Fota: Wikimedia Commons
Takija zajavy prapahandy, viadoma, skiravanyja na toje, kab demaralizavać palityčnuju emihracyju, a taksama zapužać tych, chto tolki zadumvajecca pra toje, kab pakinuć Biełaruś. Robicca heta z ułasnaha strachu, bo im vidavočna, što biełaruski režym i ichnija karjery praisnujuć nie daŭžej za samoha Łukašenku.
Ale ci buduć čakać u Biełarusi biez Łukašenki tych vyhnańnikaŭ, tuju palityčnuju elitu, jakaja hady (a ŭ horšym vypadku dziesiacihodździ) praviała za miažoj i była adarvanaja ad biełaruskaha hramadstva?
U historyi Jeŭropy na hetaje pytańnie jość adkaz — tak, buduć.
Biełarusy nie pieršyja prachodziać praz hetyja pracesy. Vialikija emihracyi źviedała Jeŭropa ŭ čas Druhoj suśvietnaj vajny i z nastupnym ustalavańniem kamunistyčnych režymaŭ u zaniatych savieckimi vojskami krainach. Kamunistyčnaje kiravańnie raściahnułasia amal na paŭstahodździa, i, zdavałasia, za hety čas emihracyja, jakaja značna paradzieła i mocna asimilavałasia, musiła ŭžo stracić nadzieju i zabycca pra svaje kolišnija radzimy, svaje pamknieńni.
Ale adnačasny krach kamunistyčnych i inšych aŭtarytarnych režymaŭ u Jeŭropie zaachvociŭ mnohich viarnucca. I nie prosta viarnucca, a zaniać pačesnaje miesca ŭ palityčnym žyćci krainy, a časam i prosta ŭznačalić ich. Učorašnija vyhnańniki prykłali vysiłki pa adbudovie svaich dziaržaŭ u rečyščy demakratyi i svabody, pry jakoj jany žyli ŭ emihracyi, i nacyjanalnaj samaśviadomaści, jakuju jany pranieśli praź dziesiacihodździ.
Tak adbyłosia pa ŭsim byłym Uschodnim błoku, častkova ŭ respublikach byłoha SSSR, a taksama inšych krainach, dzie da ŭłady prychodzili dyktatarskija režymy.
Litva — Vałdas Adamkus
Vałdas Adamkus. Fota: Wikimedia Commons
Krainy Bałtyi, jakija źviedali mižvajenny pieryjad niezaležnaści i apošnimi byli dałučanyja da Savieckaha Sajuza, zaŭsiody znachodzilisia na asablivym stanoviščy ŭ jaho składzie, a ŭ časy pierabudovy i hałosnaści kantrol Maskvy nad imi vielmi chutka byŭ stračany. Jany pieršymi abviaścili pra svoj suvierenitet, zapuściŭšy praces samaraspadu savieckaj impieryi.
Vałdas Adamkus naradziŭsia ŭ 1926 hodzie ŭ Koŭnie, tahačasnaj litoŭskaj stalicy paśla akupacyi palakami Vilni. U čas vajny jon naležaŭ da antysavieckaha Sajuza zmaharoŭ za vyzvaleńnie Litvy i, vidavočna, z nastupleńniem Čyrvonaj Armii zastavacca na radzimie aznačana abo hibiel, abo dziasiatki hadoŭ źniavoleńnia. Razam z adychodziačymi niemcami siamja nakiravałasia ŭ Hiermaniju. U Hiermanii jon atrymaŭ vyšejšuju adukacyju i ŭ 1949 hodzie pierabraŭsia ŭ ZŠA, atrymaŭšy praz šeść hadoŭ hramadzianstva.
Adamkus udzielničaŭ u hramadska-palityčnaj dziejnaści litoŭskaj emihracyi. U 1951-m zasnavaŭ akademičny spartovy kłub «Lituanica», a taksama byŭ staršynioj hramadskaj arhanizacyi libieralnaha kirunku «Santara-Šviesa».
Vałdas Adamkus u 1993 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Najaŭnaść amierykanskaha hramadzianstva i praca ŭ Ahienctvie achovy navakolnaha asiarodździa dazvoliła jamu ŭ 1972 hodzie ŭpieršyniu za tryccać hadoŭ naviedać radzimu ŭ składzie aficyjnaj delehacyi z ZŠA, jakaja prysutničała na ekałahičnaj kanfierencyi ŭ Maskvie. Kali ŭ Savieckim Sajuzie pačałasia «pierabudova», vizity Adamkusa na radzimu stali čaściejšymi.
U 1997 hodzie Adamkus vyjšaŭ na piensiju i moh by vieści žyćcio zvyčajnaha staroha amierykanca, ale jon vybraŭ zusim inšy šlach — ździajśniać svaju maru pra niezaležnuju Litvu.
Jon viartajecca na Radzimu i vystaŭlaje svaju kandydaturu na prezidenckich vybarach. Praz toje, što paŭstahodździa Adamkus pražyŭ nie ŭ Litvie, u jaho ŭźnikli jurydyčnyja ciažkaści na vybarach, ale sud zaniaŭ jahony bok. Jon taksama aficyjna admoviŭsia ad amierykanskaha hramadzianstva.
Prezident Vałdas Adamkus ź pieršaj łedzi. Fota: Wikimedia Commons
I choć u pieršym tury vybraŭ jon zaniaŭ tolki druhoje miesca, u druhim zdoleŭ pieramahčy, atrymaŭšy 50,37% hałasoŭ vybarščykaŭ. Na vybarach u 2003 hodzie, na jakich jon źbiraŭsia pieraabracca na pasadu, u druhim tury niečakana sastupiŭ libierał-demakratu Rałandasu Paksasu. Ale ŭžo ŭ 2004 hodzie Paksasu byŭ abvieščany impičmient, i na pazačarhovych vybarach Adamkus znoŭ pieramoh. Pasadu prezidenta Litvy Adamkus zajmaŭ da 2009 hoda. Paśla dvuch prezidenckich terminaŭ, jakija dazvoleny litoŭskaj Kanstytucyjaj, jon bolš nie sprabavaŭ praciahnuć svaju ŭładu. Tym bolš jamu ŭžo było bolš za 80 hadoŭ.
Dziejnaść Adamkusa atrymała vysoki ŭzrovień uchvaleńnia ŭ Litvie. Jon pašyryŭ udzieł hramadskaści ŭ palitycy, pravioŭ reformy ŭ dziaržaŭnym kiravańni, u navucy i adukacyi, sacyjalnaj śfiery i miedycynie. Dziakujučy dziaržaŭnaj padtrymcy atrymałasia spynić uciečku mazhoŭ z krainy. Adamkus pryvioŭ Litvu ŭ NATA i Jeŭrapiejski sajuz. Jon taksama padtrymlivaŭ Hruziju, Ukrainu i Małdovu ŭ ichnim imknieńni dałučycca da ES.
Łatvija — Vajra Vikie-Frejbierha
Vajra Vikie-Frejbierha. Fota: Wikimedia Commons
Jašče daŭžejšy termin pa-za radzimaj prabyła Vajra Vikie-Frejbierha. Vajnu Vajra, jakaja naradziłasia ŭ kancy 1937 hoda, zaśpieła zusim małoj dziaŭčynkaj. U kancy 1944 hoda, kali savieckija vojski vyzvalali (ci paŭtorna akupiravali, jak pryniata ličyć u łatvijskaj histaryjahrafii) Łatviju ad niamieckaj akupacyi, siamja Vikie źbiehła ŭ Hiermaniju. U łahiery dla pieramieščanych asob u Lubieku Vajra navučałasia ŭ łatyšskaj pačatkovaj škole. Jaje małodšaja siastra, na žal, nie pieražyła ciažkaściej uciakackaha žyćcia.
U 1949 hodzie siamja pierabrałasia ŭ adzin z najbujniejšych partoŭ na ŭschodzie Atłantyčnaha akijana — horad Marakieš, jaki tady byŭ častkaj francuzskaha pratektarata Maroka. Vybar, vidać, byŭ abumoŭleny tym, što jaje ajčym byŭ marakom. Tut Vajra vučyłasia ŭ francuzskich škole i žanočaj himnazii.
U 1954 hodzie, kali Vajry było 16 hadoŭ, siamja pierabrałasia ŭ kanadski Taronta. Jana skončyła miascovy ŭniviersitet, atrymaŭšy ŭ 1960 hodzie stupień mahistra mastactvaŭ u psichałohii. Na toj momant, akramia rodnaj łatyšskaj movy, jana vałodała francuzskaj, anhlijskaj, ispanskaj i niamieckaj movami. Pracavała kliničnym psichołaham u balnicy i čytała lekcyi ŭ vyšejšych navučalnych ustanovach. U 1965 hodzie atrymała doktarskuju stupień va ŭniviersitecie Mak-Hiła.
Paśla hetaha šmat hadoŭ była prafiesarkaj psichałohii Manrealskaha ŭniviersiteta. Za heta pieryjad napisała dziasiatak knih i zvyš 160 navukovych artykułaŭ dy ese, vystupiła z bolš jak 250 lekcyjami, zajmała vysokija pasady ŭ navukovych arhanizacyjach. U svajoj navukovaj dziejnaści šmat uvahi nadavała łatyšskamu falkłoru. Takaja vydatnaja navukovaja karjera nie pradkazvała taho, što adnojčy jana pasprabuje siabie ŭ palitycy ŭ inšym kancy śvietu.
Vajra Vikie-Frejbierha. Fota: Wikimedia Commons
I tut raptam u 1998 hodzie jana viartajecca na radzimu ŭ Łatviju, viartajecca paśla 54 hadoŭ adsutnaści. U tym ža hodzie jaje pryznačyli dyrektarkaj Instytuta Łatvii, jaki musiŭ adkazvać da vobraz krainy ŭ śviecie. Ale prabyła na hetaj pasadzie niadoŭha.
U 1999 hodzie na prezidenckich vybarach skłałasia patavaja situacyja. Deputaty Siejma, jakija i vybirajuć prezidenta respubliki, u piaci turach nie zmahli vyznačycca pamiž kampazitaram Rajmandsam Paŭłsam i Vajraj Paehle, jakaja taksama viarnułasia ŭ Łatviju paśla paŭstahodździa vymušanaj emihracyi. U šostym tury narešcie źmianilisia asnoŭnyja kandydaty, ad niezaležnych deputataŭ i sacyjał-demakrataŭ była vyłučanaja postać Vajry Vikie-Frejbierhi, jakaja paśla dvuch hałasavańniaŭ narešcie atrymała nieabchodnuju kolkaść hałasoŭ łatvijskich deputataŭ.
Vajra Vikie-Frejbierha. Fota: Wikimedia Commons
Rejtynh uchvaleńnia dziejnaści prezidentki dasiahaŭ 85%. U 2003 hodzie jana była jak adzinaja kandydatka pieraabranaja na druhi termin, atrymaŭšy 88 hałasoŭ deputataŭ z 96 mahčymych. Jak i Adamkus, Vajra Vikie-Frejbierha adyhrała važnuju rolu ŭ tym, što Łatvija stała členam NATA i ES. Vikie-Frejbierha taksama naležyć da tych jeŭrapiejskich palitykaŭ, što padtrymlivajuć fiederalizacyju Jeŭropy pa prykładzie Amieryki, što, vidać, abumoŭlena jaje praciahłym žyćciom u toj častcy śvietu.
Cikavy fakt, ale vałodajučy šmatlikimi jeŭrapiejskimi movami, ruskuju movu, jakaja siońnia źjaŭlajecca šyroka raspaŭsiudžanaj u Łatvii, Vajra tak i nie vyvučyła, źviartajučy ŭvahu na toje, što łatvijskaje dvuchmoŭje vynik nie naturalnaha histaryčnaha raźvićcia, a «nielehalnaj, žorstkaj, tatalitarnaj zamiežnaj akupacyi».
U 2006 hodzie try bałtyjskija krainy vystavili jaje kandydaturu na pasadu hienieralnaha sakratara AAN, ale Vajra adklikała svaju kandydaturu. Paśla prezidenctva Vikie-Frejbierha praciahnuła svaju aktyŭnuju hramadska-palityčnuju i navukovuju dziejnaść i navat była kandydatkaj u prezidenty Jeŭrapiejskaj rady, ale sastupiła na vybarach Hiermanu Van Rampioju.
Łatvija — Kryšjanis Karyńš
Kryšjanis Karyńš u Jeŭraparłamiencie. Fota: Wikimedia Commons
U časy prezidenctva Vikie-Frejbierhi ŭ łatvijskaj palitycy źjaviłasia jašče adna prykmietnaja postać, što bolšuju častku svajho žyćcia taksama pražyła za miažoj. Kryšjanis Karyńš naradziŭsia ŭžo nie ŭ mižvajennaj Łatvii, a ŭ 1964 hodzie ŭ amierykanskim Uiłminhtanie, štat Dełaver. Jaho baćki, jakija pachodzili z zabiaśpiečanych siemjaŭ, byli vymušany jašče dziećmi ŭ tym ža samym 1944 hodzie pakinuć svaju radzimu i praz Šviecyju emihravać u Štaty.
Kryšjanis akramia zvyčajna amierykanskaj škoły naviedvaŭ taksama niadzielnuju łatyšskuju škołu, a jašče z baćkami byvaŭ na łatyšskich słužbach luteranskaj carkvy, a na leta źjazdžaŭ u łatyšski letnik, hod advučyŭsia ŭ łatyšskaj himnazii ŭ Miunstery. Usio heta dapamahło zachavać svaju nacyjanalnuju adroznaść, nie rastvarycca ŭ amierykanskaj płavilni.
U 1984 hodzie 20-hadovamu Karyńšu jak amierykanskamu hramadzianinu ŭdałosia ŭpieršyniu naviedać krainu baćkoŭ, pra jakuju jon raniej tolki čuŭ.
Kryšjanis skončyŭ u 1988 hodzie Piensilvanski ŭniviersitet, dzie vyvučaŭ movaznaŭstva. U hety čas u krainach Bałtyi raspačynajecca «Śpieŭnaja revalucyja» za adnaŭleńnie suviereniteta. Karyńš štohod naviedvaje radzimu prodkaŭ, kab pryniać udzieł u manifiestacyjach. U apošnija hady pierabudovy takoje było mahčymym. Z 1990 hoda jon praciahvaje svaju adukacyju, ale ciapier kancentrujecca na fanietycy łatyšskaj movy, źbirajučy materyjały ŭ Łatvii. Za jahonuju pracu jamu była prysvojena stupień doktara fiłasofii.
Dziaržaŭny sakratar Entani Blinkien i Kryšjanis Karyńš. Fota: Wikimedia Commons
U Łatvii Karyńš znachodzić nie tolki novuju radzimu, ale i svajo kachańnie. Šlub z Andaj stanovicca adnoj z pryčyn jaho kančatkovaha pierajezdu ŭ Łatviju ŭ 1996 hodzie. Da hetaha jon užo hod pracavaŭ zaprošanym lektaram u Łatvijskim univiersitecie. U Łatvii, skarystaŭšysia lhotami ad urada, Karyńš stvaryŭ ułasny biznes na lodzie i zamarožanych praduktach.
U 2002 hodzie Karyńš pajšoŭ u vialikuju palityku, staŭšy adnym z zasnavalnikaŭ pravaj partyi «Novy čas». Na vybarach u tym ža hodzie jana atrymała 23,9% hałasoŭ, bolš za lubuju inšuju partyju. Adno z 26 miescaŭ, zdabytych na vybarach partyjaj, zaniaŭ sam Karyńš, jaki ŭznačaliŭ parłamienckuju frakcyju. Va ŭradzie Ajharsa Kałvitysa jamu dastaŭsia partfiel ministra ekanomiki.
U 2009 hodzie jon staŭ adzinym pradstaŭnikom partyi, chto zdoleŭ prabicca ŭ Jeŭraparłamient, a paśla byŭ pieravybrany ŭ 2014 hodzie.
Sustreča biełaruskaj lidarki Śviatłany Cichanoŭskaj ź ministram zamiežnych spravaŭ Łatvii Kryšjanisam Karyńšam na palach AAN. Fota: sajt Śviatłany Cichanoŭskaj.
Paśla vostraha palityčnaha kryzisu jahonaja partyja stała častkaj novaj partyi «Adzinstva». U 2018 hodzie palityčnaje abjadnańnie vyłučyła jaho asobu na pasadu premjer-ministra. U 2019 hodzie Karyńš sfarmiravaŭ novy ŭrad, jaki ŭznačalvaŭ da 2023 hoda. Na jaho termin vypała vyrašeńnie prablem, źviazanych z pandemijaj COVID-19, mihracyjnym kryzisam, spravakavanym režymam Łukašenki, i šyrokamaštabnym uvarvańniem Rasii va Ukrainu. Karyńš pravodziŭ palityku pa refarmavańni finansavaha siektara, adukacyi, skaračeńni kolkaści administracyjnych adzinak, baraćbie z karupcyjaj.
Va ŭradzie svajoj sapartyjki Eviki Silini siońnia vyznačaje źniešniepalityčny kurs krainy na pasadzie kiraŭnika łatvijskaha MZS.
Estonija — Toamas Ilvies
Prezident Estonii Toamas Ilvies. Fota: Wikimedia Commons
Padobnaje ž adbyvałasia i ŭ Estonii. Siamja Ilviesaŭ biehła z krainy ŭ tym ža 1944 hodzie. Pierapłyŭšy Bałtyjskaje mora, jany, jak i Karyńšy, spačatku apynulisia ŭ Šviecyi, dzie ŭ ich naradziŭsia ŭ 1953 hodzie syn Toamas, a paśla hetak ža pierabralisia ŭ ZŠA.
U Amierycy Toamas Ilvies vyras i atrymaŭ adukacyju. U 1976 hodzie jon skončyŭ Kałumbijski ŭniviersitet, a paśla ŭ 1978 hodzie atrymaŭ stupień mahistra psichałohii ŭ Piensilvanskim univiersitecie. Pierabraŭsia ŭ Kanadu, dzie vykładaŭ estonskuju litaraturu va ŭniviersitecie.
U 1984 hodzie źjechaŭ u Hiermaniju, dzie da 1993 hoda ŭznačalvaŭ adździeł u estonskaj redakcyi radyjo «Svabodnaja Jeŭropa». Ilvies vałodaŭ anhlijskaj, niamieckaj, łatyšskaj i ispanskaj movami, ale pa-estonsku, pavodle ŭłasnaha pryznańnia, havaryŭ niačysta, z mocnym amierykanskim akcentam.
Adrazu paśla adnaŭleńnia Estonijaj svajoj niezaležnaści ŭ 1991 hodzie Ilvies niepasredna ŭklučyŭsia ŭ jaje palityčnaje žyćcio. Byŭ ambasadaram spačatku ŭ dobra znajomych ZŠA, užo ŭ 1996 hodzie padniaŭsia da pasady ministra zamiežnych spraŭ maładoj dziaržavy. Na svajoj pasadzie jon paśpiachova raspačaŭ pieramovy ab dałučeńni Estonii da Jeŭrapiejskaha sajuza.
Stanisłaŭ Šuškievič i prezident Estonii Toamas Ilvies u 2011 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
U 2004 hodzie staŭ deputatam Jeŭraparłamienta. Praz dva hady estonski Ryjhikahu vybraŭ jaho na pasadu prezidenta, jakaja ŭ parłamienckaj respublicy maje abmiežavanyja paŭnamoctvy, ale źjaŭlajecca važnaj simvaličnaj fihuraj. U 2011 hodzie parłamient paŭtorna abraŭ jaho na pasadu kiraŭnika krainy — heta byŭ pieršy vypadak z momantu adnaŭleńnia niezaležnaści, kali deputaty vybrali prezidenta ŭ pieršym tury.
Na svajoj pasadzie jon padkreślena admaŭlaŭsia vučyć ruskuju movu, rodnuju dla značnaj kolkaści žycharoŭ krainy, i havaryć na joj. Svajo niežadańnie jon tłumačyŭ tym, što heta było b pryniaćciem 50-hadovaj savieckaj akupacyi, i tym, što ŭ adnaho miljona estoncaŭ jość tolki adno miesca, dzie jany mohuć razmaŭlać pa-estonsku.
Što tyčycca ruskamoŭnych u svajoj krainie, to jon aburaŭsia tym, što sam vyvučyŭ estonskuju movu, choć naradziŭsia i vyras pa-za jaje miežami, a ludzi, jakija ŭsio žyćcio pražyli ŭ Estonii, nie pažadali hetaha zrabić.
Hruzija — Sałame Zurabišvili
Prezidentka Hruzii Sałame Zurabišvili. Fota: Wikimedia Commons
U vielmi padobnaj situacyi była i Sałame Zurabišvili. Jaje siamja była vymušana pakinuć Hruziju našmat raniej za inšych, nie ŭ kancy Druhoj suśvietnaj vajny, a jašče ŭ 1921 hodzie, kali na miescy Hruzinskaj Demakratyčnaj Respubliki była stvorana savieckaja. Jaje dzied uvachodziŭ va ŭrad niezaležnaj Hruzii, a tamu jejnamu baćku było niebiaśpiečna zastavacca ŭ tatalitarnaj dziaržavie.
Siamja asieła ŭ Francyi. Tut u Paryžy ŭ 1952 hodzie ŭ ich naradziłasia dačka Sałame.
Siamja padtrymlivała ciesnyja suviazi z uradam Hruzii ŭ vyhnańni, ale była pazbaŭlenaja choć jakoj-niebudź suviazi z savieckaj Hruzijaj.
Paśla Zurabišvili pryznavałasia, što Hruzija dla jaje była mifičnaj krainaj, jakaja isnavała tolki ŭ knihach.
Sałame vučyłasia ŭ francuzskamoŭnaj škole, ale pa vychadnych z baćkami naviedvała hruzinskuju carkvu.
Skončyła Paryžski instytut palityčnych navuk, a paśla ŭdaskanalvałasia ŭ amierykanskim Kałumbijskim univiersitecie, dzie vyvučała savieckuju palityku i dypłamatyju časoŭ chałodnaj vajny. Vybar karjery dypłamatki byŭ źviazany sa spadzievam, što adnojčy jana zmoža dapamahčy svajoj mifičnaj radzimie Hruzii.
Sałame Zurabišvili. Fota: Wikimedia Commons
Jana amal try dziesiacihodździ prapacavała ŭ francuzskim MZS, atrymaŭšy narešcie ŭ 2003 hodzie pryznačeńnie ŭ Hruziju. Vybrany ŭ 2004 hodzie prezidentam Michaił Saakašvili zaŭvažyŭ jaje i paśla pieramovaŭ z francuzskim kaleham pryznačyŭ jaje ministarkaj zamiežnych spraŭ. Zurabišvili adrazu pahadziłasia z prapanovaj zaniać pasadu ŭ Hruzii.
Jana zdoleła vyvieści z krainy rasijskija vajennyja bazy, jakija, jak pakazvaje dalejšaja historyja Hruzii, mahli adyhrać trahičnuju rolu ŭ zachavańni krainaj niezaležnaści.
Paśla svajoj adstaŭki jana ŭznačaliła apazicyjnuju partyju «Šlach Hruzii».
U 2018 hodzie na prezidenckich vybarach vystupiła jak niezaležnaja kandydatka, atrymaŭšy pieramohu ŭ druhim tury. Zurabišvili, majučy vielizarny dypłamatyčny dośvied, zdabyty ŭ zachodniaj krainie, aktyŭna pradstaŭlaje svaju radzimu i adstojvaje jaje intaresy, raspaviadaje pra akupacyju hruzinskich terytoryj Rasijaj.
Śviatłana Cichanoŭskaja z prezidentkaj Hruzii Sałame Zurabišvili. Fota: Ofis Śviatłany Cichanoŭskaj
Zurabišvili vystupaje za libieralnyja kaštoŭnaści ŭ Hruzii i dałučeńnie krainy da NATA i ES.
Niahledziačy na toje, što pasada prezidenta ŭ Hruzii taksama vykonvaje chutčej pradstaŭničyja i cyrymanijalnyja funkcyi, asoba Sałame Zurabišvili stała važnym simvałam pratestaŭ 2023 hoda, vystupiŭšy suprać «napisanaha pad dyktoŭku Maskvy» kirujučaj partyjaj zakonaprajekta ab zamiežnych ahientach.
Čechija — Karal Švarcenbierh
Karal Švarcenbierh. Fota: Wikimedia Commons
Zusim da inšaj katehoryi palityčnych paviartancaŭ, ale taksama vielmi pakazalnaj, naležać členy arystakratyčnych i manaršych siemjaŭ, jakija paśla padzieńnia kamunistyčnych režymaŭ, vyrašyli zmahacca za adnaŭleńnie svajoj byłoj vieličy i ŭpłyvu ŭ novych demakratyjach.
Najbolš paznavalnaj z takich asob, napeŭna, budzie Karal Švarcenbierh, jaki niadaŭna pamior. Jon naradziŭsia ŭ 1937 hodzie ŭ siamji kniazia z małodšaj haliny Švarcenbierhaŭ i pryncesy z rodu Fiurstenbierhaŭ, vyras u radavych zamkach i atrymaŭ dobraje arystakratyčnaje vychavańnie, jakoje praduhledžvała viedańnie mnostva moŭ. Ale ŭ 1948 hodzie siamja była vymušana ŭciakać z krainy, kali kamunisty ździejśnili pieravarot i nacyjanalizavali majomaść arystakrataŭ.
Švarcenbierhi pasialilisia ŭ Aŭstryi. Tut małady Karal atrymaŭ adukacyju i zmoh uvajści ŭ palityčnyja koły krainy. U karjery jamu dapamoh «ščaślivy» vypadak — jaho ŭsynaviŭ u 1960 hodzie dziadźka, jaki praz 5 hadoŭ pamior, pakinuŭšy plamieńniku ŭ spadčynu 400 miljonaŭ jeŭra i kłopat pra radavyja majontki. Staŭšy členam Aŭstryjskaj narodnaj partyi, Karal Švarcenbierh paznajomiŭsia z pradstaŭnikami najvyšejšaj palityčnaj elity.
Aleś Bialacki i Karal Švarcenbierh na kruhłym stale ŭ 2014 hodzie. Fota: Radyjo Svaboda
Ale takaja ŭciahnutaść u aŭstryjskuju palityku była skiravanaja ŭ pieršuju čarhu na toje, kab damahacca viartańnia demakratyi ŭ Čechasłavakiju.
Paśla zdušeńnia savieckimi vojskami Pražskaj viasny Švarcenbierh padtrymlivaŭ češskich dysidentaŭ. U rodavym zamku ŭ Bavaryi jon źbiraŭ archiŭ zabaronienaj tady kamunistyčnymi ŭładami litaratury. U 1984 hodzie Švarcenbierh uznačaliŭ Chielsinkski pravaabarončy kamitet.
Paśla padzieńnia kamunistyčnaha režymu ŭ 1989 hodzie jon viarnuŭsia ŭ Čechasłavakiju, dzie prezidentam staŭ jahony siabar Vacłaŭ Havieł. U 1990 hodzie Karal Švarcenbierh staŭ kiraŭnikom Kancylaryi prezidenta.
Adnaŭleńniu palityčnaj vahi na radzimie šmat u čym spryjała i restytucyja 1991 hoda, jakaja viartała nieruchomaść, što była stračana praz vymušanuju emihracyju i nacyjanalizacyju. Jahony zamak Drževič staŭ miescam niefarmalnych sustreč roznych palitykaŭ.
Karal Švarcenbierh. Fota: Wikimedia Commons
U nastupnyja hady jon vybiraŭsia ŭ češski Sienat i šmat rabiŭ dla krainy na źniešniepalityčnaj arenie. Z 2007 pa 2013 hod ź nievialikim pierapynkam zajmaŭ pasadu ministra zamiežnych spraŭ. I navat u 2013 hodzie byŭ hałoŭnym kankurentam Miłaša Ziemana na prezidenckich vybarach, nabraŭšy bolš za 45% hałasoŭ u druhim tury. Palityčnuju karjeru praciahnuŭ jak apazicyjny deputat u parłamiencie.
U tym ža hodzie naviedaŭ Jeŭramajdan u Kijevie, dzie padtrymaŭ pratestoŭcaŭ. Za pazicyju adnosna rasijskaj ahresii jamu zabaranili ŭjezd u RF. Švarcenbierh aktyŭna padtrymlivaŭ kantakty jak ź biełaruskaj, tak i z rasijskaj apazicyjaj.
Jaskravaha palityka nie stała 12 listapada 2023 hoda.
Bałharyja — Simiaon II
Simiaon Saksien-Koburh-Hocki naradziŭsia ŭ 1937 hodzie ŭ siamji bałharskaha cara Barysa III i carycy Javany, dački italjanskaha karala Viktara Emanuiła III.
U Druhoj suśvietnaj vajnie Bałharskaje carstva zaniała bok nacysckaj Hiermanii i ŭdzielničała ŭ apieracyjach suprać Juhasłavii i Hrecyi. Adnak, uličvajučy praruskija nastroi ŭ hramadstvie, Savieckamu Sajuzu vajnu nie abviaściła, niahledziačy na žadańnie Hitlera. Paśla adnoj z sustreč ź niamieckim dyktataram car Barys III niečakana ŭ 1943 hodzie pamior ad infarktu. Jaho stalec zaniaŭ małaletni syn pad imiem Simiaon II, za jakoha kiravała rehienckaja rada.
Były car i premjer-ministr Simiaon II. Fota: Wikimedia Commons
Jašče da zakančeńnia Druhoj suśvietnaj vajny carski režym byŭ padvierhnuty publičnaj hańbie za supracoŭnictva z uradami krain «vosi». 1 lutaha 1945 hoda byli pakaranyja śmierciu sotni aficyjnych asob, aryštavanych i asudžanych pa abvinavačvańni va ŭčynieńni vajennych złačynstvach i zdradzie radzimie, siarod jakich apynulisia try byłyja rehienty Bałharskaha carstva.
Tym nie mienš manarchija zachavałasia i paśla zakančeńnia vajny. U vieraśni 1946 hoda adbyŭsia refierendum, u jakim bolšaść bałharaŭ prahałasavali za respubliku.
Dzieviacihadovy car Simiaon II razam z maci i siastroj emihravaŭ u Jehipiet, a ŭ 1951 hodzie — u Ispaniju, ale aficyjna tak i nie adroksia. U 1955 hodzie, dasiahnuŭšy paŭnalećcia, abviaściŭ siabie dziejučym bałharskim carom. Praŭda, zaniać stalec u kamunistyčnaj Bałharyi ŭžo nie mieŭ, zdavałasia b, nijakich šancaŭ. U Ispanii jon atrymaŭ adukacyju i ažaniŭsia ź ispanskaj arystakratkaj.
Usio žyćcio prapracavaŭ u bujnych karparacyjach, prajaŭlajučy navyki talenavitaha mieniedžara i finansista.
Paśla padzieńnia kamunistyčnaha režymu ŭ Bałharyi Simiaonu doŭhi čas admaŭlali ŭ vizie, aścierahajučysia, što jon moža zajavić pra svaje pravy, pakolki jon nikoli nie zrakaŭsia prastoła. Tym nie mienš były car usio ž zmoh viarnucca ŭ 1996 hodzie, aktyŭna zaniaŭšysia palitykaj.
Simiaon II i prync Čarłz. Fota: Wikimedia Commons
U 2001 hodzie sfarmiravanaja im kaalicyja «Nacyjanalny ruch Simiaona II» vyjhrała parłamienckija vybary, što dazvoliła Simiaonu ŭznačalić bałharski ŭrad. U čas jaho premjerstva adbyłasia restytucyja ziamielnaj ułasnaści carskaj siamji, kanfiskavanaj kamunistami, što zrabiła Simiaona adnym z najbujniejšych ziemleŭładalnikaŭ u krainie i zabiaśpiečyła dabrabyt jahonaj siamji. Akramia taho, mienavita Simiaon pryvioŭ krainu ŭ NATA.
Niahledziačy na apaski bałharskich elitaŭ i pieršapačatkovuju nazvu svajoj partyi, paśla viartańnia ŭ Bałharyju Simiaon nikoli nie vystupaŭ za adnaŭleńnie bałharskaj manarchii.
Rumynija — Michaj I
Narodžany ŭ 1921 hodzie Michaj atrymaŭ u 1927 hodzie stalec svajho dzieda. Ale ŭ 1930 hodzie jahony baćka, Karal II, byŭ amal adnahałosna abvieščany karalom u parłamiencie. Michaj znoŭ viarnuŭsia na tron 6 vieraśnia 1940 hoda ŭ vyniku dziaržaŭnaha pieravarotu suprać Karala II. Usiu vajnu Michaj byŭ maryjanietkaj premjer-ministra i dyktatara Ijona Antaniesku, što ŭviazaŭsia ŭ vajennyja avantury Hitlera. Z nastupam sajuźnikaŭ Antaniesku pačaŭ hublać svaje pazicyi i ŭ žniŭni 1944 hodzie pa zahadzie karala jon byŭ aryštavany, tym samym Rumynija była vyviedziena z hitleraŭskaj kaalicyi.
Karol Michaj I u 1947 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Paśla 1944 hoda Michaj byŭ viadomy ŭ SSSR jak «karol-kamsamolec», pakolki ŭ 1944—1947 hadach u Rumynii pry zachavańni manarchii kamunistyčnaja partyja stała kirujučaj. U kancy 1947 hoda pad pahrozami Michaj adroksia ad prastoła i pakinuŭ krainu, pasialiŭšysia ŭ Šviejcaryi.
Paśla padzieńnia kamunistyčnaha režymu ŭ Rumynii Michaj prylacieŭ na radzimu ŭ 1992 hodzie. Jak i bałharskija ŭłady, rumynskija respublikancy aścierahalisia pretenzij na prastoł, tamu zrabili znachodžańnie Michaja ŭ krainie vielmi niadoŭhim, usiaho na 24 hadziny, i nakłali vialikuju kolkaść abmiežavańniaŭ na jaho.
Michaj I z žonkaj na rumynskaj paštovaj marcy. Fota: Wikimedia Commons
Tolki ŭ 1997 hodzie, paśla sychodu ŭrada Ijona Ilijesku, Michaju viarnuli rumynskaje hramadzianstva, i jon zmoh znoŭ pryjechać u Rumyniju. Jon rehularna naviedvaŭ krainu, ale žyŭ u Šviejcaryi. Viernutyja ŭ vyniku restytucyi karaleŭskija majontki i zamki jon sastupiŭ uradu za 30 miljonaŭ jeŭra. Za adnaŭleńnie manarchii nie čaplaŭsia, choć apytańni pakazvali, što 45% rumynaŭ mieli dobraje staŭleńnie da Michaja, a 16% źjaŭlajucca manarchistami.
Stary manarch nie staŭ pretendavać na niejkuju ŭładu ŭ krainie, ale ŭziaŭ na siabie rolu pradstaŭnika Rumynii za miažoj, łabirujučy siarod zachodnich elitaŭ i kiraŭnikoŭ dziaržaŭ stanoŭčaje vyrašeńnie pytańnia ŭstupleńnia Rumynii ŭ NATA i Jeŭrapiejski sajuz.
Na adkryćci płoščy i pomnika Michaju I. Fota: Wikimedia Commons
Hrecyja — Kanstancin Karamanlis
Ale nie tolki padzieńnie savieckich režymaŭ pakinuła nam prykłady viartańnia palityčnych vyhnańnikaŭ.
U 1945 hodzie Hrecyja stała adzinaj krainaj u rehijonie, jakaja nie ŭvajšła ŭ savieckuju zonu ŭpłyvu. Karol Pavieł I, jaki sieŭ na tron u 1947-m, byŭ dobrym pieramoŭščykam. Jon umieła łaviravaŭ pamiž roznymi palityčnymi siłami, i pad kaniec 1950-ch zdavałasia, što chutka Hrecyja stanie typovaj jeŭrapiejskaj demakratyjaj.
Ale ŭ 1964 hodzie hety manarch pamior, i na tron uzyšoŭ jaho 23-hadovy syn Kanstancin II, jaki byŭ nijakim palitykam. Žadajučy atrymać bolej ułady, karol daručyŭ hienierału Hryhoryasu Spandzidakisu arhanizavać pieravarot. Ale toj niečakana padtrymaŭ nie karala, a hrupu pałkoŭnikaŭ na čale z Hieorhiasam Papadopułasam.
Krainaj stała kiravać chunta «čornych pałkoŭnikaŭ» («čornych», bo takim byŭ koler ich paradnaj formy), karol zrabiŭ druhuju niaŭdałuju sprobu pieravarotu i ŭciok za miažu.
17 listapada 1973 hoda. Tank taranić aharodžu Afinskaha politechničnaha ŭniviersiteta. Fota: greekcitytimes.com
Papadopułas i inšyja «čornyja pałkoŭniki» adrazu raspačali represii suprać svaich palityčnych praciŭnikaŭ. Vybary byli admienienyja, partyi zabaronienyja, navat teatrami kiravali siłaviki — usio jak u siońniašniaj Biełarusi.
Ale ŭ chutkim časie da ekanamičnych prablem u Hrecii, dadalisia i palityčnyja — dyktatura nie była pryznanaja zachodnimi demakratyjami, režym «čornych pałkoŭnikaŭ» byŭ izhojem. Pałkoŭniki paabiacali svabodnyja vybary. Ale studenty nie chacieli čakać i ŭ krainie pałychnuła. Paśla kryvavaha zdušeńnia buntu ŭstalavałasia palicejskaja dyktatura.
Adciahnuć uvahu ad unutranych prablem rašyli z dapamohaj «maleńkaj pieramožnaj vajny». Było vyrašana dałučyć Kipr ź jaho pieravažna hrečaskim nasielnictvam.
15 lipienia 1974 hoda pa sihnale z Afin na Kipry adbyŭsia pieravarot. Putčysty skinuli prezidenta krainy — im byŭ archijepiskap Makaryjas, kiraŭnik Pravasłaŭnaj carkvy vostrava, tonki palityk-realist, jaki bałansavaŭ miž Afinami i Łondanam, nacyjanalistami i navat kamunistami. Novyja ž ułady vostrava byli ciesna źviazanyja z hrečaskimi siłavikami i pavinny byli abvieścić pra ŭźjadnańnie z Hrecyjaj adrazu paśla čystki prychilnikaŭ Makaryjasa i kamunistaŭ.
Ale pałkoŭniki nie byli hatovyja da taho, što praź piać dzion na vostravie vysadziacca turki — pad pretekstam abarony tureckaj mienšaści. Hrečaskija siłaviki, jakija niadaŭna tak biaźlitasna razahnali studentaŭ u Afinach, akazalisia niazdolnyja procistajać tureckaj armii. 20 lipienia turecki desant vysadziŭsia na adnym ź plažaŭ Kipra, 22 lipienia turki zdoleli zachapić port Kirenieja i prabicca da tureckaha ankłava ŭ stalicy Nikasii. A hrečaskija samaloty z padmacavańniem nie zmahli navat sieści na vostravie, u biazładździ ich padbili svaje ž.
Tureckija vojski rušyli da miežaŭ Hrecyi. Uźnikła realnaja pahroza poŭnamaštabnaj vajny.
U toj ža dzień, 22 lipienia, hienierał Fiedan Hizikis pa rašeńni kaleh-aficeraŭ zaprasiŭ na sustreču šerah dziaržaŭnych dziejačaŭ i hramadskich lidaraŭ. Na sustrečy było vyrašana adpravić u adstaŭku kiraŭnika chunty Iaanidzisa, jakoha jaho zrabili achviarnym kazłom.
Kanstancin Karamanlis u 1963 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
A jašče vyrašyli prapanavać post premjer-ministra Kanstancinu Karamanlisu — palityku, jaki ŭžo 11 hadoŭ jak znachodziŭsia ŭ emihracyi ŭ Francyi. Jon trojčy kiravaŭ krainaj pry karalu Paŭle I — pravacentryst, chryścijanski demakrat, čałaviek prazachodni.
Zhodna z płanam Hizikisa, hienierały zachavali b kantrol nad siłavymi strukturami, ale admaŭlalisia ad palityčnaj ułady. Hienierał Hizikis nabraŭ telefon Karamanlisa.
Karamanlis vysłuchaŭ prapanovy hienierała. I skazaŭ «nie»: «Chočacie, kab ja ŭznačaliŭ urad — siłaviki pavinny padparadkavacca mnie».
Hienierał uziaŭ čas na abdumvańnie. Pakul hienierały šukali vyjście, na nastupny dzień, 23 lipienia, Karamanlis vylecieŭ u Hrecyju na samalocie francuzskaha prezidenta Valery Žyskara d'Estena.
Heta było pasłańnie Zachadu hienierałam, kiprskaja avantura jakich pierapoŭniła čašu ciarpieńnia nie tolki ŭnutry Hrecyi, ale i ŭ stalicach zachodnich sajuźnikaŭ.
Karamanlis (źleva) u čas druhoha premjerstva. Fota: Wikimedia Commons
Hizikis pasłańnie zrazumieŭ. Karamanlis byŭ pryznačany premjeram na jahonych umovach. A Hizikis zastaŭsia prezidentam da momantu praviadzieńnia svabodnych vybaraŭ. U toj ža dzień było zaklučana pieršaje pieramirje na Kipry.
U krainie źniali ŭsie raniejšyja zabarony — ad doŭhich vałasoŭ da muzykaŭ z čornaha śpisu.
U listapadzie ŭ Hrecyi prajšli pieršyja za 11 hadoŭ svabodnyja vybary, na jakich pieramahli pravacentrysty Karamanlisa. Prychilniki chunty navat nie prajšli ŭ parłamient, nastolki jany dyskredytavali siabie. A ŭ 1975 hodzie jaje kiraŭniki paŭstali pierad sudom.
Karamanlis za 6 hadoŭ pryvioŭ krainu ŭ Jeŭrasajuz (tady heta była jašče Jeŭrapiejskaja ekanamičnaja supolnaść), a praz 5 hadoŭ viarnuŭ i ŭ NATA, adkul kraina była vyjšła na chvali padziej 1974-ha.
Karamanlis jašče budzie vyjhravać i prajhravać vybary. I tolki ŭ 1995 hodzie 88-hadovy Karamanlis narešcie pakinie palityčnuju arenu z pasady prezidenta.
Usie hetyja prykłady pakazvajuć: toje, što nie było fizična źniščana, zaŭsiody maje šaniec na revanš, na toje, kab jašče adyhrać svaju rolu ŭ palityčnym prajekcie rodnaj krainy.
Siońnia na mnohich biełaruskich dziejačaŭ zaviedzieny kryminalnyja spravy, praz što viartańnie ŭ siońniašniuju Biełaruś pahražaje drakonaŭskimi terminami. Viartańnie, navat kali davierycca sumniŭnaj kamisii, jakaja składajecca z adyjoznych prapahandystaŭ i siłavikoŭ, vyhladaje pazbaŭlenym sensu ŭ biaspraŭi łukašenkaŭskaj Biełarusi.
Časta najbolš važnym dziejańniem na karyść Biełarusi źjaŭlajecca zachavańnie samoha siabie, fizičnaha i mientalnaha, da taho času, kali svoj hramadska-palityčna patencyjał možna budzie znoŭ biaśpiečna realizavać.
Užo siońnia vidavočna, što hłabalnaj pamyłkaj Łukašenki, jakich jon zrabiŭ u 2020 hodzie nadziva šmat, było vyhnańnie Cichanoŭskaj ź Biełarusi. Jana stała lidarkaj demakratyčnaj častki biełaruskaha hramadstva, vakoł jaje ŭźnikli kvazidziaržaŭnyja instytucyi, ź joj na roŭnych viaduć pieramovy lidary najbolš upłyvovych krain i sajuzaŭ. I heta kudy bolš, čym jana b mahła zrabić, maŭkliva zastajučysia ŭ zakatanaj u asfalt krainie.
Vymušanaja emihracyja — składany i balučy praces, poŭny niapeŭnaści i rasčaravańnia, ale heta adnačasova i praces samazachavańnia nacyi, jaje palityčnych struktur i kulturnaha patencyjału.
I kali dośvied inšych emihracyj musić jašče čamu navučyć biełarusaŭ, dyk heta tamu, što nacyjanalnaja identyčnaść patrabuje ŭłasnych vysiłkaŭ pa štodzionnym jaje padtrymańni — vyvučeńni movy, kultury, zachavańnia suviaziaŭ z radzimaj i padtrymańnia adzinstva dyjasparaj. Taksama važna nie zabyvać i pra identyčnaść svaich dziaciej, navat kali zdajecca, što nijakaj pierśpiektyvy viarnucca nie isnuje.
I mahčyma, praz čas heta stanie toj žmieniaj ziernia, jakoj možna zasiejać vypalenaje pole.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
60 hadoŭ z zabojstva Kienedzi. Ci moža «Nichto» źmianić kurs historyi?
Što stała z rasijskimi pomnikami, jakija impieryja staviła ŭ nacyjanalnych pravincyjach
