20 krasavika 1961 hoda Cyvija Lubietkin śviedčyć na pracesie suprać nacysckaha kata Adolfa Ejchmana ŭ Ijerusalimie. Pa vynikach hetaha pracesu Channa Arent napiša słavutuju knihu «Banalnaść zła»
Siarod žančyn, jakija zmahalisia naroŭni z mužčynami, va ŭsim śviecie najbolš viadoma imia Cyvii Lubietkin. Jana naradziłasia ŭ Bycieni (tady heta byŭ Słonimski paviet, ciapier Ivacevicki rajon) 9 listapada 1914 hoda ŭ zamožnaj i hłyboka relihijnaj siamji. Jaje baćka Jakaŭ-Icchak naradziŭsia tam ža ŭ 1880 hodzie. Junactva dziaŭčyny ŭ mižvajennaj Polščy prajšło nie na kuchni, u myćci, uborcy i malitvach, jak chaciełasia b baćkam, a ŭ samaaddanaj hramadskaj dziejnaści.
Cyvija vučyłasia ŭ polskaj dziaržaŭnaj škole i vyvučała iŭryt u pryvatnych nastaŭnikaŭ. U padletkavym uzroście ŭstupiła ŭ sijaniscka-sacyjalistyčny moładzievy ruch «Frajchajt» («svaboda» na idyš), jaki adpraviŭ jaje vučycca va ŭzorny kibuc la polskaha horada Kielcy. Tam razam ź inšymi maładymi ludźmi Cyvija Lubietkin pracavała ŭ piakarni, pralni, prybiralni, na paletkach. Jaje starańnie i arhanizacyjny talent zaŭvažyli i zaprasili pracavać u ofisie rodnasnaj pa ideałohii arhanizacyi «Chie-Chałuc» u Varšavie. Tam jaje pryznačyli kaardynataram navučalnaha adździeła. Jana jeździła pa ŭsioj mižvajennaj Polščy ź miesca na miesca, navučała i padbadziorvała moładź, jakaja rychtavałasia da pierajezdu ŭ brytanskuju Paleścinu, kab budavać tam jaŭrejski nacyjanalny asiarodak.
Ruchi «Frajchajt» i «Chie-Chałuc» u 1938 hodzie abjadnalisia, i paźniej heta abjadnańnie atrymała nazvu «Dror» («svaboda», ale taksama i «vierabiej» na iŭrycie), a Cyviju abrali siabroŭkaj vykankama.
U 1938—1939 hadach jana pracavała hałoŭnym čynam nad abnaŭleńniem i kamplektavańniem navučalnych centraŭ, što faktyčna zrabiła jaje niefarmalnym lidaram ruchu. «U jaje hareli vočy i byŭ praniklivy pozirk», — uspaminali paźniej tyja, chto viedaŭ Cyviju Lubietkin, dadajučy, što jana «była prostaj i niepasrednaj i zaŭždy patrabavała maksimalnaha ad inšych i ad siabie. Jaje słovy i spravy nikoli nie razychodzilisia pamiž saboj». Niezadoŭha da vybuchu Druhoj suśvietnaj vajny jana była delehatkaj na 21-m suśvietnym sijanisckim kanhresie ŭ Ženievie.
Pačatak vajny Cyvija pieračakała ŭ Zachodniaj Ukrainie, jakuju paśla 17 vieraśnia 1939 hoda akupavaŭ SSSR. Ale ŭ studzieni 1940 hoda nielehalna pierajšła praz saviecka-hiermanskuju miažu ŭ Varšavu, kab aktyŭna ŭdzielničać u farmavańni ruchu supracivu. Tut jana paznajomiłasia sa svaim budučym mužam Icchakam Cukiermanam (1915—1981).
Pieršyja dva hady, kali ŭ amal paŭmiljonnaha jaŭrejskaha nasielnictva hieta Varšavy zastavałasia iluzija mahčymaści «narmalnaha» žyćcia, sijanisckaje padpolle i, u pryvatnaści, asabista Cyvija zajmalisia amal tym ža, što i da vajny: arhanizoŭvali niefarmalnuju adukacyju, kulturnaje žyćcio, dabračynnaść, u pryvatnaści, sietku supavych kuchniaŭ. Dziaŭčyna vynošvała navat płany stvareńnia sietki kibucaŭ u polskich vioskach, kab palepšyć zabieśpiačeńnie haradžan-jaŭrejaŭ charčami, jašče nie ŭśviedamlajučy naiŭnaść hetych pamknieńniaŭ. U siaredzinie kastryčnika 1940 hoda nacysty abviaścili pra arhanizacyju Varšaŭskaha hieta, a jašče praź miesiac jano ŭžo było akružana cahlanym muram. Uvachod i vychad zrabilisia mahčymymi tolki pa nakiravańniach na prymusovuju pracu na kantralavanych nacystami pradpryjemstvach. Ale i tady jašče asobnyja akcyi zastrašvańnia, navat z čałaviečymi achviarami, nie ŭsprymalisia amal nikim jak niepaźbiežny kančatkovy los usich jaŭrejaŭ na akupavanych nacystami terytoryjach.
Tolki ŭ studzieni 1942 hoda da Varšavy nielehalna dabralisia ŭciekačy z łahiera śmierci Chiełmna pad Łodździu i ź vilenskaha hieta, žycharoŭ jakoha masava źniščali ŭ Panarskich harach, i raspaviali pra realny maštab akcyj źniščeńnia. I kiraŭnictva padpolla zrazumieła, što toje samaje ŭrešcie čakaje varšaŭskich i lubych inšych jaŭrejaŭ.
Praz 20 hadoŭ, kali Cyvija śviedčyła na pracesie nad nacysckim złačyncam Adolfam Ejchmanam (1960—1962), jana ŭspaminała: «Paśla taho, jak my pačuli pra Vilniu z adnaho boku i pra Chiełmna z druhoha, my zrazumieli, što heta sapraŭdy adbyvajecca sistematyčna. … My spynili našu kulturnuju dziejnaść … i ŭsia naša praca ad hetaha momantu była pryśviečana aktyŭnaj abaronie».
28 lipienia 1942 hoda, padčas najbolš masavaj departacyi jaŭrejaŭ z Varšavy, jana była siarod zasnavalnikaŭ Jaŭrejskaj bajavoj arhanizacyi (Żydowska Organizacja Bojowa, abo ŻOB) i była abrana ŭ skład jaje kamandavańnia. Mieła bajavy psieŭdanim «Celina».
Cyvija Lubietkin taksama była siabroŭkaj Jaŭrejskaha nacyjanalnaha kamiteta (Żydowski Komitet Narodowy), palityčnaha kryła ŻOB i jašče niekalkich «parasonavych» arhanizacyj, jakija kaardynavali dziejnaść roznych palityčnych płyniaŭ, idejnaja baraćba pamiž jakimi ŭ hieta była jašče bolš vostraj, čym da vajny.
Jaŭrejskaja bajavaja arhanizacyja, da jakoj dałučyłasia najbolš aktyŭnaja moładź, jak sijanisckaja, tak i bundaŭskaja, mieła adździaleńni jašče ŭ niekalkich polskich hieta — Krakaŭskim, Čanstachoŭskim i inš. Paśla letnich 1942 hoda departacyj u Trablinku ŭ Varšaŭskim hieta zastavałasia kala 60 tysiač čałaviek — usiaho adna šostaja ad kolkaści da departacyj. I małalikija jačejki ŻOB ničoha nie zmahli supraćpastavić hetamu hihanckamu małochu źniščeńnia, navat simvalična. Chiba što im trochi lepš udavałasia chavacca ŭ padziemnych bunkierach.
Nastroj, jaki pieravažaŭ u šerahach uzbrojenaha padpolla, byŭ daloki ad iluzij pieramahčy nacystaŭ i zachavać žyćci. Jany spadziavalisia tolki na hodnuju śmierć sa zbrojaj u rukach, navat b kali heta byli tolki kuchonny nož, siakiera abo taburetka, čym na śmierć pakornuju i biezdapamožnuju. I raźličvali zabrać žyćci choć niekalkich biaźlitasnych kataŭ uzamien.
Cciah Jaŭrejskaj bajavoj arhanizacyi — pratatyp budučaha ściaha dziaržavy Izrail
Časam im heta ŭdavałasia. Samaj słavutaj stała akcyja ŭ Krakavie 22 śniežnia 1942 hoda, kali bajcy ŻOB zakidali hranatami papularnuju kaviarniu Cyganeria (u jakoj byŭ status «tolki dla niemcaŭ», nur für Deutsche). U vyniku było zabita ad 7 da 11 niamieckich aficeraŭ, a jašče 13 byli paranieny, ź ich 9 — ciažka. Padčas hetaha napadu byŭ paranieny i ledź nie schopleny kachany i budučy muž Cyvii Lubietkin Icchak Cukierman («Antek»).
U ramkach hetaj ža akcyi inšyja ŭdzielniki vyviesili polskija ściahi na krakaŭskich mastach i ŭskłali kvietki da pomnika Adamu Mickieviču na Krakaŭskim rynku, jaki byŭ viadomy ŭ tym liku i svajmi vyraznymi simpatyjami da jaŭrejaŭ. A na miescy prysiahi Tadevuša Kaściuški na viernaść narodu 24 sakavika 1794 hoda byŭ pakinuty vianok z nadpisam «Na coś przysięgał, my wykonamy» («Na što ty prysiahaŭ, my vykanajem»). Kab advieści pomstu ad Krakaŭskaha hieta, polskaja Hvardyja Ludova ŭziała adkaznaść za akcyju na siabie. Ale takija vypadki byli vyklučnaj redkaściu.
Moładzi, jakaja ŭstupała ŭ šerahi arhanizacyi, mocna brakavała vajskovaha dośviedu i asabliva — zbroi. Dyj nie taki vialiki pracent navat moładzi rašaŭsia pamierci sa zbrojaj u rukach. Absalutnaja bolšaść abo spadziavałasia na Boski cud, abo prosta čakała niepaźbiežnaha ŭ apatyi. 25 śniežnia 1942 hoda było źniščana hieta ŭ Bycieni, adno ź niekalkich tysiač na akupavanych nacystami terytoryjach. Zahinuła bolšaść svajakoŭ Cyvii, u tym liku i jaje baćki, braty i siostry.
Nieŭzabavie nahoda adpomścić katam, chacia i vielmi sumnaja, nadałasia i varšaŭskamu adździełu arhanizacyi. 18—21 studzienia 1943 hoda na asabisty zahad samoha Himlera nacysty pravodzili masavuju abłavu ŭ hieta, da 40% žycharoŭ jakoha na toj momant byli nielehałami — u asnoŭnym uciekačami z tych haradoŭ i miastečak, dzie jaŭrei ŭžo byli całkam źniščany. I ŭpieršyniu sutyknulisia z uzbrojenym supracivam.
Papiaredžanyja pra akcyju ludzi masava chavalisia ŭ schovankach, a šmat dzie karnikaŭ sustrakali strełami i hranatami. Kaniečnie, siły byli absalutna niaroŭnyja.
Niemcy i kałabaranty-palicejskija amal vykanali pastaŭlenuju pierad imi zadaču. 3 vaśmi tysiač zapłanavanych na vyvaz u Trablinku ŭdałosia schapić kala piaci tysiač, a jašče kala 1200 byli zabityja na vulicach ci prosta ŭ damach. I na toj momant kančatkovaja likvidacyja hieta była jašče nie zapłanavana. Adnak kali nacysty adstupili, u bajcoŭ supracivu i ŭ mnohich mirnych žycharoŭ skłałasia ŭražańnie, što heta ich zasłuha. Nastupnyja try miesiacy ŭ hieta panavaŭ zusim inšy nastroj: padałosia, što z nacystami mahčyma nie tolki zmahacca, ale i pieramahać.
U tych studzieńskich padziejach brała aktyŭny ŭdzieł i Cyvija Lubietkin. Jany častkova źmianili staŭleńnie da jaŭrejskaha supracivu z boku kiraŭnictva polskaj Armii Krajovaj, jakoje ŭpieršyniu pačało akazvać supracivu ŭ hieta dapamohu zbrojaj i instruktažom, zrešty, davoli abmiežavanuju. I ŭdzialałasia jana nie ŻOB, a inšaj arhanizacyi, najbolš łajalnaj da Polskaj dziaržavy — Jaŭrejskaha vajskovaha sajuza, jaki ŭ značnaj častcy składaŭsia z byłych aficeraŭ i unter-aficeraŭ polskaha vojska.
Što mahli, paŭstancy nabyvali sami na čornym rynku zbroi, dziela čaho abkłali daninaj najbolš bahatuju častku nasielnictva hieta. Mnohija z hetych zamožnych ludziej byli aktyŭnymi kałabaracyjanistami, u tym liku infarmatarami SD. Hetym pracesam kiravała mienavita Cyvija.
Kančatkovaja likvidacyja Varšaŭskaha hieta pačałasia a 3-j hadzinie nočy 19 krasavika 1943 hoda. Data nievypadkovaja. Uviečary taho ž dnia pačynałasia hałoŭnaje jaŭrejskaje śviata Pesach, a 20 krasavika adznačaŭsia dzień narodzinaŭ Hitlera.
Siły karnikaŭ składali kala 2000 čałaviek — SD, SS, Viermacht, dapamožnaja palicyja, u tym liku ŭkrainskija i łatyšskija kałabaracyjanisty. Hieta było akružana vysokim muram, 3 — 3,5 mietra vyšynioj, tamu karniki pačali nastup praz bramu. Kamandujučy akcyjaj bryhadefiurar SS, hienierał-major palicyi Jurhien Štrop paźniej uspaminaŭ: «Ja ŭvioŭ u dziejańnie siły paabapał hałoŭnaj vulicy. Kali našy siły tolki minuli hałoŭnuju bramu, na ich abrynuŭsia dakładny i dobra skaardynavany ahniavy ŭdar. Z usich voknaŭ i sutareńniaŭ stralali tak, što nielha było bačyć taho, chto stralaje. Zaraz ža pačali pastupać raparty ab stratach. Braniavik zahareŭsia. Bomby i zapalnyja butelki spyniali luboje prasoŭvańnie. Pakul my pačynali pračesvać adzin błok, jany ŭmacoŭvalisia ŭ susiednim. U niekatorych miescach my byli zmušanyja ŭžyć zienitnuju zbroju. Tolki ciapier my vyjavili padziemnyja punkty. Padziemnyja pazicyi dazvalali paŭstancam być niabačnymi i bieśpierapynna mianiać svajo miescaznachodžańnie. Adnu takuju pazicyju nam udałosia zachapić tolki paśla dvuch dzion. My z dakładnaściu ŭstanavili, što ŭzbrojenyja byli nie tolki mužčyny, ale i častka žančyn. Asabliva va ŭzroście ad 18 da 30 hadoŭ. Jany byli apranutyja ŭ štany dla vierchavoj jazdy i z kaskami na hałavie… Mnohija z hetych žančyn chavali zaradžanyja pistalety ŭ nacielnaj bialiźnie. Tak bai vialisia da kanca apieracyi, ad padvała doma i da jaho dachu…»
Nacysty iduć pa adnoj z «začyščanych» vulic hieta. Fota: archiŭ instytuta Jad va-Šem
Schoplenym žyvymi žycharam hieta była pryznačana śmierć na fabrycy źniščeńnia ŭ Trablincy
Paralelna z hetym udzielniki supracivu likvidavali najbolš viadomych kałabaracyjanistaŭ ź judenrata i jaŭrejskaj palicyi, tych, chto zdradziŭ svajmu narodu i aktyŭna dapamahaŭ nacystam u arhanizacyi departacyi i vyjaŭleńni aktyvistaŭ.
Simvaličnaj kulminacyjaj paŭstańnia stała ŭźniaćcie bieła-błakitnych ściahoŭ (pravobraza budučaha ściaha dziaržavy Izrail) i polskaha nacyjanalnaha ściaha na dachu doma na vulicy Muranoŭska, 17.
Razam z bajcami Jaŭrejskaha vajskovaha sajuza ŭ rajonie Muranoŭskaj płoščy ŭ paŭstańni ŭdzielničała hrupa Armii Krajovaj majora Hienryka Ivańskaha. U nastupnyja dni nacysty admovilisia ad taktyki pramoha nastupu. Jany zadziejničali avijacyju i śpiecyjalnyja hrupy padpalščykaŭ, kab palić damy hieta razam z paŭstancami daščentu.
Padčas paŭstańnia «Celina» była suviaznoj pamiž hrupami ŭzbrojenych bajcoŭ u paasobnych padziemnych bunkierach, kaardynujučy bieśpierśpiektyŭny, ale i biezalternatyŭny supraciŭ. Likvidacyja hieta i vyvaz jaho apošnich žycharoŭ u Trablinku praciahvalisia amal miesiac. Usiaho za adzin dzień da taho, jak niemcy vyjavili i źniščyli kamandavańnie ŻOB (8 maja), raźmieščanaje na vulicy Miłaj, 18, u tak zvanym «bunkiery Anialeviča», jano vyrašyła, što Cyvii i hrupie inšych bajcoŭ treba vybiracca z pałajučaha hieta. Anialevič pieradaŭ z Cyvijaj list svajmu namieśniku Icchaku Cukiermanu, u jakim, u pryvatnaści, pisaŭ: «Toje, što my pieražyli, pierasiahnuła samyja śmiełyja našy nadziei… Hałoŭnaje — ździejśniłasia mara majho žyćcia: ja dažyŭ da taho dnia, kali jaŭrei hieta ŭstali na svaju abaronu i paviali na baraćbu va ŭsioj jaje vieličy i słavie».
Pomnik u Varšavie na miescy «bunkiera Anialeviča», dzie 8 maja 1943 hoda zahinuła rešta ŭzbrojenych bajcoŭ i kiraŭnictva ŻOB na čale z Mardechajem Anialevičam. Fota: Wikimedia Commons
Cyvija i jašče 33 apošnija žyvyja bajcy ŻOB, pieračakaŭšy paru dzion, zdoleli vybracca z hieta pa kanalizacyjnych trubach. Hety maršrut raźviedaŭ i pa im pravioŭ tavaryšaŭ aktyvist moładzievaj arhanizacyi «Akiva» i ŻOB Simcha Ratajzier-Rotem (psieŭdanim «Kazik») pry sadziejničańni pracaŭnikoŭ varšaŭskaha vodakanała. Za horadam ich čakaŭ budučy muž Cyvii Icchak Cukierman, jaki kiravaŭ partyzanskim adździełam ŻOB u lasach kali Łamiankaŭ niedaloka ad Varšavy. Da kanca dzion «Celinie» nie davali spakoju zhryzoty sumleńnia za toje, što jaje bajavyja tavaryšy zahinuli, a jana zastałasia žyć.
U noč z 13 na 14 maja savieckija samaloty nanieśli bombavy ŭdar pa abjektach u Varšavie. Nalot praciahvaŭsia dźvie hadziny, na kazarmy SS i inšyja vajennyja abjekty było skinuta kala sta ton fuhasnych i zapalnych bombaŭ. Choć achviary byli i siarod jaŭrejaŭ, nalot vyklikaŭ u ich burnuju radaść. U niekalkich miescach nievialikija hrupy jaŭrejaŭ, karystajučysia zamiašańniem niemcaŭ, sprabavali prabicca z hieta. Niekatorym heta ŭdałosia. Pra «pieramohu» — kančatkovuju likvidacyju hieta Štrop abviaściŭ 16 maja. Kala 7 tysiač paŭstancaŭ i mirnych žycharoŭ zahinuli ŭ bajach, kala 6 tysiač — zhareli zažyva. Jašče kala 50 tysiač było vyvieziena ŭ Trablinku i inšyja miescy źniščeńnia. Na razvalinach Varšaŭskaha hieta, jakija daharali jašče paru tydniaŭ, byŭ pakinuty palicejski bataljon. Nacysty pračesvali miascovaść, pierarazali apošnija vodapravodnyja truby, atručvali ŭsie vyjaŭlenyja reziervuary i krynicy vady, zakidvali kałodziežy napaŭzhniłymi trupami, ablivali hazaj znojdzienyja zapasy ježy, uzryvali i zavalvali darohi. Štodnia jany zasypali ŭsie luki, ale jaŭrei, jakija staralisia ŭciačy z hieta pa kanalizacyjnych trubach, pa načach raskopvali ich.
Paŭstańnie asudžanych na źniščeńnie varšavianaŭ uvajšło ŭ historyju jak samaje maštabnaje za Druhuju suśvietnuju vajnu vystupleńnie jaŭrejskaha naroda ŭ abaronu svajho prava kali nie na žyćcio, to na hodnaść. Jano było patoplena ŭ kryvi, ale pakazała ŭsiamu śvietu, što jaŭrei nie buduć zastavacca pasiŭnymi achviarami, što jany hatovyja pastajać za siabie. Hety nastroj vielmi prydaŭsia praz 5 hadoŭ, kali pačałasia vajna za niezaležnaść Izraila.
A trochi bolš jak praz hod, u žniŭni-vieraśni 1944 hoda, Cyvija Lubietkin razam z mužam i inšymi tavaryšami z hieta hieraična zmahałasia ŭžo ŭ ahulnapolskim Varšaŭskim paŭstańni. Historyja šmat u čym paŭtaryłasia, tolki hetym razam u druz i popieł była abrynuta ŭsia Varšava. «Celina» z mužam i jašče niekalkimi bajcami dva miesiacy chavalisia ŭ bunkiery ŭ varšaŭskim rajonie Žalibož, adkul 15 listapada 1944 hoda ich udałosia evakujavać pry sadziejničańni špitala Polskaha Čyrvonaha Kryža. A jašče praz dva miesiacy Varšavu vyzvalili savieckija vojski. Vyzvalili, kab prynieści z saboj novuju akupacyju. Praz šmat hadoŭ Cyvija napiša ŭ svaich uspaminach: «Apoŭdni 17 studzienia 1945 hoda pryjšli savieckija tanki. Natoŭp ludziej badziora vybieh vitać ich na haradski rynak. Narod radavaŭsia i abdymaŭ svaich vyzvalicielaŭ. My stajali pobač, razdušanyja i pryhniečanyja, samotnyja reštki našaha naroda».
Paśla zakančeńnia vajny «Celina» i «Antek» chacieli adrazu źjechać u Paleścinu, ale ŭ Rumynii miascovyja ŭłady na zahad supracoŭnikaŭ NKVD raźviarnuli ich nazad. Daviałosia stvarać čarhovuju arhanizacyju «Brycha», kab źjechać nie tolki samim, ale i dapamahčy inšym jaŭrejam, pieradusim tavaryšam pa zbroi. Pryjechać na histaryčnuju radzimu ŭdałosia tolki ŭ 1946. Cyvija adrazu ž pabrałasia šlubam ź Icchakam Cukiermanam i ŭziała jahonaje proźvišča. U 1947 hodzie ŭ ich naradziŭsia syn Šymon, u 1949 — dačka Jael. U mai 1948 hoda Izrail abviaściŭ pra svaju niezaležnaść, i adrazu ž byŭ atakavany vojskami ŭsich susiednich arabskich dziaržaŭ, ale zdoleŭ adstajać svajo prava na isnavańnie.
Na šostyja ŭhodki pačatku paŭstańnia, 19 krasavika 1949 hoda, Cukiermany zasnavali kibuc «Łochamej cha-Hietaot», ci «Zmahary hieta», dla byłych tavaryšaŭ pa zbroi — bajcoŭ supracivu ŭ Varšaŭskim i inšych hieta — za 4 kiłamietry na poŭnač ad horada Akka. A paźniej i miemaryjalny muziej baraćbitoŭ hieta.
Cyvija viarnułasia da dobra znajomaj joj pieradvajennaj arhanizatarskaj dziejnaści. Vyraściła dziaciej, paśpieła pabačyć unukaŭ. Vydała niekalki knih uspaminaŭ pra žyćcio i baraćbu ŭ hieta.
Samaja viadomaja ź ich — «Źniščeńnie i paŭstańnie» — pierakładziena na mnohija movy śvietu. Jana zakančvajecca słovami: «Było b niapravilna, baluča niapravilna mierkavać, što supraciŭ, jaki prajaŭlała moładź u trahičnyja dni razbureńnia, byŭ adkazam niekalkich asob, Icchaka, Cyvii, Mardechaja abo Frumki. Naš los byŭ by zusim inšym, kali b my nie byli ŭdzielnikami ruchu… My zmahli vytrymać žyćcio ŭ hieta, tamu što viedali, što my kalektyŭ, ruch. Kožny z nas viedaŭ, što jon ci jana nie samotnyja…adčuvańnie, što isnuje supolnaść ludziej, jakija kłapociacca adno pra adnaho, jakija padzialajuć supolnyja idei i kaštoŭnaści, dało mahčymaść kožnamu z nas rabić toje, što rabiŭ jon ci jana. Heta była krynica našych sił žyć. Heta taja samaja krynica, jakaja i siońnia padtrymlivaje žyćcio tych, chto vyžyŭ. Jaŭrejski narod vytrymaŭ hetaje vyprabavańnie».
Cyvija z mužam nieŭzabavie paśla zaklučeńnia šlubu. Fota: Times of Israel
Z hetaha fota zrobleny murał
Cyvija Lubietkin-Cukierman pamierła ŭ zasnavanym joj i mužam kibucy 11 lipienia 1978 hoda ad raku lohkich, vyklikanaha šmathadovym kureńniem — błahoj zvyčki padpolščycy i partyzanki. Pavodle jaje zaviaščańnia na macevie, mahilnaj plicie, vybita tolki jaje imia: Cyvija. Joj było niapoŭnyja 64 hady. Muž pieražyŭ jaje na try hady. Unučka Cyvii, Roni Cukierman u 2001 hodzie stała pieršaj žančynaj — bajavym aficeram Vajskova-pavietranych sił Izraila, piłotam źniščalnika F-16, paćvierdziŭšy familnuju advahu i zahartoŭku.
Partret Cyvii razam z mužam raźmieščany na adnoj z paštovych marak Izraila. Jaje možna ŭbačyć na niekalkich murałach u varšaŭskim rajonie Muranaŭ, zroblenych u pamiać jaŭrejskaha supracivu. U jaje honar nazvana adna z vulic Tel-Aviva. Jana — samaja viadomaja z žančyn Varšaŭskaha hieta, jakija zmahalisia za žyćcio, a najbolej za honar i hodnaść svajho naroda sa zbrojaj u rukach. Nacyjanalnaja hierainia Izraila i Polščy.
Partret Cyvii razam z mužam raźmieščany na adnoj z paštovych marak Izraila
A što ŭ Biełarusi? U 2017 hodzie aŭtar hetaha artykuła supravadžaŭ u pajezdcy ŭ Bycień trajuradnuju plamieńnicu hieraini. A ŭ 2018 hodzie, na 75-ja ŭhodki paŭstańnia ŭ Varšaŭskim hieta, inycyjavaŭ zvarot u Ivacevicki rajvykankam adnoj ź jaŭrejskich arhanizacyj z prośbaj nadać adnoj z vulic Bycienia, niekali słaŭnaha svaim bazyljanskim klaštaram i rodam Tyzienhaŭzaŭ miastečka, imia Cyvii Lubietkin. Ale atrymaŭ u adkaz, jak lohka zdahadacca, zvyčajnuju biurakratyčnuju adpisku: «Nie ličycca metazhodnym». Biełaruskaj uładzie patrebnaja mocna preparavanaja pamiać pra vajnu, vykładzienaja ad imia stalinskich palitrukoŭ. Jaŭrejskija abo polskija hieroi ŭ joj nie praduhledžanyja. Nakolki mnie viadoma, imia Marka Edelmana, jašče adnaho z kiraŭnikoŭ paŭstańnia, uradženca Homiela, taksama nijak i nidzie ŭ Biełarusi nie ŭšanavana. Voś takoje sumnaje i sielektyŭnaje «pobiedobiesije».
