Patersan Franko i Volha. Fota: asabisty archiŭ
Brazilec Patersan Franko: «Bieź biełaruskaj movy niemahčyma navat ujavić svabodnuju Biełaruś. Biez movy nie moža być ułady, jakaja sapraŭdy za Biełaruś»
Patersan Franko — doktar litaratury i kultury ŭ halinie mižsiemijatyčnaha pierakładu (tak nazyvajuć pierakład moŭnych znakaŭ u nievierbalnyja znakavyja sistemy). A jašče jon, mabyć, samy viadomy zamiežnik, jaki vyvučyŭ biełaruskuju movu i karystajecca joj u paŭsiadzionnym žyćci. Žyvučy ŭ Brazilii, jon abaraniŭ mahistarskuju i doktarskuju dysiertacyi pa filmie «Žyvie Biełaruś», źniatym na padstavie vajskovaha dziońnika Franaka Viačorki. Taksama Patersan piša artykuły pra biełaruskuju movu, identyčnaść i trasianku.
Vučyć biełaruskuju brazilec vyrašyŭ padčas pajezdki ŭ Biełaruś na pačatku 2012 hoda. Heta było praz paŭhoda paśla taho, jak jon paznajomiŭsia ŭ horadzie Sałvador sa svajoj budučaj žonkaj — biełaruskaj Volhaj, jakaja była ŭ Brazilii ŭ miežach moładzievaha abmienu.
Tady Patersan užo viedaŭ ruskuju (jon kala hoda žyŭ u Rasii), Volha havaryła pa-partuhalsku, aboje jany viedali anhlijskuju, tak što ahulnych movaŭ dla kamunikacyi chapała. Ale, pryjechaŭšy ŭ Biełaruś, Patersan zadumaŭsia, što niejak heta niapravilna, što jany jeździać pa roznych biełaruskich histaryčnych miaścinach, a razmaŭlajuć tam pa-rusku.
«Ja adkazała, što pa-rusku my razmaŭlajem, bo jon nie viedaje biełaruskaj. I jon skazaŭ, što, značycca, budzie vučyć», — zhadvaje Volha.
Jana i dapamahała Patersanu vučycca: «Pieršyja niekalki tydniaŭ jon biaskonca zapytvaŭsia, jak skazać pa-biełarusku toje i hetaje. I prasiŭ zadavać jamu pytańni pa-biełarusku, kab jon praktykavaŭsia ŭ adkazach».
Praz paŭhoda paśla pačatku vyvučeńnia biełaruskaj movy Patersan moh užo razmaŭlać, a nie prosta adkazvać na pytańni. Razam z movaj jon vyvučaŭ i biełaruskuju kulturu. Jon ličyć, što hetyja intaresy kročać razam i što cikavicca tolki movaj ci tolki kulturaj niemahčyma choć by tamu, što mova i jość častka kultury. A taksama častka identyčnaści.
«Bieź biełaruskaj movy niemahčyma navat ujavić svabodnuju Biełaruś, — kaža Patersan. — Biez movy nie moža być ułady, jakaja sapraŭdy za Biełaruś. A biełarusaaryjentavanaja ŭłada budzie adpaviedna budavać ekanomiku i adradžać krainu».
Patersan zhadvaje, što ŭ jaho ŭniviersitecie amal ničoha nie viedali pra Biełaruś, ale ŭ hetym była i pieravaha — u jaho byŭ vializny prastor dla dziejnaści. «Raz tut amal ničoha nie viedajuć pra Biełaruś, značyć, ja šmat čaho mahu rabić», — było ŭ jaho na dumcy ŭ toj čas.
Fota: asabisty archiŭ
Praŭda, dahetul i Patersanu, i Volzie davodzicca tłumačyć brazilcam, što takoje Biełaruś, dzie jana znachodzicca i čamu heta nie Biełarusija. U partuhalskaj movie jość słova «Biełarusija», i ludziam, jakija jaho viedajuć, treba tłumačyć, što hetaja nazva źviazanaja z Savieckim Sajuzam. Taksama davodzicca raspaviadać, što Biełaruś — heta nie Rasija i nie «amal Rasija».
Ciapier Volha daje pryvatnyja ŭroki biełaruskaj, a Patersan joj dapamahaje. Taksama jany pierakładajuć vieršy palitźniavolenych na roznyja movy, pišuć naviny pra Biełaruś na sajcie Voice of Belarus i na staronkach Narodnaj ambasady, arhanizoŭvajuć mižnarodnyja akcyi, tak ci inakš źviazanyja ź Biełaruśsiu — naprykład, Noč paetaŭ.
Niahledziačy na luboŭ da biełaruščyny, para nie maje žadańnia žyć u Biełarusi: Volha duža lubić sonca i mora, dyj Patersan kaža, što niama takoha miesca ŭ śviecie, dzie jon chacieŭ by žyć bolej, čym u Sałvadory.
Pry hetym abodva zaŭvažajuć, jak u 2020 hodzie i paśla jaho ŭ śviecie vyras intares da ŭsiaho, źviazanaha ź Biełaruśsiu. Ich z Volhaj padčas aktyŭnaj fazy pratestaŭ časta zaprašali na intervju na brazilskaje radyjo i telebačańnie, dzie jany tłumačyli, što pratestaŭ suprać Alaksandra Łukašenki i raniej było šmat, ale zusim nie takoha maštabu.
«Situacyja jašče budzie ciažejšaj pierad tym, jak stanie lepšaj, — ličyć Patersan. — Ale i ŭ Brazilii, i pa ŭsim śviecie jość šmat salidarnaści ź Biełaruśsiu, i my rady, što choć kropielku dapamahajem».
Bielhijec Adryen Boduen: Znajomstva sa studentami-historykami ašałamiła mianie
Adryen Boduen naradziŭsia ŭ Bielhii, a vyras u Kanadzie, i tamu asablivaści šmatmoŭja ŭ krainie jamu znajomyja daŭno: u Bielhii try aficyjnyja movy i piać rehijanalnych, a ŭ Kanadzie — dźvie aficyjnyja i 25 moŭ karennaha nasielnictva.
Jak i ŭ Patersana, intares da Biełarusi i biełaruščyny ŭ Adryjena źjaviŭsia ŭžo ŭ darosłym vieku, i vialikuju rolu ŭ im adyhrała kachańnie.
Adryen Boduen
Upieršyniu Adryen akazaŭsia ŭ Biełarusi ŭ 2006 hodzie. Tady jon razam ź siabrami vandravaŭ pa Jeŭropie. Jany jeździli pa Čechii, Polščy i ŭ niejki momant vyrašyli pajechać dalej na ŭschod. Jany šmat čuli pra Aranžavuju revalucyju 2004 hoda va Ukrainie i pra pratesty 2006 hoda ŭ Biełarusi i padumali, što było b cikava pahladzieć, jak vyhladaje žyćcio ŭ hetych krainach.
U hetych vandroŭkach Adryen pravioŭ miesiac.
Biełaruś jamu spadabałasia, ale praz architekturu i asablivaści servisu ŭ chłopca ŭźnikała adčuvańnie, byccam by jon trapiŭ u Saviecki Sajuz.
Jon padumaŭ, što było b cikava vyvučyć ruskuju movu — heta dapamahło b razumiecca ź ludźmi ŭ roznych postsavieckich krainach. Ale adrazu ździejśnić zadumu nie ŭdałosia: Adryen viarnuŭsia ŭ Kanadu, kab vučycca na historyka. Tam ža jon vyvučaŭ ruskuju i polskuju, što paźniej dapamahło jamu i ź biełaruskaj.
Praź niejki čas bielhijec pierajechaŭ z Kanady ŭ Niamieččynu, a ŭ 2009 hodzie ŭ druhi raz pajechaŭ vandravać pa Biełarusi. Tam jon sustreŭ biełaruskamoŭnych studentaŭ z histaryčnaha fakulteta BDU. Hetaje znajomstva ździviła zamiežnika: jon byŭ upeŭnieny, što rusifikacyja ŭ Biełarusi była nastolki intensiŭnaj i paśpiachovaj, što biełaruskaj u žyćci ŭžo ŭvohule nichto nie karystajecca. Jon zhadvaje, što tut ža padumaŭ, jak heta žachliva, što biełarusy ŭ Biełarusi musiać pierachodzić dziela jaho na ruskuju.
Viarnuŭšysia ŭ Niamieččynu, Adryen staŭ samastojna vyvučać biełaruskuju. Jon kaža, što płanavaŭ znoŭ pajechać u Biełaruś i dać mahčymaść siabram — tym samym studentam histfaka — razmaŭlać ź im na ich rodnaj movie. Znachodzić padručniki pa biełaruskaj na adlehłaści tady było duža składana. Ale kali Adryen u treci raz pryjechaŭ u Biełaruś u tym ža 2009 hodzie, jon užo moh razmaŭlać na pobytavyja temy. U hety pryjezd jon zakachaŭsia ŭ biełaruskamoŭnuju dziaŭčynu, što stała jašče adnym stymułam dla vyvučeńnia movy.
Akramia taho, Adryen pajšoŭ na dvuchmiesiačnyja kursy biełaruskaj na fiłfaku BDU. Ale intares zamiežnika da biełaruskaj zacikaviŭ biełaruskija śpiecsłužby.
«U mianie była hutarka z kadebistam, jaki raspytvaŭ, čamu ja chaču vyvučać biełaruskuju movu», — zhadvaje bielhijec.
Jon raspavioŭ surazmoŭcy, što jamu padabajecca biełaruskaja litaratura, a voś pra toje, što čytaje niezaležnyja biełaruskija ŚMI, vyrašyŭ pramaŭčać.
Ale ahułam razmova była karotkaj, i pahrozy bielhijec nie adčuŭ. Jon uvohule nie zusim zrazumieŭ, što zdaryłasia, pakul nie raspavioŭ pra hetuju sustreču biełaruskim siabram, jakija i patłumačyli, što heta, imavierna, była pravierka z boku KDB.
Tym razam Adryen pražyŭ u Minsku 8 ci 9 miesiacaŭ i pastupova pačaŭ karystacca biełaruskaj movaj amal paŭsiul. Jon zhadvaje, što niehatyvu ŭ adkaz nie było, ale jon tolki adnojčy atrymaŭ adkaz na biełaruskaj ad nieznajomca — va ŭsich astatnich vypadkach jamu adkazvali pa-rusku. A ŭ dziaržaŭnych ustanovach Adryen i nie sprabavaŭ karystacca biełaruskaj. Jon nie pamiataje dakładna, ci to heta była jaho ideja, ci to jamu tak paraili znajomyja, ale kaža, nibyta instynktyŭna razumieŭ, što ŭ Biełarusi biełaruskaja była movaj apazicyi.
Na siońnia bielhijec moža razmaŭlać na siami movach. Ale razmoŭnaj praktyki ŭ biełaruskaj u jaho nie było ŭžo niekalki hod: ź dziaŭčynaj ź Biełarusi jany razyšlisia, ź siabrami taksama nie atrymałasia zachavać kantakt. Nie hublać movu dapamahaje čytańnie biełaruskich navin, jakija, praŭda, prynosiać šmat smutku. «Mnie vielmi sumna ad usiaho, što adbyłosia paśla vybaraŭ u Biełarusi. Kali ja bačyŭ demanstracyi, ja sapraŭdy spadziavaŭsia, što ŭ ludziej atrymajecca, a ciapier baču pryhavor za pryhavoram. Taksama sumna, što Biełaruś ciapier jak dziaržava ŭdzielničaje ŭ vajnie suprać Ukrainy», — kaža Adryen.
