Try padzieły Rečy Paspalitaj. Krynica: Wikimedia Commons
Padzieły Rečy Paspalitaj i farmavańnie biełaruskaj nacyi
U polskich historykaŭ možna pračytać, adznačaje Łatyšonak, što ŭ čas pieršaha padziełu Reč Paspalitaja straciła pieryfieryjnyja ziemli, jakija byli redkanasielenyja. Ale ž heta byli takija važnyja biełaruskija harady, jak Połack, Viciebsk, Mahiloŭ.
«Kali ličyć sa Smalenščynaj, to pałova biełaruskaha nasielnictva apynułasia ŭ Rasijskaj Impieryi. I z hetaj pary vielmi paskoryłasia pałanizacyja na zachodniaj častcy, jakaja zastałasia ŭ Rečy Paspalitaj, bo elita hetaj krainy pačała budavać polskuju nacyjanalnuju dziaržavu», — śćviardžaje jon.
Kamisija narodnaj aśviety, jakoj kiravaŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim jepiskap Ihnacy Masalski, uviała patryjatyčnaje polskaje vychavańnie. «Historyja vykładałasia absalutna z polskaha punktu hledžańnia. Razmova išła pra vychavańnie patryjota-palaka. Faktyčna išło da likvidacyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, što i było realizavana Kanstytucyjaj 3 maja 1791 hoda», — kaža historyk.
Adnosna mierkavańnia asobnych historykaŭ ab tym, što padzieły Rečy Paspalitaj vyratavali biełarusaŭ, Łatyšonak zaŭvažaje, što na toj čas nie isnavała biełarusaŭ jak nacyi:
«Dla mianie nacyja — heta supolnaść śviadomych ludziej. Kali ludzi ličać siabie biełarusami. My ni ź jakaj biełaruskaj nacyjaj u sensie palityčnaj śviadomaści spravy nie mieli. U hety čas było nasielnictva, jakoje havaryła na biełaruskaj movie, mieła niejkija zvyčai i tradycyi, ale nijakaj śviadomaj supolnaści nie było».
Prafiesar źviartaje ŭvahu na toje, što šlachta Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ druhoj pałovie ChVIII stahodździa mieła polskuju nacyjanalnuju śviadomaść. Taksama miaščanie vialikich biełaruskich haradoŭ mieli polskuju nacyjanalnuju śviadomaść.
«Ja chaču padkreślić, što heta była nacyjanalnaja śviadomaść. Užo tady, na pačatku XVIII stahodździa, uvachodzić paniaćcie nacyi ŭ sučasnym značeńni hetaha słova. Tamu nieviadoma, jak by ŭsio adbyvałasia, kali b Reč Paspalitaja isnavała. Moža, uźnik by narod ź inšaj nazvaj. Naprykład, kryvičy ci navat lićviny. Choć u apošnim vypadku była b sprečka słavianamoŭnych z bałtamoŭnymi. Mahčyma, heta raźvivałasia b tak, jak na Haliččynie. Mahčyma, byli b niejkija sieparatysckija maskvafilskija nastroi. Jany padmacoŭvalisia b z Maskvy. A takoha ruchu suprać pałanizacyi niemahčyma vyklučyć», — dzielicca svaimi razvahami Łatyšonak.
Prafiesar zaŭvažaje: «Hałoŭnaje — nieabchodna było navučyć ludziej čytać, pisać i zrabić ich volnymi. A ŭ Rečy Paspalitaj hetaha nie było. Tamu nijakaj biełaruskaj nacyi nie mahło być».
Kanstytucyja 3 maja 1791 hoda. Jan Matejka. Fota: Wikimedia Commons
Łatyšonak pahadžajecca ź mierkavańniem niekatorych historykaŭ ab tym, što na biełaruskich ziemlach, uklučanych u skład Rasii, adbyvałasia pałanizacyja. Vialikuju rolu tut adyhrała školnaja sistema, jakuju raspracavaŭ Adam Čartaryjski.
«Kali jašče ŭ papiarednim pakaleńni navat mahnaty havaryli na biełaruskaj movie, to ŭ časy Čartaryjskaha ŭvajšła palščyzna. Prykładam takoha kałanijalnaha vychavańnia možna nazvać Adama Mickieviča, jaki ŭ školnyja časy napisaŭ paemu «Mieška, kniaź Navahrudka». Heta śviedčyć ab tym, što ŭ jaho hałavie byŭ «haroch z kapustaju», — ličyć historyk.
Vyniki paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ
Łatyšonak paŭtaraje svoj tezis ab tym, što paŭstańnie pryviało da katastrofy biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. «U paŭstańni zahinuli ci paśla jaho byli sasłanyja praktyčna ŭsie biełaruskija paety, piśmieńniki, my stracili mahčymaha nacyjanalnaha pravadyra Kastusia Kalinoŭskaha. Pamiž katolikami i pravasłaŭnymi tady byŭ vykapany vielmi hłyboki roŭ», — kaža jon.
Prafiesar tłumačyć, što pravasłaŭnaja elita na čale z prafiesaram Michajłam Kajałovičam zaklikała da zadušeńnia paŭstańnia. Carskija ŭłady faktyčna na zaklik Kajałoviča stvaryli sialanskuju milicyju, jakaja adyhrała vialikuju rolu ŭ zadušeńni paŭstańnia.
«Parastki niejkaha rasijskaha libieralizmu, słavianafilstva taksama byli źniščanyja. Nichto nie choča pryniać da ŭvahi, što rasijcy ŭžo tady ŭvodzili biełaruskaje školnictva. Byŭ nadrukavany padručnik. Takim čynam, kali b nie paŭstańnie, byli b biełaruskija škoły, jakija isnavali va Ukrainie sotniami. Ale paśla paŭstańnia hetyja škoły tam byli skasavanyja», — źviartaje ŭvahu historyk.
Łatyšonak sprabuje praanalizavać, što było b ź biełaruskim rucham na čale z Kastusiom Kalinoŭskim, kali b paŭstańnie pieramahło. U jakaści prykładu jon pryvodzić Zachodniuju Biełaruś u składzie Polskaj dziaržavy. «Usie biełarusy, [jakija addali pieravahu polskamu boku], zmahalisia suprać balšavizmu. A ŭ vyniku atrymali turmu i nijakich biełaruskich škoł ci haziet. A Kastuś Kalinoŭski byŭ by pieršaj achviaraj novaj sistemy ŭ vypadku pieramohi paŭstańnia», — ličyć Łatyšonak.
Biełarusy («litoŭcy i biełarusy») na karcie № 6 «Hieohrafičieskoho atłasa Rośsijskoj impierii» (1851 h.). Aŭtar — tapohraf i kartohraf Alaksandr Vaŭčynin. Fota: Wikimedia Commons
Ci była zabarona na ŭžyvańnie słova «Biełaruś» u XIX stahodździ
Łatyšonak ličyć mifam śćviardžeńnie historykaŭ ab tym, što ŭ 1842 hodzie było zabaroniena vykarystoŭvać nazvu «Biełaruś». Jon adznačaje, što jašče ŭ mižvajenny pieryjad biełaruski navukoviec Alaksandr Šlubski dakazaŭ, što heta niapraŭda.
«Heta było źviazana z tym, što nielha nazyvać paasobku hubierni «biełaruskimi», «litoŭskimi». Pry hetym absalutna nie byli zabaronieny nazvy «Biełaruś» i «biełaruski». Jany navat časta vykarystoŭvalisia ŭ aficyjnaj movie», — kaža Łatyšonak.
Šlubski taksama dakazaŭ, što nie było zabarony na biełaruski kiryličny druk. Razmova išła pra zabaronu drukavańnia ŭ XIX stahodździ biełaruskich tekstaŭ łacinkaj.
Hrupa «Homan»
Łatyšonak ličyć, što hrupa «Homan», jakaja isnavała ŭ Pieciarburhu ŭ 1880-ja hady i składałasia sa studentaŭ — uradžencaŭ biełaruskich ziamiel, zrabiła ŭsio što mahła.
«Dumaju, što na toj čas bolš zrabić było nielha. Havorka ž idzie pra naradavolcaŭ, a jany ž dziejničali tak, kab lepšy čas nie nastaŭ. Bo ich dziejnaść — zabojstva cara Alaksandra II — stała pryčynaj kanca libieralnaj epochi ŭ Rasii i pačatku reakcyi», — miarkuje jon.
Historyk zaŭvažaje, što heta była ŭsiaho žmieńka ludziej. Ale tut cikava toje, što heta byli pradstaŭniki ŭsich kanfiesij: pravasłaŭnyja, katoliki, judei.
«Heta była ŭžo novaja Biełaruś paśla Rečy Paspalitaj. Faktyčna novy prajekt. I heta vielmi važna. Bo ŭ vypadku Kastusia Kalinoŭskaha taksama možam havaryć tolki ab prajekcie — i heta byŭ apošni prajekt Biełarusi ŭ składzie Rečy Paspalitaj. A tut majem spravu ŭžo z novym prajektam — Biełarusi ŭ Rasijskaj Impieryi. Navat nie ŭ impieryi, bo pavodle ich płanaŭ Rasija miełasia stać svabodnaj krainaj, dzie raźvivajucca svabodnyja narody», — raspaviadaje prafiesar.
Łatyšonak źviartaje ŭvahu na charakternuju admietnaść homanaŭcaŭ — ich łozunh «Biełaruś dla biełarusaŭ». Pry hetym novaja Biełaruś pavinna była być i dla biełarusaŭ, i dla jaŭrejaŭ.
«Heta tam karani taho, što ŭ BSSR u mižvajenny pieryjad idyš byŭ aficyjnaj movaj. Takim čynam, kali kazać pra homanaŭcaŭ, to heta vielmi i vielmi prahresiŭnaja dumka. I my mała padkreślivajem toj fakt, što Biełaruś paśla pryhonu i panščyny mieła być krainaj dla biełarusaŭ i jaŭrejaŭ. Ni dla palakaŭ i ni dla rasijcaŭ, bo tady ličyłasia, što palaki — heta pany, a rasijcy — heta biurakratyja, siłaj nasadžanaje čynoŭnictva. Homanaŭcy ličyli, što biełaruski narod — heta sialanie i jaŭrejski praletaryjat».
Asablivaści biełaruskaha ruchu 90-ch hadoŭ XIX stahodździa
U 90-ja hady XIX stahodździa mnohija palaki brali ŭdzieł u drukavańni biełaruskich knižak na terytoryi Polščy i ŭ nielehalnym pierapraŭleńni ich na biełaruskija ziemli. Palaki navat pisali biełaruskija lemantary. Viadoma, što ŭ hetym udzielničaŭ navat sam Juzaf Piłsudski — budučy lidar Polskaj dziaržavy. Takija fakty davali padstavu rasijskim šavinistam u toj čas i navat ciapier śćviardžać, što biełaruski ruch — heta polskaja intryha suprać adzinaha (ci tryadzinaha) rasijskaha naroda.
Juzaf Piłsudski (druhi sprava) padčas navučańnia ŭ Vilenskaj himnazii, 1885 hod. Fota: Wikimedia Commons
Prafiesar Łatyšonak na taki tezis zaŭvažaje, što, u svaju čarhu, palaki ličyli ŭsio biełaruskaje rasijskaj intryhaj ci niamieckaj.
«Kožny hladzić sa svajho boku i nie choča zrazumieć, što tut nie było nijakaj intryhi, što miljony ludziej chacieli pryznańnia ich značeńnia i chacieli svajho hołasu.
U tahačasnaj fieadalnaj sistemie Rasii sialanam prabicca było vielmi i vielmi składana.
Niama čaho chavać, što bolšaściu biełaruskaj hramady i budučaj biełaruskaj nacyi byli jakraz sialanie. I jany mahli tolki praź biełaruščynu vybicca na svabodu. Ni palaki, ni rasijcy nie pryznavali isnavańnia biełarusaŭ», —
tłumačyć Łatyšonak i zaŭvažaje, što častka palakaŭ hetuju prablemu razumieła. Ale heta byli našy miascovyja palaki, jakija mieli vielmi składanuju identyčnaść.
U jakaści prykładu jon pryvodzić Juzafa Piłsudskaha, jaki, na pohlad prafiesara, byŭ adnačasova i palakam, i lićvinam, i biełarusam. Jość śviedčańni, što jon padavaŭ svaju nacyjanalnaść jak biełarus. Asabliva tak było ŭ maładości. Naprykład, viadoma, kali jaho aryštavali, to Piłsudski ŭłasnaručna napisaŭ, što jon biełarus.
«Ale treba razumieć, što na toj čas heta nie aznačała, što jon nie byŭ palakam i što nie byŭ lićvinam. Heta byŭ etničny biełarus, histaryčny lićvin i palityčny palak. I takich ludziej z patrojnaj tojesnaściu było šmat siarod palakaŭ Biełarusi. A ź inšaha boku, niekatoryja z tych, chto dałučyŭsia da biełaruskaha ruchu i byŭ biełarusam, taksama adčuvali svaju spałučanaść z polskaj kulturaj, a časam navat z polskaj palitykaj», —
tłumačyć Łatyšonak.
Moda na sacyjalizm i biełaruski nacyjanalny ruch
Historyki ličać, što peŭnuju rolu ŭ raspaŭsiudžvańni tych abo inšych idej u kankretnyja adrezki času adyhryvaje moda na idei. Na pačatku XX stahodździa z Sankt-Pieciarburha išła moda na sacyjalizm.
Łatyšonak padkreślivaje, što heta moda atrymała papularnaść siarod intelihientaŭ, a nie siarod sialan. Jon tłumačyć:
«Sialanie mieli mocnaje pačućcio ŭłasnaści, a intelihiencki biełaruski ruch kazaŭ im niešta pra sacyjalizm. Heta była dziciačaja chvaroba sacyjalizmu. I hetym tłumačycca toje, čamu zamožnyja sialanie nie chacieli padtrymlivać biełaruski nacyjanalny ruch, a padtrymlivali manarchiscki zachodnierusizm. Pry hetym raźličvać na padtrymku arystakratyi było niemahčyma».
Mienavita hetymi admietnaściami vyznačajecca łohika pracesu pabudovy nacyj u našaj častcy Jeŭropy. «Hetyja nacyi abapiralisia na sialan, a sialanie chacieli ziamli. Niečaha asablivaha ŭ biełarusaŭ nie było. I litoŭcy, i łatyšy, i estoncy skasavali arystakratyju, razhladajučy jaje jak čužuju. I niavažna, kim siabie ličyli tyja arystakraty. Prosta ŭziali i padzialili hetuju ziamlu miž sialanami, i tym samym stvaryli vialiki i mocny padmurak svaich nacyj», — davodzić historyk.
Ci byli šancy zachavać bałta-słavianskaje Vialikaje Kniastva Litoŭskaje ŭ XX stahodździ
Patrojnaja identyčnaść była šmat u kaho ŭ tyja časy. Apošniaja sproba biełaruskich dziejačaŭ zachavać Vialikaje Kniastva Litoŭskaje (jakoje faktyčna było ideałohijaj krajoŭcaŭ) datujecca 1918 hodam. Da jaje byli schilnyja braty Łuckievičy, Jazep Losik. Tady ž dziejničaŭ Raman Skirmunt, jaki dałučyŭ da hetaj dziejnaści Hieranima Druckaha-Lubieckaha, Stanisłava Radziviła i inšych.
Na dumku Łatyšonka, šancaŭ zachavać bałta-słavianskaje Vialikaje Kniastva Litoŭskaje ŭ toj čas užo nie było. Pierš za ŭsio hetaha nie chacieli litoŭcy, jakija imknulisia pabudavać etnična litoŭskuju dziaržavu.
Raman Skirmunt. Fota: Wikimedia Commons
«Ich ambicyi siahali terytoryi navat Minska. A ŭžo dakładna słavianskaja častka z Hrodnam, Lidaj i Navahradkam pavinna była praź niekatory čas być Litvoj. Nie było ź litoŭcami razmovy. Jany byli na inšym etapie raźvićcia», — raspaviadaje Łatyšonak.
Historyk ličyć, što prajekt adradžeńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha byŭ narodžany biełarusami, jakija razumieli svaju słabaść. Jon nahadvaje, što z padobnych pryčyn i savieckija ŭłady chacieli zachavać VKŁ u vyhladzie litoŭska-biełaruskaj savieckaj respubliki, tak zvanaj LitBieł.
«Ale akazałasia, što tyja nacyi, jakija ŭžo madernyja, nie trymajucca tradycyj. Treba skazać, što łahična Vialikaje Kniastva Litoŭskaje jak litoŭska-biełaruskaja dziaržava z pravami palakaŭ i jaŭrejaŭ pavinna była być pabudavanaja. Ale taki byŭ histaryčny praces, što heta było niemahčyma.
Biełarusy i sami davoli chutka zrazumieli, što niama z kim pra heta havaryć, i ŭ 1917 hodzie Vacłaŭ Łastoŭski kinuŭ łozunh adzinaj niepadzielnaj i niezaležnaj Biełarusi», —
vykazvaje svoj pohlad Łatyšonak.
Ci byli ŭ BNR šancy vystajać?
Viadoma, što na mirnaj kanfierencyi ŭ Viersali, dzie biełarusy sprabavali zdabyć prychilnikaŭ, francuzy i niemcy nie chacieli ničoha čuć pra niejkuju Biełaruś, ale zatoje viedali z historyi pra Litvu.
«Heta fakt, što Biełaruś była nieviadomaj krainaj. I kali paraŭnoŭvać z usimi susiednimi krainami, była ŭ najhoršym stanoviščy, kali mova idzie pra viadomaść u śviecie», — ličyć historyk.
Ale, na pohlad vučonaha, pa vialikim rachunku, heta nie mieła značeńnia. Da vajny biełaruski ruch byŭ jašče słabym, i słaba pra siabie zajaviŭ dla taho, kab być viadomym u Jeŭropie. Ale ŭ niaŭdačy byli zusim inšyja pryčyny. Siarod ich jon nazyvaje dźvie.
Miežy Biełaruskaj Narodnaj Respubliki (BNR), abjaŭlenyja 25 sakavika 1918 h., i etničnaja terytoryja biełarusaŭ na padstavie prac M. Doŭnar-Zapolskaha i Ja. Karskaha. Fota: Wikimedia Commons
Pieršaja — heta biežanstva, u vyniku jakoha ź Biełarusi źnikła pałova nasielnictva. «Kali pryjšli niemcy, jany nie bačyli biełaruskaha nasielnictva. Jak kazaŭ Ludendorf: maŭlaŭ, šukali biełarusaŭ i nie znajšli. I nie znajšli ich niemcy nie tamu, što ŭ biełarusaŭ była nizkaja nacyjanalnaja śviadomaść, ale tamu, što hetyja biełarusy byli [evakujavanyja] ŭ hłybini Rasii», — ličyć Łatyšonak.
Druhoj pryčynaj byŭ front, front, jaki raspałaviniŭ Biełaruś. Jak havoryć historyk,
«tady ŭ Biełarusi było bolej čužych žaŭnieraŭ, čym biełaruskich mužčyn, zdolnych nasić zbroju. U vyniku paśla padzieńnia Rasijskaj Impieryi ŭładu ŭ Biełarusi pieraniali balšaviki, siarod jakich nie było biełarusaŭ, bo heta byli balšavizavanyja žaŭniery, jakija traktavali Biełaruś jak svaju zdabyču, jakoj jany buduć kiravać. Na žal, biełarusy vajavali na inšych frantach Pieršaj suśvietnaj vajny, i ich nie ŭdałosia svoječasova ściahnuć u Biełaruś».
Tamu Łatyšonak ličyć, što BNR nie mieła nijakich šancaŭ. Byli tolki šancy lepš pra siabie zajavić.
Mahčyma, razvažaje prafiesar, kali b častka biełaruskaha aktyvu ŭ 1919 hodzie nie vykazałasia tak rašuča suprać polskaj akupacyi i nie dajšło b da raskołu ŭ Radzie BNR, to možna było b atrymać ad palakaŭ bolš, naprykład, niejkuju aŭtanomiju.
Na dumku Łatyšonka, kali pahladzieć na ŭzrovień nacyjanalnaj śviadomaści, na situacyju ŭ Biełarusi, najpierš na vajnu, jakuju na biełaruskaj terytoryi viali čužyja i našmat macniejšyja za Biełaruś dziaržavy, to na toj čas u BNR nie było šancaŭ.
«Nakolki Ukraina apiaredžvała Biełaruś, a taksama nie zmahła vystajać. A Litva pad pratektaratam niemcaŭ zdoleła stvaryć svaju armiju, jakaja spačatku nie adbiłasia navat nie ad polskaj armii, ale ad interviencyi Žalihoŭskaha. Łatyšski ŭrad peŭny čas znachodziŭsia na anhlijskim krejsiery, nie majučy ni kavałka łatyšskaj ziamli pad svaim kantrolem.
Tak što ŭ vypadku bałtyjskich dziaržaŭ vialikuju rolu adyhrali interviencyi — spačatku niemcaŭ, a paśla anhličan», — pravodzić paraŭnańnie historyk.
Acenka padziej 17 vieraśnia 1939 hoda
Łatyšonak ličyć, što treba nie razumieć palityki i intaresu nacyi, kab admoŭna aceńvać 17 vieraśnia 1939 hoda:
«Ja liču, što tut niama čaho śviatkavać, bo toje nie my zrabili, nie biełarusy abjadnali Biełaruś. Heta rabiłasia absalutna nie z dumkaj pra biełarusaŭ. I vyrašałasia ŭsio ŭ Kramli. … Śviatkavać treba svaje pieramohi. Ale z druhoha boku, nie razumieć, što abjadnańnie nacyi — heta stanoŭčaja źjava… Tut možna tolki raźvieści rukami».
Kali zhadać pra represii, jakija pravodzilisia na dałučanych ziemlach, to prafiesar źviartaje ŭvahu na toje, što jany zakranuli najpierš palakaŭ i jaŭrejaŭ. «Mała chto viedaje, što kali havaryć pra praporcyi vyviezienych i represavanych, to represii zakranuli najpierš jaŭrejaŭ i tolki ŭ druhoj stupieni palakaŭ. Prosta była vyvieziena cełaja majomasnaja elita, ziemskaja i haradskaja, a ŭ dadatak administracyja. I heta na 99% byli nie biełarusy, — tłumačyć Łatyšonak i dadaje:
— Ja vielmi spačuvaju ludziam, jakija byli represavanyja. Ale nielha kazać, što represavali najpierš biełarusaŭ».
Čytajcie jašče:
Šlachta VKŁ pamiž rusinstvam i polskaściu
Jakimi rabami handlavaŭ Navahradak i jak na hetym azałaciŭsia
