Scena sa śpiektakla Paleskaha dramteatra
Razam z tym, jon čałaviek absalutna biespryncypny: hatovy kryva prysiahnuć pra abstaviny bojki, dla rasśledavańnia jakoj u vakolicu pryjazdžaje stanavy prystaŭ Kručkoŭ, kab baćka Marysi addaŭ dačku mienavita za jaho. Pry hetym nie maje iluzij nakont budučaj viernaści žonki, atrymanaj takim šlacham, maładziejšaj na 43 hady, ale hatovy zapluščyć vočy na jaje budučyja «pryhody». Pa sutnaści, heta samy admoŭny i, mabyć, mienavita tamu najbolš padrabiazna vypisany hieroj kamiedyi.
Bo navat naskroź chłuślivy i karumpavany Kručkoŭ urešcie akazvajecca nie takim užo złym čałaviekam. U hetaj spravie jon maje tolki materyjalny interas. «Ničoha asabistaha, tolki biznes». A zadavoliŭšy jaho, prajaŭlaje i całkam čałaviečnyja rysy. Spryjaje šlubu zakachanych Hryški i Marysi, i ščyra radujecca mahčymaści paŭdzielničać va ŭsieahulnym śviacie prymireńnia, smačna vypić i zakusić. Niakiepska abaznany ŭ miascovych zvyčajach. Patrabuje, kab zhodu, pavodle ich, zamacavali tavaryskim krupnikam.
Ale chto moh być pratatypam hałoŭnaha złydnia Kutorhi, z takim zapaminalnym i nie vielmi častym (chacia i nie ŭnikalnym) proźviščam? U historyi Biełarusi, dyj usioj Rasijskaj impieryi, jak viadomyja asoby zaśviedčyli siabie tolki dvoje jaho nośbitaŭ, rodnyja braty. Ściapan Siamionavič Kutorha (1805—1861), vybitny rasijski zaołah i minierołah, papularyzatar navuki, i jaho brat Michaił Siamionavič (1809-1886), viadomy rasijski historyk-elinist i adzin ź ideołahaŭ zachodnierusizmu.
Braty pachodzili ź niebahataj pravasłaŭnaj šlachty Mścisłaŭskaha pavietu. Abodva naradzilisia ŭ Mścisłavie (časam miescam naradžeńnia Michaiła nazyvajuć i Čerykaŭ), i dziakujučy baćkam, atrymali dobruju adukacyju ŭ Pieciarburhu, a potym i ŭ Tartu (Derpcie) ź jaho mocnym univiersitetam. Tolki adzin zachapiŭsia navukami ab pryrodzie, a druhi — humanitarnymi.
Voś pra humanitaryja Michaiła i chaču parazmaŭlać. Da jaho ŭ Rasijskaj impieryi nie było sapraŭdnaha vyvučeńnia antyčnaści. Paprostu było vielmi mała adukavanych ludziej. A tyja, što byli, u niepraparcyjnaj častcy pachodzili ź Litvy, Biełarusi i Ukrainy, dzie ŭzrovień adukacyi, navat pravasłaŭnych, byŭ istotna vyšejšy. Bolšaść pravasłaŭnaj šlachty i duchavienstva była niadaŭnimi ŭnijatami, i jak i katoliki, mieli jany ŭ radavodzie niekalki pakaleńniaŭ vypusknikoŭ jezuickich kalehiumaŭ abo pijarskich škoł.
«Impart» intelektuałaŭ ź bližniaha Zachadu, z Rečy Paspalitaj, byŭ ci nie hałoŭnym resursam papaŭnieńnia kadraŭ dla Rasijskaha carstva, a potym impieryi, sama mieniej ź siaredziny XVII st. Na Biełarusi jašče da epochi padziełaŭ varta pryhadać chacia b Simiaona Połackaha i Illu Kapijeviča, a drabniejšych imionaŭ možna nazvać sotni, kali nie tysiačy. Z dałučeńniem da impieryi hety praces uzmacniŭsia. Da 1830-ch hadoŭ jaho trochi strymlivali reštki byłoj salidarnaści, jakija ŭtrymlivali bolšaść unijataŭ u kulturnym poli byłoj Rečy Paspalitaj. Ale z parazaj paŭstańnia 1830-1831 hh. i katastrafičnymi represijami suprać varožaj cyvilizacyi — zakryćciom Vilenskaha ŭniviersiteta, skasavańniem Unii i Litoŭskaha statuta — maładoje pakaleńnie starych abo novych pravasłaŭnych rynulisia rabić u Impieryi vajskovuju, administratyŭnuju i navukovuju karjeru. I daloka nie ŭsie ź ich byli zvyčajnymi biazdarnymi karjerystami.
Mnohija całkam śviadoma vybirali słužeńnie ruskamu pravasłaŭnamu caru jak najlepšuju mahčymaść dla samarealizacyi. Jakoj Reč Paspalitaja im, jak jany ličyli, nie davała: ani žyvaja da epochi padziełaŭ, ani, pahatoŭ, užo miortvaja. Usia historyja XIX i pačatku XX st. poŭnicca prykładami hetaha maštabnaha pracesu dobraachvotnaj rusifikacyi, mnohija ź jakich za daŭnaściu ŭžo i zabytyja sučasnaj biełaruskaj dumkaj. Ale ŭ svoj čas značeńnie samoha słova «biełarus», nieviadomaha šyrokim sialanskim masam, adnosiłasia pieradusim da pravasłaŭnaha intelektuała na viernaj słužbie Impieryi, jakaja davała šaniec vyrvacca sa šmatviekavoha cieniu łacinskaj, polska-litoŭskaj kultury. Zabyŭšysia pry hetym na toje, što mienavita taja kultura, taja jezuickaja i pijarskaja navuka jakraz i dała tyja mahčymaści dla adukacyi i sfarmavała samu sistemu katehoryj myśleńnia, jakoj biełarusy i małarosy tak vyhadna adroźnivalisia ad vialikarosaŭ.
Michaił Kutorha. Fota ź Vikipiedyi
Michaił Siamionavič Kutorha — adzin z samych jaskravych, etałonnych biełarusaŭ-zachodnierusaŭ.
Zakončyŭšy Derpcki (ciapierašni Tartuski, u Estonii) univiersitet, jon dva hady stažyravaŭsia ŭ Hiermanii, pieravažna ŭ Bierlinie, dzie dałučyŭsia da škoły słavutaha dacka-niamieckaha historyka i fiłołaha Bartolda Hieorha Nibura, jakaja vyvučała Antyčnaść na asnovie krytyčnaha razboru tekstaŭ pieršakrynic. Taho, čym u Rasii da taho času, u adroźnieńnie ad taho ž Vilenskaha ŭniviersiteta, nichto nie zajmaŭsia. Jon zrabiŭ vielmi chutkuju i prytym hruntoŭnuju navukovuju karjeru.
Šmat u čym šlach Kutorhi možna paraŭnać sa šlacham starejšaha na pakaleńnie ciozki, Michaiła Babroŭskaha. Taksama vybitnaha, ź jeŭrapiejskaj słavaj, daśledčyka pieršakrynic, tolki słavianskich. Jaki, chacia i nie biez vahańniaŭ, parvaŭ z kulturnaj tradycyjaj Rečy Paspalitaj i pajšoŭ słužyć rasiejskamu caru — abviaściŭšy siabie, pry tym, biełarusam. Navat asabistaje imia ich možna ličyć simvaličnym: śviaty Michał archanioł, u tradycyjach Rečy Paspalitaj, — niabiesny patron Rusi. Jaho vyjavu, razam z vyjavami polskaha Arła i litoŭskaj Pahoni, źmiaščali na svaich kukardach i spražkach paŭstancy 1863 hoda.
Dyk voś, Michaił Kutorha prasłaviŭsia svaim vyvučeńniem staražytnahreckich krynic, asabliva časoŭ roskvitu Afinskaj demakratyi, i zakłaŭ škołu navukovaha vyvučeńnia Antyčnaści. Razam z tym, jon niaźmienna padkreślivaŭ pierajemnaść, praz pravasłaŭny chrost, pamiž elinskaj antyčnaściu i sučasnaj jamu Rasijskaj Impieryjaj.
Klučavoj dla śvietapohladu Kutorhi była ideja ab praciahłym i pryncypovym supraćstajańni dvuch roznych suśvietaŭ — ramana-hiermanskaha i hreka-słavianskaha, jakoje najbolš jaskrava vyraziłasia ŭ supraćstajańni pravasłaŭja i katalicyzmu. Dla M. S. Kutorhi ramana-hiermanski śviet asacyjavaŭsia z hvałtam i pryhniotam, z tyranijaj rymskich cezaraŭ, jakaja paśla ŭvasobiłasia ŭ papstvie. Zusim inšym ŭ jaho interpretacyi paŭstavaŭ skanstrujavany im «hreka-słavianski» śviet: jon byŭ, nibyta, spadčyńnikam pieršych chryścijanskich hramad, pabudavanych, u svaju čarhu, nakštałt staražytnaj afinskaj palityi i jakija ŭspryniali samaje jaje imia — palityja, hramadzianstva, pieravažna eklezija, vieča.
Što, u kančatkovym vyniku, aznačała dla Kutorhi «adradžeńnie afinskaj palityi, ale pieratvoranaj pa vučeńni Jevanhiella». Sam duch afinskich hramadzianskich svabod pierajšoŭ, na dumku Kutorhi, u pravasłaŭnuju carkvu. U jakoj zachavałasia da hetaha času abščynnaje abrańnie Suśvietnaha Patryjarcha, roŭna jak i abščynnyja abrańni parafijalnych śviataroŭ u Hrecyi. Pry hetym jon śviadoma zapluščvaŭ vočy na toje, što pravasłaŭnaja carkva ŭ Rasijskaj Impieryi daŭno zrabiłasia dziaržaŭnym ideałahičnym viedamstvam, jakaja nie mieła najmienšaj samastojnaści. Navat pasada patryjarcha była skasavanaja, a carkva kiravałasia Sinodam na čale z pryznačanym uradam obier-prakuroram. A ŭsie astatnija vieravyznańni znachodzilisia ŭ absalutna nieraŭnapraŭnym stanoviščy. Pierachod u ich, a taksama pieravod dziaciej ad źmiašanych šlubaŭ praśledavaŭsia jak kryminalnaje złačynstva.
Kutorha, darečy, žanaty byŭ ź siastroj Mikałaja Ustrałava, hałoŭnaha aficyjoznaha historyka Impieryi i adnaho z tvorcaŭ śviaščennaj tryjady «Pravasłaŭje-Samadziaržaŭje-Narodnaść».
A pamior u svaim majontku Barok u tym ža Mścisłaŭskim paviecie. (Brat-pryrodaznaŭca, darečy — u niedalokim Smalensku, adnym z hałoŭnych kulturnych centraŭ tahačasnaj Biełaj Rusi, u jakim i BSSR było całkam nadziejnym i łahičnym abvieścić — dla Impieryi ŭ jaje abnoŭlenaj formie.)
Hrieki rasprostranili mieždu słavianami načała hraždanstviennosti i vnušili im poniatije Obŝiny, kotoraja priviłaś i vodvoriłaś u nich v svojom trojstviennom značienii obŝiny, vieča i Cierkvi. Tak, otkryłsia na vostokie Jevropy novyj słaviano-ellinskij mir, kojeho priedstavitielem Rośsija, našie otiečiestvo. Izučaja istoriju drievnich ellinov, izučajem zakony istoričieskoj priejemstviennosti
M.S.Kutorha
Kutorha byŭ adjunktam, a zatym prafiesaram u Pieciarburhskim, a paźniej u Maskoŭskim (z 1869 h.) univiersitetach. Paralelna jamu daručali inšyja važnyja pasady, na jakich jon pravodziŭ dziaržaŭnuju kulturnuju palityku. Z 1840 hoda zahadvaŭ Muziejem pryhožych mastactvaŭ i staražytnaściaŭ pry Pieciarburhskim univiersitecie, a z 1842 hoda byŭ biblijatekaram pry Impieratarskaj publičnaj biblijatecy. Važnym faktam źjaŭlajecca toje, što Kutorha čytaŭ kurs historyi ŭ Rymska-katalickaj duchoŭnaj akademii (nu nielha ž było davieryć takuju adkaznuju spravu kataliku) i, treba dumać, svajoj prapahandaj pravilnych histaryčnych ideałaŭ daŭsia ŭ znaki mnohim jaje vypusknikam, budučym katalickim śviataram. Tamu jaho pohlady i jaho asoba musili być šyroka viadomymi ŭ Litvie i Biełarusi.
Častotnaść słoŭ u «Pinskaj šlachcie». Kutorha — na druhim miescy paśla Kručkova. Razam jany stvarajuć paru najbolš detalova prapisanych piersanažaŭ
Dyk voś, ryzyknu vykazać hipotezu, što mienavita jon i vyviedzieny ŭ niaŭmiručaj kamiedyi ŭ karykaturnym vyhladzie staroha kavalera -intryhana. Dać jamu toje samaje imia było b zanadta banalnym chodam, a da taho ž i niebiaśpiečnym, ale aŭtar daŭ jamu jaskrava hreckaje imia Charyton («dobrazyčlivy»), u XIX st., zdajecca, nie vielmi papularnaje ŭžo.
Ja zaviedama nie ŭdajusia ŭ dyskusiju nakont aŭtarstva kamiedyi. Isnuje dosyć abhruntavanaja krytyka aŭtarstva Vincenta Dunina-Marcinkieviča. Zasnavanaja na movie aryhinału «Pinskaj šlachty», typovaj palašuckaj havorcy, jakoj uradženiec Babrujskaha pavieta i žychar Minska naŭrad ci moh vałodać tak daskanała. Chacia, kali ŭsio ž kłasičnaja viersija aŭtarstva — spraviadlivaja, dyk Dunin-Marcinkievič pa žyćci moh nie raz pierasiakacca z Kutorham. Jany, darečy, byli amal adnahodkami — 1808 i 1809 hadoŭ, adpaviedna. Darečy, 60-hadovy ŭzrost Kutorhi ŭ kamiedyi, dataj napisańnia jakoj ličycca 1866 h., amal supadaje z uzrostam realnaha Michaiła Kutorhi. Roźnica ŭsiaho na 3 hady. Kutorha siarod pieravažna niepiśmiennaj pinskaj šlachty słynie samym adukavanym i mudrym čałaviekam, ale ź inšaha boku, mienavita jon, pieradusim, i stvaraje vakoł Kručkova — piersanifikavanaha pradstaŭnika rasijskaha manarcha, «Najiaśniejšaj karony», — areoł usieŭładździa. Heta taksama vyhladaje tonkim satyryčnym namiokam na hramadskuju rol realnaha Kutorhi.
«Pinskaja šlachta». Scena sa śpiektakla Nacyjanalnaha akademičnaha teatra imia Janki Kupały ŭ pastanoŭcy Mikałaja Pinihina. Fota Kupalauski.by
Pakul što heta tolki maja hipoteza, całkam adkrytaja dla krytyki, jakoj ja vielmi čakaju i sardečna vitaju. Ale vyhladaje zusim łahičnym, što aŭtar «Pinskaj šlachty» stvaryŭ vobraz Charytona Kutorhi, kab dapoŭnić im vobraz stanavoha prystava Kručkova, na całkam realnaj asnovie. Kali apošni ŭvasablaje ŭładu čysta administracyjnuju, pry patrebie — hvałtoŭnuju, pieršy — pradstaŭnik humanitarnaj navuki. Jakaja rušyć u avanhardzie asimilacyi, kulturnaj unifikacyi. A štyk, bizun i, urešcie, viaroŭka — tolki zaviaršajuć pačataje słovam i piarom.
Hraždanstviennosť ža, da jakoj apieluje Kutorha-pratatyp, pry bližejšym razhladzie jakraz nie daje nijakich hramadzianskich praŭ i akazvajecca, nasamreč, paddanstvam: «pravam» u luby momant pamierci za Cara, za jaho hieapalityčnyja ambicyi i absurdnyja sacyjalnyja i ekanamičnyja pražekty. (I skažy jašče dziakuj, kali bizunoŭ tabie daduć na dyvanie, a nie na hołaj ziamli!) Tamu mienavita Kutorha, samo proźvišča jakoha vyklikaje asacyjacyi z carskaj katarhaj, — hałoŭny admoŭny piersanaž našaj bieśśmiarotnaj kłasičnaj kamiedyi. Značna hłybiejšaj, čym heta vyhladaje sa školnych i ŭniviersiteckich padručnikaŭ litaratury.
Čytajcie taksama:
