Pišam doŭhija teksty z 1906 hoda
© 2018 | Naša Niva

POŁACK

Pieršaja kulturnaja stalica Biełarusi, samy staražytny biełaruski horad i adzin z najmahutniejšych haradoŭ usich uschodnich słavian. Horad słova i aśvietnikaŭ. Horad – «centr Jeŭropy». Turystyčnaja skarbnica nie tolki dla biełarusaŭ, ale i dla susiedziaŭ z Rasii, Litvy, Łatvii… Horad, jaki ŭ Siaredniavieččy byŭ macniejšy za Vilniu. Połack – u čarhovym vypusku «Harady Mahdeburhskaha prava».

BAĆKA BIEŁARUSKICH HARADOŬ

Upieršyniu Połack zhadvajecca ŭ «Apovieści minułych hadoŭ»: 862 hod, «razdača» vikinham Rurykam haradoŭ svaim tavaryšam. Treba skazać, što letapis stvaraŭsia bolš čym praz 250 hadoŭ paśla tych padziej, tamu ich dakładnaść moža być sprečnaj. Pieršym kniaziem, imia jakoha my viedajem, tut byŭ Rahvałod. Jaho dačka Rahnieda stała žonkaj kijeŭskaha kniazia Uładzimira Śviatasłavaviča i dała pačatak rodu połackich kniazioŭ. Na miažy pieršaha i druhoha tysiačahodździaŭ Połack byŭ centram kniastva, jakoje stała pačatkam biełaruskaj dziaržaŭnaści.

PAČATAK BIEŁARUSI

Dakładnaje miesca, dzie byŭ horad u rańnim Siaredniavieččy, nieviadomaje. Archieołahi ličać, Połack starejšy za svoj «aficyjny viek», i sychodziacca na tym, što ŭmacavanaje pasielišča kryvičoŭ, jakija žyli na hetych ziemlach, isnavała na haradziščy pa pravym bierazie Pałaty. Nazva raki maje bałckaje pachodžańnie: ad «pal», «palte» – što značyć «bałota». Pałata dała nazvu «łakalnamu brendu» jaje žycharoŭ – u tyja časy ich nazyvali pałačanami. Vyvučać łandšaft staražytnaj Pałaty, jakaja imkliva ŭpadaje ŭ Dźvinu, lepš za ŭsio zimoj – letam schiły histaryčnych miaścin nie takija dastupnyja.

KAMIANI

Adzinyja śviedki pradaŭniaj połackaj minuŭščyny, jakija stajać i siońnia, – Barysavy kamiani. Adzin z šmattonnych vałunoŭ uzvyšajecca na Zamkavaj hary, jon – pomnik epihrafiki (navuka ab nadpisach) XII stahodździa. Da pryniaćcia chryścijanstva ŭ X stahodździ hetyja kamiani ŭšanoŭvali pahancy. Jość lehienda, što nieŭradžai i hoład u pačatku XII stahodździa na dźvinskich terytoryjach pryviali da adychodu ad chryścijanstva i viartańnia da jazyčnictva z kultam kamianioŭ. U toj čas u Połacku kniažyŭ pabožny syn Usiasłava Čaradzieja Barys Usiasłavavič, jaki zahadaŭ vysiekčy na tych kamianiach kryž ź viadomymi nadpisami «Hospadzie, pamažy rabu svajmu Barysu…» i rasstaviŭ vałuny pa svaim kniastvie, paznačyŭšy miežy.

U narodzie jany byli viadomyja pad nazvami Barys, Barys-Chlebnik, Barysahlebski, z kamianiami źviazanyja roznyja padańni na miažy falkłoru, jazyčnictva i chryścijanstva. U časy zmahańnia balšavikoŭ z relihijaj kamiani pačali źniščać vybuchoŭkaj. Zachavałasia ŭsiaho try. Pa adnym u Drui i Połacku, a jašče adzin, samy mienšy, byŭ vyviezieny ŭ Maskvu ŭ XIX stahodździ. Ale pamiać pra sakralny status Barysavych kamianioŭ žyvie dahetul. Čas ad času i siońnia možna ŭbačyć naščadkaŭ pałačan, jakija padychodziać da kamienia sa svaimi prośbami.

Z-za naturalnaha vyvietryvańnia palavoha špatu pavierchnia kamienia krupčastaja i niaroŭnaja, a nadpis na im pračytvajecca drenna. Malunak kamienia, kaniec XIX stahodździa. Krynica: Wikimedia

SAFIJA

Lehiendarny sabor i duchoŭny simvał biełarusaŭ staić na zamkavaj hary la Dźviny. Uzvodzili jaho vizantyjskija majstry i haradžanie ŭ 1044–1066 hadach pa rasparadžeńni kniazia Usiasłava Čaradzieja. Chram ličycca adnym ź pieršych kamiennych zbudavańniaŭ na terytoryi sučasnaj Biełarusi. Źjaŭleńnie Safii demanstravała palityčnuju moc kniastva. Hrandyjoznaja 31-mietrovaja pabudova (jak sučasny dzieviacipaviarchovik), vidać, uražvała tahačasny lud. Tut mieściłasia najbahaciejšaja biblijateka, a ŭ sutareńniach znachodziŭsia kniaski mahilny sklep, dzie archieołahi znajšli 16 sarkafahaŭ.

Za doŭhuju historyju Safijski sabor napatkała šmat vyprabavańniaŭ. Padčas Paŭnočnaj vajny pa zahadzie Piatra I sabor vykarystoŭvaŭsia jak skład bojeprypasaŭ, jaki ŭ 1710 hodzie vybuchnuŭ. Sučasny vyhlad sabor nabyŭ u siaredzinie XVIII stahodździa: zhodna z zadumaj Jana Hłaŭbica na bierazie Dźviny źjaviłasia vieličnaja bazilika ŭ styli vilenskaha baroka – takaja voś kulturnaja poviaź dźviuch stalic: Połackaha kniastva i VKŁ.

Ciapier Safijski sabor pracuje jak kancertnaja zała (admysłova dla carkvy ŭ 1985 hodzie byŭ vyrableny arhan) i muziej architektury. Paśla rekanstrukcyi naviedniki mohuć pabačyć reštki toj, aryhinalnaj Safii CHI stahodździa. U sklapieńniach, aformlenych jak vystavačnaja zała, rasčyščanyja padmurki z kamieńnia i plinfy, kałony i elemienty tynkoŭki. Spusk ad chrama viadzie da Dźviny i samaj staroj połackaj vulicy – Nižnie-Pakroŭskaj. Jaje panarama zachavałasia na kalarovych płaścinach rasijskaha fatohrafa Siarhieja Prakudzina-Horskaha.

Moc Połacka jak handlovaha horada vyras u časy VKŁ. Horad byŭ častkaj kniastva ad samaha pačatku – siaredziny XIII stahodździa. Hałoŭny patencyjał dla ekanamičnaha rostu byŭ pobač – Dźvina. Handlovy šlach z Bałtyjskaha ŭ Čornaje mora abumoviŭ roskvit hetaha kraju. Uzdoŭž usioj Dźviny raźmiaščalisia składy z tavarami, a pradprymalnyja pałačanie ŭkładali hrošy ŭ biznes, a nie adbudovu, naprykład, haradskich kamiennych ścien. Jašče da epochi Mahdeburhskaha prava Połack, jak najbolšy z usich biełaruskich haradoŭ, mieŭ siaredniaviečnyja «prefierencyi» na handal i padatki. Navukoŭcy ličać, što moc Połacka ŭ XV stahodździ pieraŭzychodziła moc staličnaj Vilni.

I voś u 1498 hodzie Połack atrymlivaje prava na samakiravańnie i hierb: «u błakitnym poli na srebnaj vadzie trochmačtavy karabiel z razhornutymi vietraziami». Simvał nie vypadkovy – handlovy horad la raki vykarystoŭvaŭ padobnyja vyjavy i da aficyjnaha pryvileja. Susiednija harady na Dźvinie – Dzisna, Druja i Biešankovičy taksama mieli na svaich hierbach karabli.

POŁACKIJA PRYVILEI

HORAD SŁOVA

Uśled za handlovym pośpiecham i bahaćciem u horad prychodzić i kultura. Połack – radzima biełaruskaha pieršadrukara Francyska Skaryny. Paśpiachovyja handlary vypraŭlali svaich dziaciej na vučobu ŭ jeŭrapiejskija ŭniviersitety. Śviet tahačasnaha pałačanina byŭ nie mienš hłabalny, čym u naš čas łaŭkostaŭ i internetu. Na adzinym siońnia praśpiekcie Skaryny ŭ Biełarusi staić samy vialiki pomnik – z pastamienta na nas zadumienna paziraje piacimiatrovy Francišak.

Sprava ad jaho – pomnik relihijnamu aśvietniku Simiaonu Połackamu, vychavacielu dziaciej maskoŭskaha cara.Manach Simiaon byŭ nastaŭnikam dla maleńkaha Piatra Alaksiejeviča Ramanava, budučaha rasijskaha impieratara Piatra I. Ciažka mierkavać, jaki ŭpłyŭ zrabiŭ na manarcha adukavany pałačanin – praź niekalki dziesiacihodździaŭ jaho hadavaniec pryniasie Połacku takija straty, ad jakich hetaja ziamla ŭžo nie apravicca.

Nastupny punkt u vakolicach praśpiekta Skaryny – pomnik litary «Ŭ». U 2003 hodzie ŭ Połacky źjaviŭsia adziny ŭ śviecie pomnik simvału biełaruščyny. Linhvisty ličać, što hetaja litara isnuje tolki ŭ adnoj movie śvietu – biełaruskaj. Ideja ŭšanavać unikalnuju litaru padtrymali miascovyja ŭłady, a eskiz raspracavaŭ mastak Ihap Kypžałaŭ.

Prajšoŭšy čaradu pomnikaŭ minaki traplajuć na centralnuju płošču Połacka – płošču Svabody. Naleva – Dźvina. Naprava, krychu ŭdalečyni, – pomnik lehiendarnaj Jeŭfrasińni Połackaj. Na ŭźbiarežžy Dźviny staić zasnavany joj Spasa-Jeŭfrasińnieŭski žanočy manastyr z carkvoj XII stahodździa. Tam ža zachoŭvajecca adnoŭlenaja duchoŭnaja relikvija – Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, aryhinał jakoha zhubiŭsia ŭ apošniuju vajnu.

KALEHIUM

Jeŭrapiejskija standarty adukacyi prynios u Połack orden jezuitaŭ. Dapamoh hetamu karol Rečy Paspalitaj Stefan Batory, jaki ŭ 1579 hodzie vyzvaliŭ Połack ad 17-hadovaj maskoŭskaj akupacyi. Stefan, jaki chacieŭ jak maha chutčej zasialić spustošany kraj, pieradaŭ adukavanym manacham pravasłaŭnyja manastyry i cerkvy (za vyklučeńniem Safii) ź ich majomaściu.

Tady ž na rynkavym placy, «ratušnym miescy», uźviali vieličny kaścioł Śviatoha Stefana, jaki doŭhi čas byŭ hałoŭnaj architekturnaj daminantaj Połacka. Hrandyjozny kompleks kalehiuma ździŭlaŭ pamierami i azdobaj. Tut było ŭsio: italjanski viežavy hadzińnik, biblijateka i drukarnia, mahutnaja haspadarka ź piakarniaj, brovaram i sukonnaj fabrykaj, absiervatoryja, apteka, teatr… Sapraŭdny tahačasny park vysokich technałohij.

U 1812 hodzie kalehium pieratvaryli ŭ Połackuju jezuickuju akademiju, jakaja atrymała status univiersiteta. Akademija była pieršaj i na toj čas adzinaj vyšejšaj navučalnaj ustanovaj na terytoryi sučasnaj Biełarusi. U 2003 hodzie kompleks budynkaŭ byłoha kalehiuma byŭ pieradadzieny Połackamu dziaržaŭnamu ŭniviersitetu. Paśla rekanstrukcyi ŭ starych jezuickich murach pačali zajmacca studenty. Atmaśfiera hetaha miesca padobnaja da mistyčnaha Chohvartsa, tolki tut maładyja ludzi atrymlivajuć viedy pa fiłałohii, prahramavańni dy historyi.

MUZIEI

Połack – muziejny horad. Tolki dziaržaŭnych muziejaŭ až dvanaccać, jany abjadnanyja ŭ Nacyjanalny połacki historyka-kulturny zapaviednik. Kab naviedać usie, adnaho dnia nie chopić. Dla hłybokaha pahružeńnia ŭ historyju turyst moža nabyć adzin kvitok va ŭsie muziei adrazu (ciapier kaštuje 18 rubloŭ), jon dziejničaje paŭhoda.

Adnym z centralnych muziejaŭ horada ličycca Muziej knihadrukavańnia na Nižnie-Pakroŭskaj vulicy. Jaho adčynili da 500-hodździa z dnia naradžeńnia Skaryny, a paśla da jaho dadali i Muziej-biblijateku Simiaona Połackaha. Tam možna pabačyć «Jevanhielle vučycielskaje» ź vilenskaj drukarni Mamoničaŭ. 15 załaŭ, 2,5 tysiačy ekspanataŭ – tut uvieś šlach biełaruskaha słova ad rukapisaŭ da pramysłovaha druku.

Na procilehłym baku vulicy možna zavitać u adzin ź pieršych połackich kamiennych žyłych damoŭ. Ciapier tam interaktyŭny muziej Nižnie-Pakroŭskaj vulicy. A mastackaja halereja, jakaja mieścicca ŭ adnym z budynkaŭ Połackaha kalehiuma, zachoŭvaje karciny vydatnych mastakoŭ Jazepa Drazdoviča, Białynickaha-Biruli i Izraila Basava. Abaviazkova dla naviedvańnia ŭsim, chto cikavicca biełaruskim mastactvam. Na pieršym paviersie halerei pracuje taksama i ŭnikalnaja vystava fresak.