Vydaviec Ihar Ivanoŭ i pierakładčyk «Biejruckich apaviadańniaŭ» Uładzisłaŭ Harbacki padčas prezientacyi
— Spadar Ihar, vydaviectva — heta chutčej biznes ci dabračynnaja dziejnaść?
— Vydaviectva — heta chobi dla mianie. Jano zadumanaje jak niejki stratny zaniatak, kali tolki ja nie navučusia na hetym zarablać (uśmichajecca). Pa-pieršaje, vydaviectva — heta vynik majoj prahi rabić toje, što padabajecca. Pa-druhoje, heta toje, što treba rabić, bo ludzi chočuć čytać pa-biełarusku. U biełarusaŭ zamiežža heta žadańnie było zaŭsiody, tolki dyjaspara była maleńkaja. A pakolki ciapier nas stała sotni tysiačaŭ, to i popyt na biełaruskija knihi značna vyras. Pry hetym u 2022 hodzie ludziam, jakija znachodziacca za miažoj, składana navat atrymać knižki ź Biełarusi.
Prezientacyja knihi «Biejruckija apaviadańni» ŭ Vilni
Akramia taho, za hety čas technałohii źmianilisia. Toje, što było niemahčyma zrabić jašče na pačatku nulavych, zaraz stanovicca mahčymym. Ciapier na Zachadzie niekatoryja knihi možna vydać značna praściej, čym u Biełarusi. Pa-pieršaje, praz toje, što niama cenzury. U Biełarusi ŭsia vydavieckaja sprava mocna kantralujecca dziaržavaj. Kab adkryć vydaviectva ŭ Biełarusi, ty musiš mieć prafiesijnuju adukacyju, zdać niejkija ispyty. U Brytanii ž ty prosta idzieš i kuplaješ ISBN (Zaŭvaha redakcyi: ISBN (mižnarodny standartny numar knihi) — heta ŭnikalny ličbavy kamiercyjny identyfikatar knihi. Vydaŭcy nabyvajuć ISBN u filijałach Mižnarodnaha ahienctva ISBN) — i ŭsio. Pa-druhoje, vydavać knihi za miažoj možna značna tańniej, čym u Biełarusi.
U anhłamoŭnym śviecie vielmi raspaŭsiudžany farmat Print-on-demand (anhł.: druk na zapyt) — knižka drukujecca, kali chtości jaje kuplaje. Naprykład, Amazon pracuje mienavita tak i praz heta maje mocny biznes. Vyhladaje heta nastupnym čynam: čałaviek zamaŭlaje knihu, i tady stanok pačynaje jaje drukavać.
— I taki farmat akuplajecca?
— Zrazumieła, drukavać adnu knihu troški daražej, čym drukavać adrazu trysta asobnikaŭ. Ale za trysta asobnikaŭ, naprykład, treba zapłacić tysiaču dalaraŭ napierad. Potym paŭstaje pytańnie, dzie hetyja asobniki zachoŭvać, jak adpraŭlać u kniharni, što taksama kaštuje šmat. Dziakujučy druku pa zamovie, ludzi, jakija takich vialikich hrošaj nie majuć, usio adno mohuć vydać svoj intelektualny pradukt.
Skrynšot z sajta vydaviectva Skaryna Press
Voś i atrymlivajecca, što ŭ nas za miažoj jość technałohii, i pry hetym adsutničajuć pahrozy represij, i nie patrebny takija značnyja finansavyja ŭlivańni. Na zachadzie jość fajnaja sistema raspaŭsiudu. «Bejruckija apaviadańni» našaha vydaviectva ad samaha pačatku źjavilisia na Amazon, a elektronnaja viersija — na Apple Books i Google Play Books.
— Ci jość uvohule nieabchodnaść vypuskać papiarovyja knihi, kali značna tańniej prosta apublikavać tekst u internecie?
Šmat chto pra heta zaraz kaža. Adnak ja jak prafiesijny biblijatekar taksama supracoŭničaju ź biełaruskaj biblijatekaj u Łondanie i viedaju, što ličbavy kantent — samy niestabilny kantent.
Ihar Ivanoŭ u biblijatecy imia Franciška Skaryny ŭ Łondanie. Krynica: novychas.online
Ja stolki ŭ svaim žyćci sajtaŭ stvaryŭ, i stolki ich potym zakryŭ. My stolki ŭ Skarynaŭskaj biblijatecy ŭsiaho adskanavali, i dahetul jano ŭsio lažyć nieapublikavanaje ŭ internecie, bo navat dla takoj pracy patrebnyja supracoŭniki. Prosta tak zadarma dadavać litaraturu na sajt i potym padtrymlivać — nie atrymajecca. Darečy, tamu i funkcyja biblijateki źbirać i zachoŭvać u tym liku papiarovyja vydańni nikudy nie sychodzić, bo my taktylnyja stvareńni i nam padabajecca trymać rečy ŭ rukach. Akramia taho, nie ŭsie mohuć adšukać elektronny kantent. Viedajecie, my «Bejruckija apaviadańni» vystavili ŭ internet za try tydni da taho, jak źjavilisia papiarovyja asobniki, ale na prezientacyju ŭ Vilni pryjšło vielmi šmat ludziej, mienavita kab nabyć papiarovyja knihi.
— Nakolki składana vam, prafiesijnamu biblijatekaru, pačynać pracavać u vydavieckaj spravie?
— Nasamreč vydaviectvam ja zajmaŭsia jašče z padletkavaha ŭzrostu. U škole ja rabiŭ rukapisny časopis i raspaŭsiudžvaŭ u kłasie (uśmichajecca). Heta byli časy pierabudovy. Ja chadziŭ na mitynhi, pikiety, sustrečy z deputatami, čytaŭ niefarmalnyja vydańni. Tady było šmat niefarmalnych, «samvydataŭskich» haziet i časopisaŭ. Mnie ŭ toj momant taksama chaciełasia niejak dziejničać, štości rabić. Ale što ja, padletak, moh rabić? U zvyčajny školny sšytak ja z tych niefarmalnych haziet niešta vyrazaŭ ci pierapisvaŭ. Taki sšytak raz na tydzień ja puskaŭ pa kłasie. Tam byli rubryki «palityka», «kultura», «relihija» — bo ŭ toj čas ja zacikaviŭsia relihijaj.
Potym ja dapamahaŭ rabić časopis «Unija». Dla tych časoŭ, pačatku dzievianostych, heta byŭ vielmi pryhožy i intelektualny časopis.
Časopis «Unija». Krynica: carkva-gazeta.by
Kali ŭžo ja pryjechaŭ vučycca ŭ Łondan, to dapamahaŭ rabić studenckuju hazietu «Naša misija».
To-bok, vydavieckaj spravaj ja zajmajusia ŭžo doŭhi čas, i ŭ vyniku ja zrazumieŭ, što treba rabić vydaviectva.
— Darečy, jak vy patrapili ŭ Łondan?
— U toj ža pieryjad, kali ja vydavaŭ svoj školny časopis, mianie adnojčy zaprasili na bohasłužeńnie ŭ hreka-katalickuju carkvu. Tam była takaja moładzievaja «tusoŭka», u jakoj prynamsi było prosta pryjemna i cikava.
Ja zaŭsiody kažu, što viera isnuje amal na bijałahičnym uzroŭni, i ja naležu da tych, chto bolš schilny da relihijnaj viery. U hreka-katalickaj carkvie ja zachacieŭ stać śviatarom.
Ale da taho, jak pastupić u sieminaryju, ja skončyŭ histaryčny fakultet u Biełarusi i straciŭ cikavaść da historyi. Ź biełaruskaj adukacyjaj była takaja reč, što nas prosta napampoŭvali infarmacyjaj zamiest taho, kab vučyć samastojna dumać, niešta abirać i znachodzić siabie ŭ hetaj historyi.
U toj čas, kali ja skončyŭ histaryčny fakultet, ajciec Alaksandr Nadsan, jaki byŭ kiraŭnikom biełaruskaj katalickaj misii ŭ Łondanie, vyrašyŭ, što varta pryvieści vučycca maładych ludziej ź Biełarusi ŭ Brytaniju. Heta było całkam naturalna, bo ŭ Biełarusi nikoli nie było i niama hreka-katalickich adukacyjnych ustanoŭ, i ŭsie sieminarysty vučacca niedzie za miažoj.
Ajciec Alaksandr Nadsan. Krynica: carkva-gazeta.by
Tak ja patrapiŭ vučycca ŭ Łondan. Naš instytut byŭ arhanizavany misijanierskimi supolnaściami. Usie studenty, jakija pastupali ad ich, mielisia stać śviatarami i manachami. Maja prahrama nazyvałasia «Katalickaje bahasłoŭje dla słužeńnia», to-bok heta nie vyklučna tearetyčnaja teałohija, a praktyčny kurs, vypuskniki jakoha mahli svaju vieru aktyŭna realizavać u śviecie.
Ja musiŭ viarnucca ŭ Biełaruś jak śviatar. Dla hetaha, paśla skančeńnia prahramy ŭ Łondanie, treba było jašče dapoŭnić svaju adukacyju adnym hodam navučańnia ŭ Rymie. Ja ŭžo navat mieŭ kvitok, ale za tydzień pierad adjezdam u vyniku roznych rozdumaŭ i razmoŭ ja vyrašyŭ, što nie varta hetaha rabić. Pakolki ja hiej, ja šmat dumaŭ ab tym, jak mnie być śviatarom, pry hetym i svajo žyćcio nie pałamać, i, skažam tak, carkvu nie asaromić. U vyniku vyrašyŭ, što kali ja chaču pražyć svajo žyćcio ščyra, to stanavicca śviatarom mnie nie varta.
Pryjšłosia šukać, čym jašče ja mahu zajmacca ŭ žyćci. Tut mnie dapamoh dośvied sutyknieńnia ź biełaruskaj biblijatekaj imia Franciška Skaryny ŭ Łondanie. Ja padumaŭ, što być biblijatekaram — heta vielmi cikava, vielmi intelektualna. Da taho ž paśla zakančeńnia majoj śviatarskaj adukacyi ja vielmi niaŭpeŭniena siabie adčuvaŭ. Dumaŭ, što kali ja budu biblijatekaram, to zmahu niedzie schavacca pamiž palicami, u samocie pracavać z knihami i kampjutaram. Ale kali pačaŭ pracavać, chutka zrazumieŭ, što biblijatekar bolšaść svajho času pravodzić mienavita ź ludźmi, i prafiesijnaje stanaŭleńnie taksama dla mianie było peŭnym terapieŭtyčnym pracesam. Ja staŭ bolš upeŭnieny, bolš kamunikabielny, pačaŭ daviarać ludziam.
— Jak uvohule pracuje Skarynaŭskaja biblijateka?
Biskup Česłaŭ Sipovič u Skarynaŭskaj biblijatecy. Krynica: wikipedia.org
— Skarynaŭskaja biblijateka ad pačatku była stvoranaja, kab zaachvočvać intares da Biełarusi. Tady, u 1960-ja — 1970-ja hady było zrazumieła, što patrebnaja niejkaja biblijateka, kab adkazać na zapyt daśledčykaŭ Biełarusi z usiaho śvietu. Raptam u navukovym śviecie źjaviłasia razumieńnie, što jość takaja niedaśledavanaja prastora. Toje, što raniej asacyjavałasia tolki z Rasijaj, apynułasia zusim nijakaj nie Rasijaj: i śviadomaść inšaja, i ludzi havorać pa-inšamu. Tamu źjaviłasia niejkaje akademičnaje zapatrabavańnie na vyvučeńnie Biełarusi. Sami biełarusy-mihranty ŭ toj pieryjad pačali pracavać u zamiežnych instytutach.
Chacia ŭ toj pieryjad pačali finansavacca daśledavańni Savieckaha Sajuza, navukoŭcy nie mahli prosta pajechać u BSSR. Kali b i zmahli, to naŭrad znajšli samyja prostyja, padajecca, knižki, bo šmat čaho było schavana ŭ śpiecchranach.
Skarynaŭskaja biblijateka ad pačatku aryjentavałasia mienavita na daśledčykaŭ. Ale ŭ apošnija hady jana pačała razvaročvacca mienavita da supolnaściej, pieratvaryłasia ŭ placoŭku, dzie siabie mohuć realizoŭvać samyja roznyja ludzi. Chacia navukovy kampanient pa-raniejšamu prysutničaje. Tut isnuje cełaja prahrama dla ich, jany mohuć pryjechać, spynicca ŭ pakoi, pracavać ź biblijatečnymi materyjałami, ci sa svaimi ŭłasnymi. Biblijateka — heta resursnaja baza dla navukoŭcaŭ, kab stvaryć niejkuju manumientalnuju pracu.
Stała zrazumieła, što ŭsio, što pakaleńnie, jakoje było da nas, jakoje sabrała ŭsie hetyja skarby, žyvić ciapier našaje ŭjaŭleńnie i razumieńnie, chto my takija — biełarusy. Što heta značyć — my biełarusy. Jak naša nacyjanalnaja identyčnaść prajaŭlałasia raniej i moža prajaŭlacca ŭ budučyni.
— Nakont biełaruskaj supolnaści: skažycie, kali łaska, jak u Brytanii ŭvohule ŭźnikła aktyŭnaja biełaruskaja dyjaspara?
— Hladzicie, aktyŭnaja biełaruskaja dyjaspara ŭ Brytanii — heta, faktyčna, dva pakaleńni. Heta tyja, chto vyras u BSSR, i bolš maładyja ludzi, jakija abo pryjechali paśla 2020 hoda, abo «pračnulisia» ŭ 2020 hodzie.
Što datyčycca biełaruskaj infrastruktury, usio było stvorana pavajennaj chvalaj emihracyi. U vyniku Druhoj suśvietnaja vajny niekalki tysiačaŭ biełarusaŭ asieła ŭ Brytanii. Bolšaść ź ich patrapiła siudy z łahieraŭ biežancaŭ.
Biełaruski časopis «Na Šlachu», 1951 h. Krynica: zbvb.org.uk
Jany stvaryli spačatku Zhurtavańnie biełarusaŭ Vialikaj Brytanii, potym katalickuju misiju. Jašče praź niekatory čas źjaviłasia biełaruskaja biblijateka.
Kali ja pryjechaŭ, pavajennaje pakaleńnie było jašče aktyŭnaje, ale ŭžo adychodziła. Heta byŭ davoli składany pieryjad pierachodu ad taho pakaleńnie da majho «pakaleńnia pierabudovy». Mnohija dumali, što my nie sapraŭdnyja, nie mocnyja biełarusy, bo my z Savieckaha Sajuza. Ale my pacichu dakazvali, što my «mocnyja biełarusy», dy ŭ ich i siłaŭ nie zastavałasia zmahacca z nami. Što cikava, usie tyja arhanizacyi, jakija ja zaśpieŭ, kali pryjechaŭ siudy 20 hod tamu, pracujuć i zaraz. To-bok, majo pakaleńnie, chacia nas było litaralna pa palcach dźviuch ruk pieraličyć, vyciahnuła ŭsie hetyja arhanizacyi.
Adnak da 2020 hoda my ŭ Brytanii navat nie nazyvali siabie dyjasparaj: zdavałasia, nas tak mała. Mienavita zdavałasia. U mianie było niekalki razmoŭ, kali ludzi raspaviadali, što žyvuć u Łondanie ŭžo šmat hadoŭ, ale da 2020 hoda im nikoli nie było cikava mieć jakija-kolviek znosiny z dyjasparaj. U 2020 ža hodzie im stała heta važna: ludzi hadzinami stajali ŭ čarzie 8 žniŭnia, kab prahałasavać. Potym prychodzili na pikiety pad ambasadu. Ciapier chodziać na ŭsiakija biełaruskija padziei i na akcyi salidarnaści z Ukrainaj.
— Jak supolnaść adreahavała na pačatak vajny va Ukrainie?
— Heta byli i žach, i strach, i bol, i niajomkaść, bo biełarusy adčuvali svaju adkaznaść. Uvaha dyjaspary absalutna źviarnułasia da Ukrainy. Kali vy pahladzicie zdymki z ukrainskich mitynhaŭ u Łondanie, tam praktyčna zaŭsiody jość biełaruskija ściahi. Biełarusy litaralna ŭvieś čas chodziać na akcyi salidarnaści i źbirajuć hrošy na dapamohu.
Mitynh «London stands with Ukraine» 26 sakavika. Krynica: theguardian.com
Praź niekalki tydniaŭ paśla pačatku vajny my stvaryli inicyjatyvu «Biełarusy Vialikaj Brytanii dla Ukrainy». My stvaryli sajt, dzie pisali pra ŭsie našyja inicyjatyvy.
Darečy, hetaja salidarnaść z Ukrainaj mocna źjadnała nas samich. Arhanizacyi pačali rabić rečy, jakija, moža, raniej by i nie zrabili. I heta nastolki ŭsio naturalna, hetaja salidarnaść z Ukrainaj. Ukraina dla nas, kaniečnie, — strašny bol.
Reakcyja ž na biełarusaŭ va ŭkrainskim hramadstvie vielmi nieadnaznačnaja. Mnie padajecca, praz toje, što ŭkraincy paraŭnalna mała viedajuć pra Biełaruś. Tamu dla nas nie było pytańniem, što pierakład knihi Ahatanhieła Krymskaha treba vydavać pieršym, kab pakazać hetyja kulturnyja suviazi pamiž Ukrainaj i Biełaruśsiu. Ale nie z pačućcia viny, a tamu što heta prosta kłasnaja knižka (uśmichajecca).
— Ci budzie vydaviectva ŭ dalejšym śpiecyjalizavacca na pierakładach, ci vy razhladajecie inšyja kirunki dla siabie?
— Vydaviectva nie profilnaje. Zapatrabavańniaŭ zaraz tak šmat, što my ciapier rychtujem i knihi paezii, i nam prapanujuć knihu karotkich apaviadańniaŭ. Chutka maje vyjści navukovy zbornik da 50-hodździa Skarynaŭskaj biblijateki. Rychtujecca «Opisanije statiej Minskich jeparchialnych viedomostiej» — krynica kaštoŭnaj infarmacyi pa hienieałohii i krajaznaŭstvie. Heta dla nievialikaha koła, ale hetaja praca zrobić značny ŭniosak, kab navukoŭcy zrabili potym svaje daśledavańni.
Vokładka knihi «Tiematičieskaja i chronołohičieskaja rośpiś statiej «Minskich jeparchialnych viedomostiej»». Krynica: skarynapress.com
Uvohule dla nas hałoŭnaje — pakazać, jak možna rabić knihi ŭ dyjaspary. My faktyčna stvarajem madel vydaviectva, jakoj raniej nie było.
— Ciapier časta havorać pra razryŭ pamiž ludźmi ŭnutry Biełarusi i dyjasparaj. Tym časam dziejnaść vašaha vydaviectva nakiravanaja ŭ pieršuju čarhu na dyjasparu. Ci ličycie vy prablemaj taki kulturny razryŭ?
— Ja liču, kulturny razryŭ isnuje, ale hetaha nie varta bajacca.
Ja, naprykład, liču, što maja hałoŭnaja identyčnaść — biełaruskaja, bo ja nie mahu spynicca pra jaje havaryć, z kim by ni razmaŭlaŭ. Ale, kali ja pryjazdžaju ŭ Biełaruś, — ja zamiežnik. Sapraŭdy, kali ty nie dychaješ biełaruskim telebačańniem, nie kuplaješ hłazuravanyja syrki — ty mianiaješsia, heta absalutna naturalna. Adnak heta ŭsio tolki pašyraje naš biełaruski śviet.
Vielmi važna, kab my razumieli, što biełaruski śviet nie zakančvajecca dziaržaŭnymi miežami Respubliki Biełaruś. Respublika Biełaruś nie spradukavała ŭsioj biełaruskaj spadčyny.
Naprykład, u siaredzinie XIX stahodździa Alaksandr Rypinski ź Viciebščyny stvaryŭ u Łondanie vydaviectva i drukarniu zajmieŭ. Pačaŭ vydavać tam biełaruski falkłor — zapisy, jakija sam rabiŭ. U toj čas biełarusaznaŭstva nie było, na biełaruskaj movie nichto nie pisaŭ, ale jon apublikavaŭ falkłor z tych miaścinaŭ, ź jakich sam pachodziŭ. Jon vynajšaŭ «u karotkaje», jon pieršy, chto łacinkaj napisaŭ «u karotkaje», jakoje potym pieraniaŭ Bahuševič. Rypinski ž vynajšaŭ fanietyčny pryncyp biełaruskaha piśmienstva. To-bok, toje, što nazaŭždy zastaniecca ŭ biełaruskaj movie i litaratury, było stvorana ŭ Brytanii.
Vokładka knihi «Niačyścik», vydadzienaj Alaksandram Rypinskim u 1853 hodzie. Krynica: polona.pl
Respublika Biełaruś nie maje manapolii na ŭsio biełaruskaje. To-bok, hety biełaruski śviet naradžaŭsia ŭ tym liku i ŭ Łondanie, i praciahvaje naradžacca.
Što ž rabić z tym, što my takija adroznyja? Nam brakuje kulturnych fiestyvalaŭ, dzie mahli b sabracca biełarusy z usiaho śvietu. Naprykład, knižnaha kirmašu ŭ Varšavie, ci niečaha takoha. Biełarusam z usiaho śvietu varta razmaŭlać i abmieńvacca dośviedam.
P. S. Padčas razmovy Iharu Ivanovu pryjšło paviedamleńnie: niechta zamoviŭ papiarovy asobnik knihi «Biejruckija apaviadańni». Zamova pryjšła sa Šviecyi.
