Aŭtarka knihi — dacentka kafiedry historyi Svabodnaha ŭniviersiteta Bierlina i navukovaja supracoŭnica Centra historyi i ekanomiki Kaledža Mahdaliny Kiembrydžskaha ŭniviersiteta Francyska Eksieler. Jana atrymała stupień doktara fiłasofii ŭ Prynstanskim univiersitecie, stažyravałasia ŭ Mižnarodnym centry historyi i sacyjałohii Druhoj suśvietnaj vajny i jaje nastupstvaŭ pry Vyšejšaj škole ekanomiki ŭ Maskvie.
Kniha atrymała litaraturnuju premiju Ernsta Frenkiela, jakaja prysudžajecca štohod za knihu ab Chałakoście, jaho kantekście i nastupstvach, a taksama ab hienacydach XX stahodździa.
Daśledčyca sprabuje razabracca, u jakoj stupieni ludzi prymali, a ŭ jakoj padviarhali sumnieńniu i pierajnačvali aficyjnuju savieckuju pamiać pra vajnu.
Aŭtarka analizuje paślavajenny pieraśled i pakarańnie savieckich hramadzian, jakich abvinavacili ŭ supracoŭnictvie z nacystami padčas vajny. Jana pakazvaje, jak ludzi šukali spraviadlivaści, pomsty albo dapamohi ŭ susiedziaŭ i suda.
Daśledavańnie składajecca z šaści častak. Apovied historyk pačynaje z pakazu «sprečnaści ŭschodniejeŭrapiejskaha pamiežža» da 1941 hoda. Dalej razhladajucca časy akupacyi i stanovišča paśla vyzvaleńnia ŭ 1944 hodzie. Istotnaja ŭvaha źviernutaja na palityku, jakuju pravodzili savieckija ŭłady adnosna ludziej, jakija žyli ŭ čas vajny na akupavanych terytoryjach. U asobnym raździele aŭtar demanstruje, jak vajna adbiłasia na losach asobnych siemjaŭ i ludziej. Apošni raździeł pryśviečany apoviedu pra toje, jak u BSSR adbyvałasia vybudova aficyjnaha pohladu na vajnu i akupacyju.
Havoračy pra časy akupacyi, aŭtarka adznačaje, što niemahčyma było isnavać taki doŭhi čas biez kantaktaŭ z akupacyjnym režymam i volna ci mižvolna niekatoryja ludzi rabilisia ŭciahnutymi ŭ złačynstvy nacystaŭ. U rehijonach, dzie razhortvałasia savieckaja partyzanskaja vajna, ludzi sutykalisia z patrabavańniami nie tolki z boku niemcaŭ, ale i z boku partyzan.
Vykanaješ patrabavańnie partyzanaŭ — ciabie pakarajuć niemcy. Vykanaješ patrabavańnie niemcaŭ — pakarajuć partyzany.
Pryčyny suviazi ź niemcami ci partyzanami časta byli značna bolš składanymi, čym ich pakazvaŭ sproščany saviecki i postsaviecki dyskurs.
I razmova tut idzie nie tolki i nie stolki pra supracoŭnictva z akupantami ci hieraičnuju baraćbu suprać ich, a pra toje, jaki vybar mahli zrabić i rabili ludzi ŭ abstavinach, jakija časta možna acharaktaryzavać jak adsutnaść vybaru, jak hety vybar paŭpłyvaŭ paśla na ich dalejšaje žyćcio.
Viartańnie da «narmalnaści» adbyvałasia va ŭmovach, kali kožny viedaŭ i pamiataŭ i realnych złačyncaŭ, i achviar. I siarod pieršych, i siarod druhich byli susiedzi, byłyja adnakłaśniki, svajaki.
Toje, jak heta pamiatali ludzi, nie zaŭsiody ŭpisvałasia ŭ katehoryi, jakija naviazvalisia ŭładami. Ludzi, što žyli pad akupacyjaj, svoj prahmatyčny vybar apraŭdvali nieabchodnaściu vyžyvańnia ŭ zadadzienych abstavinach.
Dla pakazu składanaściej paślavajennaha času, farmiravańnia kanona praŭdy pra vajnu aŭtar vykarystoŭvaje listy prostych ludziej da ŭładaŭ.
Francyska Eksieler taksama vykarystoŭvaje materyjały paślavajennych sudoŭ pa pieraśledzie i pakarańni savieckich hramadzian, abvinavačanych u vajskovym supracoŭnictvie z nacystami, raspaviadaje pra vypracoŭku ŭ zakanadaŭstvie vyznačeńnia «zdrady». Historyk adznačaje raspłyvistaść hetaha termina, što davała mahčymaść pryznačyć adnolkavaje pakarańnie jak palicejskamu, tak i žančynie, što pracavała na kuchni ŭ akupantaŭ, kab mieć kavałak chleba dla dziaciej.
Aŭtar adznačaje i niebiaśpiečnaść zmahańnia za spraviadlivaść, za histaryčnuju praŭdu.
Historyk Iryna Ramanava, jakaja źviarnuła ŭvahu na hetu knihu, u svajoj recenzii adznačaje, što ŭ kantekście apošnich padziej vielmi cikava dla biełaruskaha čytača budzie pahladzieć na toje, jak farmiravalisia klučavyja paniaćci, u jakich naležała apisvać minułuju vajnu, najpierš «usienarodnaja partyzanskaja vajna», i jak adbyvałasia nadańnie paniaćciu «ŭsienarodnaja» vyraznaha etnanacyjanalnaha hučańnia.
Francyska Eksieler dakazvaje, što ŭ prasiaknutym antysiemityzmam paślavajennym aficyjnym dyskursie samo paniaćcie «biełaruski narod» nasamreč aznačała vyklučeńnie z aficyjnaha naratyvu jaŭrejaŭ i jak achviar, i jak hierojaŭ.
Asobny raździeł knihi («Zmoŭčvańnie i skažeńnie: žyćcio ź niavyznačanym») jakraz i pryśviečany tym, chto nie trapiŭ u aficyjnyja naratyvy, vymušany byŭ maŭčać, žyć ź nieprahavoranaj traŭmaj: jaŭrei jak hieroi i achviary, polskija partyzany z Armii Krajovaj, žančyny-partyzanki.
Daśledavańnie nasyčanaje asabistymi historyjami. Aŭtar zapisała intervju sama ci skarystałasia pakinutymi miemuarami. Siarod jaje hierojaŭ — Volha Biembiel-Dziadok, Uładzimir Chartanovič, Chasia Barnštejn-Bialickaja, Litman Mor, Zofja Bžazoŭskaja, Vasil Bykaŭ, Leŭ Aŭsiščer, Zinaida Suvorava i Uładzimir Śviatłoŭ.
Jana piša: «Ich asabistyja žyćci nie pierasiakalisia, pa mienšaj miery, tak, jak jany viedali. Jany razmaŭlali i pisali na roznych movach — biełaruskaj, polskaj, idyš i ruskaj — i vyznavali roznyja relihii: pravasłaŭje, katalicyzm i judaizm. Volha Biembiel-Dziadok, ruskamoŭnaja mastačka, žyła ŭ Minsku; Chasia Barnštejn-Bialickaja była sacyjalistkaj-sijanistkaj z Hrodna, Uładzimir Chartanovič — biełaruskim nacyjanalistam i kamunistam ź nievialikaj vioski kala Nalibockaj puščy, a Zinaida Suvorava pracavała administratarkaj u teatry horada Oršy».
Aŭtarka zdoleła pakazać historyi vyžyvańnia hetych ludziej u zadadzienych abstavinach. Heta najbolš emacyjnaja častka knihi.
Iryna Ramanava źviartaje ŭvahu jašče na adzin, na jaje pohlad, niepryjemny momant dla biełaruskaha historyka: «Aŭtarka piša dla zamiežnaha čytača, a jamu ŭsio jašče treba davać uvodziny ŭ karotkuju historyju Biełarusi. Z adnaho boku — heta zručna i pravilna — čytač budzie viedać, što papiaredničała padziejam, kantekst i h.d. Ale ź inšaha — heta śviedčyć pra toje, što Biełaruś dla zachodniaha čytača (a kniha źjaŭlajecca navukovym, a nie papularnym vydańniem) usio jašče małaviadomaja kraina».
Čytajcie jašče:
Žachlivy los «prypynienaj revalucyi» ŭ Biełarusi — novaja kniha francuzskaha sacyjołaha Ranana Ervue
