviazkova musić być hałoŭnaj i dziaržaŭnaj.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
«Chaj chto-niebudź užo narešcie skaža: treba vyvučać biełaruskuju jak zamiežnuju movu»
Słoŭnik brydkasłoŭja. Biełaruskaja mova, jakaja šakuje i abražaje
